Данута - 17

Праз тыдзень з групай віленцаў набліжаўся я да лагера. Варту мінулі яшчэ ўдзень, а калі падыходзілі да зямлянак, пачало ўжо цямнець.
Вось і родны дом партызана.
Ноздры зашчыкатаў дым. Пахла сушаным мясам, скурай. Пад нагамі блыталіся галінкі елак, што пападалі з нацягнутых дратоў — камуфляжа ад самалётаў. Тут можна спакойна сесці, сцягнуць боты з натруджаных ног, панежыцца ў цяпле, пад'есці гарачай стравы... Але цяпер мяне гэта не радавала. У лагер я вяртаўся неахвотна і нездаволены сабой.
Хтосьці прайшоў з мокрым венікам. Я ўздыхнуў і падумаў — першым чынам трэба будзе схадзіць у лазню. Стала на душы лягчэй.
Кухар вёз дровы, і конь на ўзгорак ніяк пе мог усцягнуць сані. Васіль упёрся плячом у бярвенні і натужліва закрычаў:
— Но, мілы, яшчэ крыху!
Конь паспешліва перабіраў пярэднімі нагамі, але падковы былі сцёртыя, ён пакаўзнуўся — гоп! — і сеў на зад.
— Здароў, Васіль! — павітаўся я.— Ты ўсе возіш і варыш?
— А-а, вярнуўся на маю галаву! Жывы? Здароў, братка. Не здаецца Гітлер, каб на яго халера, трэба вазіць, нічога не зробіш,— разважыў кухар без злосці і пачаў цягаць каня за грыву:
— Ну, Гняды, уставай, чаго рассеўся!
Я паказаў сваім людзям на сані, і мы ўраз выпхнулі іх на ўзгорак.
— Дзякуй, Ваня!
— Думаеш, гэтым адбудзеш? Прыйдзем да катла!
— Знайду што-небудзь!
Ля зямлянак я ледзь не сутыкнуўся лоб у лоб з партызанам, які бег па вузенькай і глыбокай сцежачцы. Я саступіў у снег, і чалавек саступіў: мы зірнулі адзін на аднаго.
— Ванечка, вярнуўся? — пачуўся шчыры і радасны голас Стасі.
— Як бачыш...
Яна ўзняла рукі, памкнулася схапіць мяне ў абдымкі, але стрымалася і, выгаварваючы на польскі манер «ло», закрычала:
— Хуопцы, Барташэвіч вярнуўся!
— I не адзін, як бачыш! — паказаў я на групу аброслых і стомленых людзей, якія збегліся ў купу і з нейкай вінаватай цікавасцю пазіралі на нас.
— Я толькі што напаліла печ, цяплынь — нібы ў лазні! — адводзячы ад мяне шчаслівыя вочы, паспешліва гаварыла дзяўчына.
Толькі цяпер мы ўбачылі, што віленцы плачуць ад шчасця.
Мы са Стасяй разгубіліся.
— Для вас усё цяжкае ўжо мінула! — супакоіла яна.— Тут вам будзе добра! Вашы ўжо лагер сямейны будуюць!.. Вядзі людзей у зямлянку, грэй! Там і камбрыг! А я збегаю да сувораўцаў па акумулятары, будзем зводку з Масквы слухаць! Чуў, як нашыя на Да-ну ціснуць фашыстаў?
— Вартаўнікі крыху расказвалі...
— Ціснуць!.. Толькі аддай мой пісталет. Я ўвесь час рабіла выг-ляд, што ён у мяне, панапіхвала ў кабуру індывідуальных пакетаў...
— Трэба яго пачысціць.
— Ты з яго страляў?!. Ага, спатрэбіўся! — паскардзілася яна яўрэям: — А ён усё «не вазьму-у», «наво-ошта»! — дражніла яна мяне з лагодным папрокам.
Пакідаючы Дануту з мёртвым Станеўскім, я выбег на двор з пачуццём нейкай няўпэўненасці. Быць можа, Станеўскі зайшоў выпадкова?.. Пытаннё вісела нада мной як змора. I толькі шчаслівы бляск вачэй радысткі яго развеяў. Правільна я паступіў — так ёй і трэба, паліцаевай падсцілцы.
Раздзел  шосты

1
Летам нечаканы выпадак зноў напомніў мне пра генералаву дачку.
Немцы павыскрэбвалі ўсе тылавыя рэзервы, нават скарацілі гарнізоны ў партызанскіх зонах да мінімуму і кінулі ўсё на Курскую дугу. Мы ўздыхнулі на поўныя грудзі. Вестка аб разгроме нямецкіх ар-мій патроіла нашы сілы, і мы пачалі дзейнічаць яшчэ больш дзёрзка.
Жнівеньскім днём выйшлі мы ўзводам на Беласток-Ваўкавыскую аўтастраду і стаіліся ў засадзе. Першым паказаўся вайсковы немец на веласіпедзе.
