Qan auazı - 1

His kötmästän iñ boronğo hizemläüzär
Özä bıuat häm ğäzättär qorşauın.
Tärän yoqolarzan ular uyata la
Yırtqıslıqtıñ ısqındıra tışauın.






I bülek
TÄÜTORMOŞQA
Bek gäzit uqımay, şuğa la üzenä genä tügel, Pyudcet qultığınan San-Diyegoğa tiklem arauıqtağı barsa yılı yönlö köslö yalbır ettärgä bälä yaqınlağanın belmäne. Barıhı la äzäm balalarınıñ qotop qarañğılığı aşa härmänep tigändäy ütep barışlay harı metall tabıuı, ä parohod häm transport kompaniyalarınıñ bıl tabış haqın da häbär taratıuı häm meñdärsä keşelärzeñ Tönyaqqa atlığıuı menän bäyle ine. Bıl keşelärgä ere toqomlo, köslö, auır eşkä yaraqlı, qatı hıuıqtarzan haqlay alırlıq tığız häm ozon yönlö ettär käräk buldı.
Bek Santa Klaranıñ qoyaşlı üzänendäge olo yort ta yäşäy ine. Bıl tiräne «sudya Miller utarı» tip yörötälär. Ağastar menän yarım ışıqlanğan yort olo yuldan qırzaraq urınlaşqan. Ağastar aşa unıñ bötä yağınan da uratıp qorolğan irken häm külägäle verandahı ğına kürenä. Yortqa homğol tiräktär botaqtarı satırı astınan, kiñ aqlandar aşa ütkän qom qatış vaq qırsın tüşälgän huqmaqtar iltä. Yorttoñ arğı yağı tağı la irkeneräk. Bında yarzamsıları menän bergä mäş kilgän unlağan at qarausılı zur at harayı, huca hezmätseläreneñ qırağay yözöm habaqtarı menän ürelep bötkän öyzäre, qätği plan buyınsa tözölgän yort-qaraltıları, ular artınsa yözöm, yımeş-yıläk baqsaları, kötöülektär yäyräp kitkän. Şun da uq artezian qozoğo ösön hıu hurzırıu qorolmahı, sudyanıñ malayzarı eselä kön hayın, şulay uq här irtälä qoyona alhın ösön oloğara yözöü basseynı urınlaşqan.
Bötä bıl kiñ bilämä — Bektıñ batşalığı. Bında ul donyağa kilde, ğümereneñ täüge dürt yılın bında yäşäne. Älbittä, başqa ettär zä bar ine. Şunday irken bilämälä başqasa nisek bulhın, ämmä ularzı isäpkä alırlıq tügel şul. Ular kürenep qala la yuğala, tar ğına et oyahında yäşäy, yä öy esendä küzgä lä salınıp barmay kön kürälär. Yapon mopsigı Tuts, mäsälän, yäihä Meksikanıñ bötönläy yönhöz kösögö İzabel. İbätäyhez bıl yän eyäläre irken saf hauağa hiräk sığa, yort aldında yä baqsala onotqanda ber genä kürenä. Bınan tış utarza — ike tistäläp bulır, his tä käm tügel — izän yıuğıs häm hepertkelär menän qorallanğan hezmätselär hağı astında täzrä aşa qarap tora torğan Tuts menän İzabelgä qatı öröüse fokstererzar öyörö lä bar.
Ämmä Bek bülmä kösögö lä, yort-qura ete lä tügel. Bötä bilämä unıñ qaramağında. Basseyn da la yözä, sudya malayzarı menän hunarğa la sığa. Hucanıñ Molli häm Alisa isemle qızzarın irtä menän yä kiske eñerzä haua hularğa sıqqan mäldärendä ozata yöröy. Qışqı kistärzä sudyanıñ ayaq oson da kitaphananıñ ese börköp torğan kaminı aldında yata. Sudyanıñ yıyändären arqahına ultırtıp yörötä, yäihä ular menän üländä aunay, ularzı, artqı quralağı fontanğa yıtep, unan da arı — yıläkle yalandarğa sığıp, bälägä tarıu ihtimalı bulğan qıyıu şuqlıqtarı mälendä qursalay. Fokstererzar aldınan ul haualı ütä, ä Tuts menän İzabelde iğtibarğa la almay, sönki ul — batşa, sudya Miller bilämähendä şıuışqan, yörögän, osqan, hatta ike ayaqlı yän eyälärenä tiklem — barıhına la ul hökömdar.