— Прапусціць! — загадаў я хлопцам.— З-за салдаціка не будзем пэцкацца!
Iнемец праехаў.
Праз мінут пяць выскачыла легкавая машына. Яе мы захапілі і разам з пасажырамі — двума афіцэрамі і салдатам-шафёрам — прыгналі ў лагер. Пры допыце палонных выявілася, што прапусцілі генерала, якому прыйшла ў галаву фантазія праехацца па чыстым паветры на веласіпедзе. Нічога не зробіш, давялося мірыцца. Легкавая машына з афіцэрамі таксама не абы-што.
Вечарам партызаны ўцяклі ад машкары да вогнішча, там чысцілі сваю зброю, зашывалі вопратку. Кухар памешваў у катлах, а яго Лёнік забаўляўся з нямецкімі медалямі.
— Салам! — зухавата прывітаў я кампанію, з'явіўшыся з цемры.
— А, герой? Салют!
— Выспаўся? — азваліся галасы з прыкметнай сімпатыяй.
— Набраў мінут шэсцьсот, хлопцы яшчэ дабіраюць... На, Лёнік, табе яшчэ цацак! — падсыпаў я хлопчыку жменю нямецкіх медалёў.— Васіль, вячэру пакінуў?
Кухар наліў у кацялок гарохавага супу.
— Чаму мяса так мала паклаў, скнара!
Я быў у тым узбуджаным стане самаўлюбёнага ап'янення, якое бывае пасля ўдала выкананага задання, калі ўсё табе дазволена і ты разам з сябрамі цешышся сваімі новымі якасцямі. Сёння мяне разбірала ненатуральная весялосць.
— Каму беражэш яго, жмінда! — палез я з лыжкай у кацёл.
— Куды! — замахнуўся кухар апалонікам.
— А ну вас! — залямантаваў партызан: яму вар з апалоніка капнуў на шыю.— Не люблю мужчын-какетак! Ты яшчэ генерала не злавіў, а шуму — на цэлы лес!
Я ўлавіў у сабе трывогу.
На самай справе, чаго так разбрыкаўся? Гэта не к дабру, нешта здарыцца. Я нібы прачнуўся, пастараўся перавесці ўсё ў жарт:
— А гарох у цябе, Васіль, зусім сыры! З'ясі такога, і ў жываце будзе бразгаць: немцы за кіламетр пачуюць!
Жарты да мяне не ішлі, і ніхто че рассмяяўся. Выручыла Стася. Яна пазвала з цемры:
— Янка, калі ласка, пакруціце дынамку!
— Мо я пакруціў бы?
— А нельга мне?
— О-ей-я, колькі ахвотнікаў! Хутчэй, Барташэвіч, якраз буду дакладваць пра вашае геройства, няўжо дазволіце, каб круціў хто іншы...
— Я-асна!
— Ясна, што справа цёмная!
— А вы чаго плачаце, героі? — збівала ўвагу радыстка.
— Вядома, не ад радасці за твайго Барташэвіча!
— I не ад зайздрасці. Усяго ад камароў і дыму!
— О-ей, бедненькія!..— пашкадавала дзяўчына і знікла.
Разгневаны на яе, што мяне скампраметавала перад сябрамі, я не ведаў, што рабіць. Пайсці адразу? Скажуць — во, пабег, адно паманіла!..
Маю разгубленасць выкарыстаў Трухан і перахапіў увагу слухачоў:
— Дарэчы аб камарах. Нядаўна ў групу Сокалава прыходзіла паненка з Вільні. Камары яе пакусалі, дык апухла так, быццам на яе напалі пчолы! Слова гонару. Дзе толькі такая гадавалася!
— З Вільні? — перапытаў я.
— А-а, тая! — ускрыкнуў партызан ля вогнішча.— Шыкарная! Бачыў, як дэсантнікі яе вялі!
— Між іншым, слухай, Барташэвіч, мне іхні ездавы, Волесь Сляпуха, гаварыў, што яна пра цябе пыталася.
Мне раптам захацелася прысесці. У Трухана твар быў шчыры.
— Спытай Волеся, калі не верыш! Хацеў табе адразу сказаць, але не выпадала спаткацца, цябе ўсё носіць...
— Куды ж ён падзене цяпер радыстку?
Было не да жартаў. Я ўстрывожыўся. Выглядала так, быццам я нашкодзіў, гэта хаваў нават ад сябе і вось — прыходзіць расплата.
Сляпуху месяцы два таму назад з нашай брыгады перавялі да дэсантнікаў. Ён у іх стаў за фурмана, але па старой памяці часта заходзіў у нашу брыгаду і апавядаў, што ў іх рабілася.
Няўжо тут была Данута?
Сябры не заўважылі маёй разгубленасці,— можа, таму, што ў гэты момант далёка пачуліся выбухі.
— Ён і дзвюм дасць рады...
— Ціха!..
Усе насцярожыліся. У напрамку, адкуль даносіліся выбухі, замільгала цьмянае зарыва ракет. Фронт быў ад нас яшчэ за сотні кіламетраў, але насуперак логіцы ўсім хацелася пачуць у гэтых выбухах грукат нашай артылерыі.
— Чапаеўцы, відаць, поезд узарвалі ля Галынкі! Раніцай ішлі на чыгунку, калі мы вярталіся з задання.
— Мусіць...— з расчараваннем праказаў другі партызан.
— Выбухі былі. Ракеты пускаюць. Мабыць — пашанцавала: поезд пусцілі! От недзе пад абломкамі вагонаў фашысцікі ўспамінаюць свайго фюрэра добрым словам!..
Iзараз жа хлопцы пераключыліся на бадзёры тон.
Тым часам мне першы раз не захацелася ісці да Стасі ў зямлянку. «Што за ліха, якая паненка была ў сокалаўцаў?
А чаму б не быць і Дануце? У немцаў разведка наладжана выдатна, яны добра ведаюць нашы атрады і камандзіраў, месца размяшчэння — толькі не маюць сілы нас знішчыць. Даведацца пра партызан у немцаў і потым уцячы сюды для яе не так ужо і склада-на...
Яна ў партызанах?»
Мне зрабілася страшна ад думкі пра сустрэчу.

2
Разам з намі жыло некалькі груп дэсантнікаў. Кожная выконвала толькі ёй вядомае заданне і сваю работу трымала ў строгім сакрэце.
Дэсантнікі вылучаліся сваёй стрыманасцю, дысцыплінай і большай развагай у параўнанні з расхлябанымі, бесшабашнымі і ліхімі партызанамі. Называліся групы па псеўданімах камандзіраў.
Ад вогнішча я кустамі прабраўся да месца, дзе размясціліся дэсантнікі капітана Сокалава.
Між сосен — тры зямлянкі і будан-кухня. Другі будан — для коней, вазоў, фуражу. Усё спланавана кампактна, зручна — нічога лішняга, дарожкі пасыпаны жоўценькім пясочкам, і ноччу яны здаваліся белыя. Тут адчуваліся ахайнасць і казарменны парадак.
На бярвеннях — два сілуэты: мужчынскі і жаночы. Адзіная жанчына ў групе — радыстка — на мінулым тыдні загінула ў баі. Я насцярожыўся: няўжо Данута?!
— Ваня, ты? — аклікнуў мяне голас лейтэнанта Трашкова.
— Я, Пятро. Прывітанне...—- Голас мой уздрыгануў, а ногі адмовіліся ісці.
Я адчуў, што твар яго звернуты да мяне.
— Сляпуха твой дзе?
— Паехаў яшчэ ўдзень па Мішу!
— А... I капітана вашага няма? — Іхні камандзір мне быў не патрэбен, але нічога лепшага я не прыдумаў.
— Пакуль няма!.. Садзіся на лаўку, пачакай! Я сеў.
Трашкоў адразу ж забыўся пра мяне і загаварыў з дзяўчынай. Я ператварыўся ў слых. Голас лейтэнанта быў надтрэснуты і сіплаваты, але не ад перапою, а проста — ад расы, прастуды і недасыпання. Малады голас яго суседкі звінеў меладычна, міла, але быў незнаёмы, а ў слове «няхай» дзяўчына вымаўляла «я» глыбока, гэтак можа сказаць толькі беларус з-пад Мінска.
На сэрцы адлягло.
На самай справе, чаму не дачакацца Сокалава і не спытацца ў капітана проста і адкрыта?
Я рассеўся на лаўцы надоўга.
Гм, няйнакш іхні чалавек з Вільні. Зусім магчыма, што яна ведае і Дануту. Магчыма, яны сябруюць?.. Не надта стане яна ўдавацца з табой у падрабязнасці сваёй біяграфіі — разведчыца.
Сокалаўцы лічылі мяне сваім чалавекам, таму Пеця гаварыў у поўны голас. Па абрыўках фраз і тону я зразумеў, што абое чакаюць важнай весткі, а яе ўсё няма.
— А вы, Пятро Змітравіч, навучылі мяне так як трэба? — пыталася дзяўчына.
— Падумай жа сама. Пад галаву класці міну нельга, выбухам толькі падкіне падушку — і ўсё. Ты так не клала?
— Не!
— У ложак пад траверс пакласці — сяннік уратуе!
— А я пад пярыну яму сунула...
— Правільна! А перад гэтым дэтанатар засадзіла ў міну?
— Засадзіла. Яшчэ не ўлазіў, то шчоткай пастукала...
— От гэта дарэмна! Дзякуй богу, што не ўзарвалася ў руках. Няважна, калі да канца не ўлазіў. Усё роўна здэтаніраваў бы!.. Такім чынам, дэтанатар шчоткай загнала і дзірачкі сышліся?
— Што-о?