Bektıñ atahı, Elmo, uslaptay senbernar qasandır sudyanıñ ayırılğıhız yuldaşı buldı. Bek ta atahına toroşlo varis bula alasağına ömötländerä. Ul atahılay is kitmäle zur tügel, barı yöz qırq funt tarta, sönki äsähe Şen şotland ovçarkahı ine. Ämmä yöz qırq funt auırlıq ta, ägär zä uğa yaqşı tormoş häm barsahınıñ da tärän hörmäte arqahında yaralğan üz bäseñde beleü toyğohon quşqanda, koroldärsä yäşäü hoquğın birä. İs belgän kösök mälenän alıp, dürt yıl buyı Bek tuq aqhöyäk tormoşonda buldı, ğorur, hatta küpmeler däräcälä olo donyanan üz bilämähenä biklänep yäşägän qayhı ber yuğarı qatlam keşeläre şikelle täkäbber ine. Ämmä unı kärägenän artıq irkäläü kürgän bülmä ettäre hälenä töşmäü qotqara kilde. Hunar, saf haualağı şuğa yaqın başqa saralar uğa himerergä birmäne, muskuldarın nığıttı. Ä halqın hıuza yözöü tänen sınıqtırzı, haulığın haqlanı.
1897 yıldıñ közönäsä, Klondaykta tabılğan altın bötä tirä-yün keşelären hıuıq tönyaqqa ılıqtırğanğa tiklem, arlan Bek şulay yäşäne. Gäzit uqımağanğa kürä Bek «altın bizgäge» turahında ber ni zä belmäne. Şulay uq baqsası yarzamsılarınıñ berehe bulğan Manuel menän duslıqtıñ yaqşığa kiltermäyäsägen hizmäy qaldı. Bozoqloq has ine Manuelgä — qıtay lotereyahına samahız birelgäyne. Ul ğına yıtmägän, bıl qomarlı uyınsınıñ, älege uyın sistemahına tulıhınsa ışanıp, şul yomşaqlığı arqahında yänen dä hatıp yıbärä alıuı ap-asıq ine. Bıl sistema buyınsa uynau ösön aqsa käräk, ä kese baqsasınıñ eş haqı qatınınıñ häm küp hanlı bala-sağahınıñ ihtıyacın saq-saq qänäğätländerä kilde.
Manuel hıyanat eşlägän köndѳ sudya Miller şarap qoyousılar yıyılışına kitkäyne, malayzar ihä sport klubın yayğa halıu menän mäşğül buldı. Şuğa la Manuel menän Bektıñ baqsa aşa ğäzättägesä yöröştöröp kileü ösön (Bek şulay uylanı) ütep kiteüyen ber kem dä abaylamanı. Ularzıñ poyızdar käräge sıqqanda ğına tuqtala torğan yarım stantsiya hälendäge Kolledc-parkka kileüyen berzän-ber keşe genä şäyläne. Bıl bändä Manuel menän ni haqındalır höyläşep aldı, quldan-qulğa birgändä aqsalar zıñlap quyzı.
Tanış bulmağan bändä:
— Hin, nimä, tauarzı törmäy-nitmäy genä kiltergänheñ, — tip, qänäğäthez mığırzanğas, Manuel Bektıñ muyının muyınsa astınan ike qatlap işelgän yıuan bau menän uratıp bäyläp quyzı.
— Nıq itep tarthañ, unıñ tını bıuılır, ısqına almas, — tine Manuel, ä tegehe, yat äzäm, rizalıq belderep, nizer möñgörzäne.