— Калі загнала, дзірачкі ў дэтанатары і міне сышліся?
— Ой, дайце атруты!
Сілуэт дзяўчыны захістаўся ў бакі ад роспачы.
— Марусь!
— Вы мне пра дзірачкі нічога не гаварылі, ой!
— Маруся, пачакай!
— Ой, атруты мне!.. Забіце мяне, задушыце!..
— Дай слова сказаць!
— Столькі падрыхтоўкі, столькі ахвяр з-за гэтага праклятага ляйтэра, і ўсё прапала з-за дурных дзірачак! Ой, не выжыву!
— Дурніца, пачакай, не лямантуй! Пры чым тут дзіркі? Міна ўсё роўна здэтаніруе, абы толькі...
— Ма-аманька-а!
— ...Абы толькі ўзрывальнік прыткнуўся да толу!
— I слухаць не хачу нічога! Вы мне пра іх не ўспаміналі. Ніякіх там дзірачак не было! I пра іх я нічога не ведала! Я ж вам гаварыла, да гэтай справы не па-ды-хо-джу! Ой, я такая дурная, навошта я зга-дзілася!
— Ну супакойся. Вось табе другі ўзрывальнік. На, і ўзвядзі таксама.
— Я на яго і глядзець не хачу!
— Яшчэ. Яшчэ цягні, не бойся. Так. Цяпер мы пакладзём яго пад сасну. Праз паўгадзіны — пабачыш сама, узарвецца!

3
Охкаючыітрымаючыся за галаву, дзяўчына паплялася ў зямлянку. Пятро падышоў да мяне. У дэсантнікаў хлопцы як на падбор, а Трашкоў — ростам з мяне. Ён хвіліну прагна курыў. Вочы яго нічога не бачылі. Тады ціхім, падабрэлым ад узрушэння, віна-ватым голасам праказаў:
— Адважная дзяўчына! Самому чорту галаву зверне!
— Што ў вас з ёй?
— Служыла ў немцаў афіцыянткай, папрасіла заданне, мы і далі. Учора заклала аднаму тыпу міну ў ложак. Не было як зматацца, дык на кухні цяпнула цесаком сябе па пальцы і выбегла на двор нібы да доктара. Адтуль -- да нас, у лес. Ехала на нямецкіх спадарожных машынах... Але штосьці вестак няма: узарвалася ці не? Міна англійская, чорт яе ведае, мо... Вось і чакаем звестак цэлыя суткі. Сокалаў пайшоў да суседзяў, каб спытацца па рацыі ў Масквы, магчыма там што вядома. Дрэнна без свайго радыста...
— На якую халеру вы займаецеся гэтым? Ну, лупанеце, выляціць у паветра яшчэ адзін генерал — і што? Гітлер заменіць яго новым! А колькі потым немцы нявінных за яго пастраляюць?.. Так добра наладзілася сувязь з горадам, а пасля выбуху ўсё паляціць дагары нагамі, тады пачынай усё спачатку...
— Эх, Барташэвіч, камандзір разведкі брыгады!
— Бо нам, разведчыкам, з-за вас потым найбольш дастаецца!
— Затое калі лупанём такога ляйтэра, кожны салдат падумае: э-ге, швах нашы справы, калі да такіх дабіраюцца! I будзе зямля ў іх гарэць пад нагамі! Ведаеш, як гэта Маральна на армію дзейнічае, як разлагае яе?!
Гэтаксама тлумачыў сваім хлопцам і я. Але сам спрачаўся з Трашковым таму, што няёмка было сядзець у дэсантнікаў проста так.
— Добра! Што яшчэ ў вас новага?
— Ат, не шанцуе! То радыстка напаролася на паліцаяў, то Варонін на чыгунцы трапіў пад абстрэл... Ліха яго ведае, што за бяда на нас навалілася!..— засмучана прамовіў Трашкоў і ўспомніў:— Чуў? Мы, нарэшце, наладзілі адносіны з Арміяй Краёвай!
— О-го, гэта штосьці новае! — насцярожыўся я.
— Тр-р-р, халера, воўчая шкура, стой, кажу! — перабіў нас голас Сляпухі.
Дзядзька з фурманкай пад'ехаў да будана. Хоць цёмна, але я смутна распазнаў на возе на фоне саломы дзве нерухомыя чалавечыя нагі. Вось па якога Мішку ездзіў дзядзька Сляпуха!..
Трашкоў адразу забыўся на мяне і падаўся да воза. Было чуваць, як ён шоргае брызентам, адхіляе палотнішча, як кажа ездавому:
— Пакінем, Волесь, яго на ноч на двары?
— Ну! — з-за каня кінуў дзядзька.
— Яму тут будзе лепш на паветры!..— апраўдваўся лейтэнант.— Заўтра ўдзень Вароніна пахаваем...
Сляпуха панёс у зямлянку хамут і лейцы. Праходзячы блізка, як і належыць у жалобную хвіліну пры мёртвым, ён не павітаўся, толькі паківаў галавой і ўздыхнуў:
— I калі, Ваня, усё гэта скончыцца, скажы мне? З'явіўся капітан і пазваў бадзёрым голасам:
— Трашкоў, Маруся, на выхад!.. А, вось вы дзе! Чулі? Разарвала вашага хросніка на кавалкі!.. Жалобныя сцягі ва ўсім горадзе... Чорны з горада перадаў!
— Вось табе і дзірачкі! — Трашкоў ударыў дзяўчыну па плячы.— Ведаеш, як ты сапсавала імі настрой? Ледзь сабе кулю ў лоб не пусціў!
— А ў мяне, думаеце, было на сэрцы лепш?
— Хопіць, дзеці, зводзіць разлікі, радуйцеся!.. Сляпуха, шукай паўлітра, памянём фашыста, царства яму нямецкае! I Барташэвіч да кампаніі прыстане!
— Таварыш камандзір...—вінавата перабіў ездавы. — Я Мішу прывёз...
— Прывё-оз?
— Вунь, на фурманцы.
Мы накіраваліся да воза. Сокалаў засвяціў ліхтарыкам, і мы паглядзелі на дэсантніка.
— I трэба ж было яму якраз налезці! — са спагадай праказаў Сляпуха.— Эх, Міша, Міша...
— Разрыўной, сволач, у самы вісок трапіў! — Капітан разглядваў рану.— Што цяпер бацьку напісаць на Урал? Прафесару даваў слова глядзець за ім як за сваім сынам...
— Занізка ляжыць! — не слухаў капітана Трашкоў і падсунуў пад галаву брызент.
Раптам побач з намі як бы выбухнула граната — бліснула магніевая ўспышка, і засмярдзела серай. Мы ўздрыгануліся і схапіліся за пісталеты.
— Адбой! — апрытомнеў я першы.— Пятро, ты клаў пад сасну ўзрывацель на праверку!
— У чым справа? — пацікавіўся капітан.
— Усё ў парадку, камандзір. Узрывальнікі не нашы, загра-нічныя. Думаў — папсутыя ў іх хімікаты. Ажно не, малайцы саюзніч-кі, узарваўся дакладна праз трыццаць мінут. Што я табе казаў, Маня?!
— Будзе вам ужо прыдзірацца!
Iзноў ніхто не звяртаў на мяне ўвагі.
Я пранікся пашанай да невялічкага калектыву герояў-прафе-сіяналаў. Сваёй маленькай групкай яны рабілі больш за нашу брыгаду.
— Барташэвіч, калі ідзеш у разведку? — спытаўся капітан.
— Трэба ісці. Па чыгунцы ў бок фронту немцы пачалі вазіць нейкія бутлі. Неабходна праверыць, ці не рыхтуюцца да хімічнай вайны.
— Маня з табой пойдзе. Табе на віленскую чыгунку? I ёй у той бок. Возьмеш яе з сабой!
Я ўзрадаваўся, што будзе магчымасць пагаварыць з ёю пра Вільню:
— Да пабачэння!

4
Ішлі мы з Марусяй першымі, а за намі — хлопцы. Яна крочыла бойка, як дзяўчынка, але ўвесь час заставалася сур'ёзнай.
Ля дарогі стаяў дзікі казёл і аглядаў нас цікаўнымі вачамі. Раптам штосьці яму не спадабалася, ён гнеўна тупнуў нагой і брахнуў:
— Таф!
— Не пазнаеш? — закрычаў я.— Прывітанне!
Казёл брыкнуў цераз елачку і знік так, што не зварухнулася ніводная галінка.
Дзяўчыну не развесяліла і гэта.
Тады я заглянуў у карзінку суседкі. Тыповая карзінка спекулянт-кі: ніткі, іголкі, сахарын, нямецкае мыла з гліны, кавалачак худога сала. А пад усім пабліскваў чорны лак на магнітных мінах. З-за Дануты я быў уважлівы да разведчыцы.
Паказаліся дзяўчаты з абвязанымі дзеразой кошыкамі. Губы і пальцы ў іх — нібы ў сінім чарніле.
— Прыгажуні, дайце ягад! — спыніў я іх. Дзяўчаты часта дыхалі ад перапуду.
— Дародныя, а скупыя, каб вас памор пакараў!
— Ой, дзядзечку, настаўляйце шапку, толькі здыміце праклён!
— З цябе здымаю, а з іх не!
Усе зарагаталі і пачалі вытрасаць свае кошыкі. Дзяўчаты пайшлі, а я спыніў Марусю і прысыпаў яшчэ міны ягадамі.
— Так лепш? -- спытаўся.
— Ага...
Дзяўчына ніяк не давала ўцягнуць сябе ў размову.
Перад вачамі паўстала пакрыўджаная, з дакорлівым позіркам Стася. Праз хвіліну я зноў падумаў аб Дануце і стараўся дагадзіць разведчыцы.