Üz bahahın belgängä Bek muyınına bau tağıuzı tınıs qabul itte. Dörösön äytkändä, bıl unıñ ösön yañılıq ine, tik ul tanış keşelärgä, ularzıñ üzenän aqıllıraq bulıuzarın tanığanğa kürä, ışanıp qararğa öyrängäyne şul. Şulay za bauzıñ oso yat äzäm qulına küskäs, ul yanaulı ırıldap quyzı. Üzeneñ ğorurlığına barıp, oşonday rizahızlıq qına la yıtä, tip uylay ine äle ul. Unı aptıraşta qaldırıp, bauzı şunday nıq itep tarttılar: ul saq-saq tonsoqmanı. Kerpek qaqqan arala kütärelgän yarhıu menän ul ränyeteüsegä taşlandı, ämmä tegehe ölgörlök kürhätte: boğazın qatı qıstı la uğata ber yılğırlıq menän ette arqahına äyländerze. Bau Bektı ayauhız räüyeştä qısha la, ul, telen sığarıp, bötä kükräge menän auır häm tauışlı tın ala-ala keşe menän alıştı. Bığasa his kem unıñ menän bıl tiklem dä tupas möğämälä itmäne häm ber qasan da şul tiklem huñğı sikkä yıter däräcälä asıuı qabarğanı bulmanı. Ämmä tizzän ul häldän tayzı, küzzäre bıyalalandı häm, poyızd kilep, ike ir unı tauar vagonına ırğıtqanda ber nimä lä añlarlıq häldä tügel ine. Añına kilgäs tä ul telendä hizeler-hizelmäs kenä auırtınıu toyzo. Artaban helkenep barıu, timer yuldarzıñ kiseşkän urınında parovozdıñ hızğırtqılauın işetep, Bek qayzalığın añlanı. Yış qına ul sudya menän säyähät itkeläne bit. Şuğa la tauar vagonında barıu bildäläre uğa tanış ine. Ul küzzären astı. Ularza äsir alınğan yırtqıstıñ hünmäs näfräte bazlanı. Uğrı unıñ boğazınan almaqsı itte, ämmä Bek bıl yulı ölgörlök kürhätte. Tegeneñ qulına teştären batırzı la, bauzan bıuılıp, añın yuğaltqansı yañaqtarın buşatmanı.
— Bıumalı ul! — tip, qanlı qulın yäşerä-yäşerä añlattı ir, tauış işetep kilep ingän vagon ozatıusığa.— Huca miñä unı Friskoğa yıtkerergä quştı. Unda nindäyzer bik şäp et tabibı bar, tizär. Ul unı daualayasaq.
Bıl töndѳñ vaqiğaların Bektı urlağan bur azaq San-Frantsiskolağı qabaqtıñ iñ töpköl bülmähendä, barsa häläten halıp, nıq fästerep hürätläne.
— Ä bit oşolarzıñ bѳtähe ösön min ni barı yartı yöz alam, — tip zarlandı ul.
— Belgän bulham, meñ täñkäne şunda uq birhälär zä, bıl eşkä his totonmas inem.
Unıñ qulı qanğa buyalğan qulyaulıq menän uralğan, ä salbarınıñ uñ balağı tubıq astına tiklem yırtılğaynı.
— Ä tege mut hinän bıl eş ösön küpme aldı huñ? — tip qızıqhındı qabaq hucahı.
— Yöz. Şunan da kämgä his kenä lä rizalaşmanı.
— Şu lay itep, barlığı yöz ille, — tine qabaq hucahı. — Ä et, başım menän yauap biräm, bıl ğına haqqa tororloq.
Uğrı, qulyaulığın tağatıp, teşlängän yarahın qaray başlanı.
— Qotorğan ğına bulıp quymaha yarar ine. Yuqha, ülep quyıuıñ da bar.
— Qurqma, hin bınan ülmäyheñ. Hineñ näsel yıbeñä elmäkkä asılıu yazılğan, — tip şayarttı qabaq hucahı. Azaq östäp quyzı:
— Äyzä, äzeräk miñä yarzam it tä şunan quzğalırhıñ.
Şaq qatqan, yarım tonsoqqan, tamağınıñ tüzep torğohoz auırtıuınan ğazaplanğan Bek şulay za üzen intektereüselärgä qarşı tororğa ıntılıp qaranı. Ämmä här osraqta la unı izängä yıqtılar häm oloğara baqır muyınsanı bısıp alğansığa tiklem bau menän tamağın hıqtılar. Şunan huñ ğına, bauzı ısqındırıp, sitlekkä oqşağan räşätkäle yäşnikkä törtköläp inderzelär.
Bıl sitlektä ul hürelmägän asıu häm ränyetelgän ğorurlıq menän yalqıtqıs töndö uzğarzı. Bılarzıñ bötähe nimä añlatqanın ul his kenä lä töşönä almanı. Ularğa, bıl yat keşelärgä, nimä käräk ikän? Nimägä unı bıl tar sitlekkä yaptılar äle? Bek aptırandı, unı nindäyzer bälä yana uın hizemläü yafalanı. Ul ber nisä tapqır şartlap işek asılğanğa ırğıp torzo. Ömötlänä ine ul: sudya, his yuğı malayzar kilgänder, unı qotqarırzar, ämmä gel genä hürän yaqtılıq hirpkän may şäm menän harayğa küz halğılağan qabaq hucahınıñ şeşengän yözön kürze. Bektıñ tamağına tığılğan qıuanıslı öröüye usal ırıldauğa äylänä ine.