Маруся была невысокая, шчуплая, на бледным яе твары выдзяляліся тонкія вусны, чорныя вочы глядзелі спадылба. Але на свежым паветры, разгарачаная хадзьбой, яна паружавела. Коратка падстрыжаныя валасы яе вецер бязладна збіў на адзін бок, і яна Іх не папраўляла, бо ведала, што так ёй да твару. Каўнер шэрага плашча прыпадняла і цесна зашпіліла пад барадой. Калі трэба было звярнуцца да мяне, яка схіляла галаву на плячо і паднімала вочы. Не ведаю, бачыла так яна мяне ці не, але выходзіла гэта ў яе міла. Безабаронная і слабая, яна ішла ў самую зяпу ворага, ёй было не да мяне. Лезці да яе з малазначнымі пытаннямі не выпадала. Разведчыцы нічога не каштавала абрэзаць мяне, малазнаёмага: «Ці не залішне ты цікавы, з кім я знаёмая ў Вільні?»
Потым я асвоіўся з разведчыцай і мог ужо пачаць свае роспыты, але заела самалюбства. Успомніў фатаграфію Дануты са Станеўскім. Успомніў самаўпэўненага Генрыха на кватэры Янкоўскіх... I ва мне загаварыла гордасць. Ні адзін чалавек мяне так не пакрыўдзіў...
У Марусі я нічога не спытаў. Аднак ва мне таілася кволая надзея, што яна вернецца ў Вільню і Данута распытае яе сама.

5
Мая маці, каб сабрацца з думкамі, звычайна садзілася вязаць панчоху. Бацька ў такіх выпадках браў сякеру і да цямна ўпарта сек дровы. А чым заняцца партызану ў такімстане?
Пайшоў я ў лес, адкалоў фінкай вялізны кавалак кары ад сасны, сеў на пень і пачаў нешта майстраваць. Думкі паплылі без сістэмы і сувязі. Паступова галоўнае, што ляжала на сэрцы, выцесніла часовае.
Ганяюся за Данутай, як Дон Кіхот за Дульцынеяй, і не бачу, што адбываецца пад самым носам. Які я няўважлівы да радысткі — з першага знаёмства і да сённяшняга дня. Дляхлопцаў жа яна была чараўніцай, якая валодае рацыяй і гаворыць з Масквой.
Стрыманая і валявая, Стася, згледзеўшы мяне, тушавалася і пачынала гаварыць з людзьмі амаль шэптам. Яна гатова была рабіць усім вымову за няўвагу да мяне. Я ж паводжу сябе з ёю як некалі з Данусяй. Колькі можа гэта цягнуцца? Што я за прынц? Хіба мала ў нас добрых хлопцаў? Чым горшы, напрыклад, Віктар Кучэрын?..
Група партызан прывяла з-пад Вільні аднарукага лётчыка. Яго вылечылі польскія сяляне. Відаць, не было ў свеце чалавека, які б не адчуваў да лётчыка сімпатыі. Віктар адразу стаў агульным любімцам.
Мяне пякла рэўнасць, што ён лётчык, што ў яго сіні камбінезон і планшэт авіятара са стракатай картай за цэлулоідам. Кучэрын не спускаў са Стасі вачэй...
Узвінчаны, я ўстаў і падаўся ў лагер.
Па дарозе глянуў на тое, што трымаў у руцэ. Выструганы з кары караблік з мачтамі і якарам на баку — нібы ў параходзікаў, якія плавалі некалі па Віліі.
— Чорт! — шчыра здзівіўся.
Аглянуўся, куды кінуць цацку, і пашкадаваў. Вырашыў падарыць яе Лёніку.
Ля ядлоўца раслі фіялетавыя званочкі, я збочыў з дарогі.
...Каля зямлянкі радысткі ні душы. Замест дзвярэй ад камароў вісела сетка з марлі. Яна нечым напамінала родную, мілую Стасю. Я адчуў сардэчную ўдзячнасць за яе ўпартуюдабрату, і мне захацелася зрабіць для яе штосьці добрае.
Асцярожна расхіліўшы марлю, я нырнуў у зямлянку, паставіў на рацыю караблік і паклаў званочкі.

6
Ад зямлянкі я накіраваўся на кухню. У шалашы — вясёлая кампанія. Я ведаў, хлопцы з паходу прынеслі чайнік самагонкі і цяпер, відаць, «запраўляліся» перад абедам. Кучэрын, чуваць, быў у цэнтры ўвагі.
— Стася, за тваё здароўе, дзетачка! — крычаў Віктар.
— Усё роўна атрымаеце толькі адну місу! — смяялася яна, падаючы праз галовы ежу.
— Згодзен, толькі з тваіх рук! I налівай ужо такую, з якой пояць коней!
— Пашукаю!
— Палундра, начальства з'явілася!
— Што мне яно? Мы заданне выканалі і зараз самі сабе начальства!
— Янка, падсаджвайся, нацэдзім і табе!
— Паспрабуй чайку!
— Лепш грашамі маю порцыю выдайце!
— Рублямі, маркамі?
— Усё роўна, Стася. Прывітанне!
Ажыўленая, яна толькі бліснула ў адказ шчасліва вачамі і лёгка панеслася да катла, ані крыху не саромеючыся свайго не зусім складнага выгляду: на ёй была шаўковая сукенка і кірзавыя боты. Сёння яе быццам падмянілі. Смелая і ўпэўненая, дзяўчына аж ззяла. Я насцярожыўся і з зайздрасцю зыркнуў на залатыя пагоны капітана пад новенькім камбінезонам.
Кубак быў адзін, і хадзіў ён па кругу, напаўняў яго Кучэрын:
— Хочацца і яму, але начальству трэба захоўваць фасон, паказваць прыклад. Эх, доля камандзірская!.. Не хацеў бы я тае славы, абы толькі... Стася, тваё, дзетачка!..
Здалося, што яго нападкі на мяне дзяўчыне не спадабаліся.
— Штосьці вы надта часта п'еце за маё здароўе,— упікнула яна ад катла.— Так і сваё можна прапіць!
Яе вочы свяціліся ціхай радасцю, і яна была пад уражаннем толькі ёй вядомага прыемнага сакрэту. Значыць, гэта не з-за Кучэрына! — адлягло ў мяне на душы.
— От дае!..— захапіўся лётчык. Хлопцы няўпэўнена засмяяліся.
Ох, як я ненавіджу гэтае выражэнне!..
— Мяне ты, урэшце, накорміш? — спытаўся я.
Перахапіўшы мой позірк, Стася быццам заглянула ў душу. I мне здалося, што ўсё навакольнае знікла, у шалашы мы толькі двое. Знікла мая самотнасць.
Падаючы міску, яна ўбачыла ў ёй сасновую шышачку і вінавата ўскрыкнула:
— Ой, я налью другую!
— Нічога, будзе смачней! — хапіў я за край посуд.
Стася рассмяялася.
— Праўда, праўда, смачней,— не ведаеш? А сама ўжо абедала?
— Не...
— То давай разам. Бяры лыжку!
— Я зараз!
Радыстка вярнулася, падсела і ціха прашаптала:
— А я ведаю адну таямніцу!
— Ну-у? — Я адчуў, як ад яе шчаслівага позірку і мяне агортвае хваля радасці.
— Пайшла сёння паласкаць гімнасцёрку на возера, а мяне ўсё цягне вярнуцца дамоў. Уляцела я ў зямлянку і са свету нічога не бачу ў паўзмроку. Толькі па інтуіцыі зразумела, што тут былі вы.
— Дакуль будзеш выкаць?!
— Быў ты... Гляджу — на рацыі...
— Здаволеная?
— Вельмі!
— I добра!
—- А мне ў апошні час так цяжка было на сэрцы, што вырашыла прасіць штаб перавесці ў другое злучэнне...
Я ўявіў сабе жыццё без Стасі і аж страпянуўся.
— У другое?
— Аг...— Горла яе перахапіла спазма, а вочы напоўніліся слязьмі.
— Даруй, Стась...
Я адчуў, як мяне распірае ад шчасця, і так мне стала хораша, як бывала толькі некалі ў Вільні.

7
Па нейкім часе я адправіўся да дэсантнікаў з намерам распытаць у Сокалава пра Дануту. Але знайшоў толькі пустыя зямлянкі: група накіравалася ў Прусію.
Засталася толькі Іхняя кухарка. У сямейным лагеры цяпер! — падказалі суседзі.
Я знайшоў гэтую цётку.
Сапраўды, дэсантнікі прыводзілі з Вільні нейкую паненку. Яна размаўляла на мяшанай рускай і польскай мове, а ў лагеры пабыла толькі з раніцы да вечара.
Жанчына добра запамятала незнаёмую, бо яе так пакусалі камары, што ў дзяўчыны паднялася тэмпература і медсястра мусіла даць ёй уколы.
— Колькі жыву, не бачыла, каб чалавек гэтак баяўся камароў! — дзівілася кухарка.
— Гутарыць не даводзілася?
— Ой, не! Колькі людзей да дэсантнікаў прыходзіла, я ні разу ні з кім не гаварыла. Не мела права. Нельга мне і вам пра гэта расказваць, але ўжо ладна, свайму чалавеку...
— Значыць, не гутарылі з ёй,— уздыхнуў я.
— У яе з Сокалавым былі ўсё нейкія сакрэты, абмяркоўвалі нешта доўга, дзяўчына амаль не паказвалася з зямлянкі...
Б'ольш я нічога не даведаўся. Адыходзячы ад старой, цешыў сябе: Сокалаў сказаў бы, каб мной хто цікавіўся...