Häyer, qabaq hucahı uğa teymäne. İrtä menän genä dürt ir inep yäşnikte kütärep aldı. «Bına tağı yañı yafalausılar», — tip uylanı Bek, sönki bılar nindäyzer şikle, yırtıq äläm-häläm keygän äzämdär ine. Şuğa la ul, bıl bändälärgä yınlänep, räşätkä aşa ırıldanı. Ämmä tegelär, unı tayaq menän törtköläp, köldö genä. Bek tayaqtı teştäre menän eläkterä lä yıbärmäy; şulay za ber azzan añğarzı: tegelärgä şul ğına käräk ikän. Ahırza ul tomha ğına huzılıp yattı la furgonğa teyägänse qımşanmanı.
Bına Bek sitlek esendä kileş quldan-qulğa kitte. Täüzä unıñ menän transport kontorahı hezmätkärzäre bulaştı, unı ikense furgonğa teyänelär zä artaban alıp kittelär. Azaq posılka yäşniktäre menän bergä paromğa teyänelär. Paromdan ul olo timer yul vokzalına barıp eläkte, şunan tağı la tauar vagonına ırğıttılar.
İke kön häm ike tön buyına vagon äse qısqırtıusı parovoz artınan höyrälde. İke kön, ike tön buyına Bek aşamanı la, esmäne lä. Vagon da ozatıp barıusılarzıñ qızıqhınıuına ul qotoronğan ırıldau menän yauaplanı, ä ular, bığa yauap itep, unı qorsota, üsekläy başlanı. Bötä käüzähe menän qaltıranıp, urtı kübeklänep, sitlegendä bärgelängänendä, ular hahıldap kölä, alama kösöktär işe ırıldayzar, örälär, unıñ tanauı aldında mırıldap ta, ätäs bulıp qısqırıp ta quldarın bolğayzar. Bek bınıñ uğata mäğänähez alyotloq bulıuın añlay, läkin tap şunıñ ösön bıl unıñ sämenä bigeräk tä nığıraq teyä häm unıñ asıuı qabarğandan-qabara bara. Aslıqqa tüzergä mömkin dä ul, ä bına hıuhındı qandıra almauzan ayauhız integä häm bıl unı tüzep torğohoz hälgä yıtkerä. Bınday tupas möğämälä unıñ toyğolo häm neskä täbiğätenä yoğontohoz qalmanı, häm ul sirgä habıştı. Temperaturahı kütärelde, hıuhauzan kipkän tamağı menän tele şeşende.
Unı ber genä nämä qıuandıra: muyında bau yuq. Unıñ bulıuı doşmandarğa bay taq östönlök birä bit. Häzer ihä ul, bau bulmağas, ularğa kürhätäsäk! Başqasa uğa bau tağa almayasaqtar! Bını ul qätği häl itte. İke täülek ul aşamanı la, esmäne lä, häm bıl ike täülekkä huzılğan ğazaptar esendä unda şul tiklem asıu yıyıldı: ägär zä beräyhe täügelärzän bulıp uğa qağıla qalha, äse yazmışqa dusar iteläsäk. Bektıñ küzenä qan hauzı, ul ısın mäğänähendä yırtqısqa äylängäyne. Bıl köndär esendä ul şul tiklem üzgärze, hatta häzer sudya üze lä unı tanıy almas ine, moğayın, häm ozatıp kileüselär, nihayät, unı Sietlda buşatıp qotolğas, irken tın aldılar. Yök taşıusı dürtäü törlö haqlıq saraları menän sitlektäge Bektı qoyma menän uratılğan yort aldına inderzelär.
Ularğa muyın ölöşö huzınqı, bäylängän qızıl sviter keygän mıqtı käüzäle ir qarşı sıqtı la, yöksönän kenägä alıp, tauarzı qabul iteüye haqın da qultamğahın quyzı. «Yañı ğazaplausı», — tip qarar itte Bek häm qotoronop sitlek tiräsenä taşlandı. Sviterlı keşe, tomha kölömhöräp, öygä inep kitte lä unan balta menän küsäk alıp sıqtı.