Раздзел сёмы

1
Я ўжо даўно жанаты на былой радыстцы Станіславе Эдвардаўне Дварэцкай. Жывём мы ў Гродне.
Настаў зусім іншы час. Я — чалавек, пра якога людзі гавораць, што ён шчаслівы. Мяне цэняць на рабоце. Зарабляю нямала грошай. Маю выгодную кватэру. Наладзіў добрую сям'ю. У мяне два сыны. Але не толькі таму я спакойны. Я не з тых людзей, для якіх добрая зарплата, выгодная кватэра і ўдалая жаніцьба — мэта ўсяго жыцця. Гэта прыйшло неяк само сабой!
Галоўнае — мая ідэя дасягнула мэты.
Я заўважаю, што пасталеў. Ужо не так хутка скачу да неба ад радасці і не выходжу з раўнавагі з-за кожнага глупства.
Цяпер мне не ўсё роўна, спаць на правым баку ці на левым, ісці па лесвіцы ўверх ці ўніз, не бегаю ўжо я цераз тры ступенькі, і калі ў полі напаткаю плот, то не стану ягопералазіць, а лепш абыду. Але ўвогуле, мабыць, я застаўся такі самы.
Я ўпэўнены — выдарыся якое-небудзь няшчасце, скажам, вайна, хоць і з болем у сэрцы, але без разважанняў пакіну і свой дастатак, і сям'ю, каб зноў пайсці змагацца за справу, якая з дзяцінства стала маім сумленнем, законам жыцця, нормай паводзін.
Адным словам, я — адзін з мільёнаў таго пакалення, якому давялося гартавацца ў гарніле гістарычных падзей.
Ёсць у мяне і асабістыя слабасці. Адна з іх — генералава дачка.
Прайшло столькі часу, а Дануту я не забыў. Ці можа забыць інвалід адрэзаную нагу? Яна яму сніцца, «свярбіць» і «баліць». Што ж, праўду кажуць, першае каханне — разьбапа камені.
Я жартаваў сам з сабой не раз: не адкрый Паўлаў тэорыі ўмоўных рэфлексаў, адкрыў бы яе я. Трэба толькі каму-небудзь прамовіць «Данута», як я ўвесь і ўстрапянуся. А на нашай Гродзеншчыне гэтае імя вельмі распаўсюджанае.
Да апошняга часу я стараўся сябе не выдаць. Сяджу, напрыклад, з жонкай у пакоі, і раптам у мяне вырываецца гэтае імя, тады я хуценька выпальваю сказ на нямецкай мове, каб гэтае слова патанула ў патоку замежных, і прыкідваюся:
— Глядзі ты, ужо забыўся, як правільна вымаўляецца простая фраза!
— Але,— спачувае мая Станіслава Эдвардаўна.— Замежная мова, калі не практыкавацца, забываецца хутка!
— Трэ было б узяцца за яе, успомніць, мо яшчэ прыдасца!
— Не лянуйся, хто табе перашкаджае?
Асабліва ўспамінаю Данусю, калі пасваруся з жонкай.
Насуперак фактам і логіцы вобраз Данкі вырас у маім уяўленні ў ідэал дасканаласці і прыгажосці. Гэта стала ў мяне нават нейкай хранічнай хваробай. Я ўжо не раз думаў, ці не схадзіць да псіхіятра, ды баяўся, каб людзі не даведаліся пра таямніцу.
Праўда, усё гэта не перашкаджае мне па-свойму любіць жонку. З ёю жывём мы душа ў душу. Калі не лічыць генералавай дачкі, я не маю сакрэтаў ад яе. Ці гэта сапраўднае каханне, ці мая любоў прыстасавалася, як можа прыстасавацца чалавек хадзіць на адной назе, не ведаю.
Сустрэча з князем у аўтобусе мяне растрывожыла. «Няўжо Дануту расстралялі з-за мяне?» — пытаўся я ў сябе тысячу разоў і не знаходзіў месца.

2
Днямі — я забыўся сказаць, што працую інспектарам абласнога аддзела народнай асветы,— паехаў я ў раён правяраць, як рыхтуюцца школы да новага навучальнага года. Набліжаўся час летніх экзаменаў, і бедным дырэктарам было не да мяне. За некалькі дзён я аб'ездзіў усе школы, менш-больш усё высветліў і мог вяртацца ў Гродна.
Пабыў я ў раённага начальства, паабедаў у сталовай перад дарогай і накіраваўся на вакзал.
Стаяў канец мая, навокал была такая прыгажосць, што, здавалася, не нагледзішся і не надыхаешся ўволю. Пабыўшы некалькі дзён на свежым паветры, я адчуў сябе дужым і бадзёрым, а ў сэрцы было столькі дабраты, што хоць ты раздавай яе ўсім прыгаршчамі. Я быў увесь нібы добра настроены раяль, здаецца — крані мяне толькі — і зайграю!