— Sığarırğa teläyhegezme ni? — tip aptıranı yöksö.
— Älbittä, — tip yauaplanı sviterlı keşe häm baltahın sitlek yarığına tıqtı.
Yöksölärzeñ dürtehe lä hä tigänse ergä-tirägä hibelde häm qoyma başına, häüyef-hätärhez urınğa menep, qızıq tamaşa qararğa yıyındı.
Bek balta astında şıtırzağan yäşnik sitenä bärgelände, unı teştäre menän kimerze, bötä käüzähe menän etärenep, tuzındı. Balta sitlekkä tışqı yaqtan huqqan täñgäldä, ul ırıldap ta, sıyıldap ta estän taşlandı. Qotoronqo kösörgäneş menän ul sitlektän tizeräk sığırğa ıntıldı, ä qızıl sviterlı tınıs täüäkkällek menän unı sığarırğa äzerlände.
— Yä, qızıl küzle şaytan! — tine ul, Bek hıyırlıq tişek kiñäygändän huñ. Şunan, baltahın taşlap, küsägen uñ qulına aldı.
Bek bıl mäldä, ısınlap ta, şaytan şikelle qurqınıs ine: hırt yöndären qabartqan, hikerergä äzerlängän, qan hauğan küzzärendä samanan tış dıuamallıq yaltlay, auızınan kübek tama. Ul inde üzeneñ barsa yöz qırq funt auırlığın şul tiklem ozaq tıyıp totou arqahında huñğı sikkä yıtkän is kitmäle acarlıq menän keşegä taşlarğa äzer. Bek öskä ırğıldı häm ülemesle tahıllıq menän doşmanın eläkterep alırğa teläne, tik şul uq mäldä nıq qatı huğıu unı artqa yılgärze. Bek, ğazaplı auırtınıuzan teştären şaqıldatıp, haua la borğolanıp, arqahı menän yırgä barıp tѳştѳ lä qabırğahına äylände. Ul üz ğümerendä ber qasan da tayaqtan tuqmalğanı yuq ine äle — yuğalıp qaldı. Şıñşıu işetelgän ırıldau menän ul hikerep torzo häm qıyırhıtıusığa tağı la taşlanırğa teläne, ämmä unı ikensegä qolata huqtılar. Häzer ul bötä hikmätteñ küsäktä bulıuın añlanı, ämmä totop tıyğıhız asıulı bulğanğa haqlıq käräklegen onotqaynı. Ul unlap tapqır kütärelep ırğıp qaranı — här osraqta la küsäk unı haua la osoşlay uq yırgä yalpaştıra huqtı.
Ayırata ayauhız ber huğıuzan huñ Bek saq-saq torop bastı. Ul şul tiklem häldän tayğaynı — başqasa qarşı tororğa räte qalmanı. Ul sayqala, tanauınan, auızınan, qolağınan qan kilä, matur yönö qanlı helägäygä buyalğan. Qızıl sviterlı äzäm uğa yaqınlanı la halqın qan menän qabalanmay ğına moronona qatı itep huqtı. Bığa tiklem Bek tatığan bötä ğazaptar bınıhı menän sağıştırğanda süp kenä bulğan ikän. Arıslanday ırıldap ul yänä üzen yafalausığa taşlandı. Ämmä tegehe, küsägen uñ qulınan hulına küserep, tınıs qına unıñ asqı yañağınan eläkterep aldı la şunday kös menän äyländerze — Bek hauala tulı tüñäräk yahanı, yänä yarım tüñäräk ütte häm başı, kükräge menän yırgä hemäşte.
Bek keşegä tağı ber ırğını, ämmä tege aldan uylap azaqqa tiklem haqlağan yımerges häräkät yahanı. Bek, tamam qıyralıp, isäñgeräp, auıp kitte.


— Bına mäzräs! — tip hoqlanıp, qısqırıp yıbärze qoyma başındağılarzıñ berehe. — Bıl telägän ber eteñde lä tınıslandırır.
— Mineñsä, bınday et menän eş itkänse, köndä, ä yäkşämbelärzä ike tapqır, kassa yımereü häüyefhezeräk, — tip höylände yöksö kuzlağa meneşläy häm yähätläp atın qıualanı.
Bek añına kilde-kileüyen, ämmä hälhezlektän qolağan yırendä yata birze, küzzäre menän genä qızıl sviterlını küzätte.
— «Bek» quşamatına yauaplay, — tine tegehe San-Frantsiskolağı qabaq hucahınıñ yäşniktäge tere yök haqında häbär yıtkereüse hatın uqıy-uqıy. — Yä, Bek, kügärsenem, — tip küñelle dauam itte ul, — bez hineñ menän bolarışıp aldıq, qızıp ta kittek şikelle, ä häzer iñ yaqşıhı — bıl haqta onotayıq. Hin üz eşeñde belerheñ, ä min — üzemdeken. Tıñlausan bulhañ, bötähe lä maylanğan hımaq kiter, ä inde ğauğa quptarhañ, yäneñde alırmın. Añlanıñmı?
Şulay tip äytä-äytä, ul qurqmayınsa äle genä ayauhız dömbäslägän etteñ başınan hıypanı. Unıñ här ber qağılıuına Bek, hırt yönön qabartha la, qarşılaşmanı, sabırlıq kürhätte. Qızıl sviterlı uğa hıu kilterze, häm ul, qomarlanıp, hıuhının qandırzı, qomağaylıq menän mul hıyzı — sey itte yañı hucanıñ qulınan qabalana-qarhalana hoğondo.
Ul yıñelde (bını añlay ine ul), ämmä hınmanı, başın da eymäne. Ul şuğa töşöndö: küsäk menän qorallanğan keşe unan köslöräk häm bıl habaqtı ul ğümerlekkä isendä qaldırzı. Bıl küsäk unıñ ösön asış ine. Ul unı täütormoş qanundarı hököm hörgän donyağa alıp inde, häm Bek bıl qanundı tiz üzläşterze. Uğa tormoştoñ qırıs döröslögö asıldı, ämmä ul unı qurqıtmanı — Bekta irektäge yırtqıs häyläkärlege uyana başlağaynı.
Vaqıt ütä torzo. Şunday uq yäşniktärzä yä bäyzä başqa ettärze kilterzelär. Beräüzäre bik tınıs häm tıñlausan, ikenseläre Bek hımaq qotoronqo oloy. Ämmä qızıl sviterlı äzäm barıhın da üzeneñ küsäkle kösönä buyhondorzo. Bek tayaq menän yırtqıstarsa öyräteü ısulın küzätä häm yabay ğına häqiqät unıñ añında nığınğandan-nığına bara: küsäge bulğandar buyhondorousı, huca, ularzı motlaq yaratırğa timägän, ämmä tıñlarğa teyeşheñ. Häm Bek, tıñlağan häldä lä, tuqmalğan başqa ettär keüyek hucağa ber qasan da irkälänmäne, qoyroq bolğamanı, qulın da yalamanı. Şulay uq ul buyhonorğa, yıñelergä telämägän ber etteñ bıl tartqılaşta ültereleüyen dä kürze.
Vaqıtı-vaqıtı menän yat keşelär kilä. Huca menän ni haqındalır asıulanıp yä yaramhaqlanıp höyläşälär. Bınday höyläşeüzär azağınan, quldan-qulğa aqsa küskändän huñ, ul keşelär üzzäre menän yä ber, yä ber nisä ette alıp kitä. Bek üzenä horau birä, qayza kitä huñ ular, sönki berehe-ber kire äylänep kilmäy. Kiläsäk unı şul tiklem qurqıta: haylap alıusılar uğa teymägän hayın qıuanıs toyğoho kiserä.
Ämmä ahır siktä uğa la sirat yıtte. Unı örkötkän kiläsäk kibep bötkän yıyırsıq bitle keşekäy qiäfätendä kilep bastı. İngliz telen ul vatıp-yımerep höyläşä, mäle menän Bekqa mäğänähe añlaşılmağan nindäyzer säyer, qırqa tauıştar sığara.
— Şaytan alğır! — tip Bekqa küze töşöü menän qısqırıp yıbärze ul. — Bına, ismaham, et! Berense klaslı arlan! Oho! Ä küpme?
— Bötähe ös yöz. Buşlay tiyerlek biräm, — tip bik tiz yauap birze qızıl sviterlı. — Hin hatıulaşıp ta, qarıulaşıp ta tormayasaqhıñ bit inde, Perro? Aqsa hineke tügel bit, qaznanıqı.
Perro tigäne astırtın kölömhöräp kenä quyzı. Ettärgä ğäzättägenän tış ihtıyac zur bulğanğa, ularğa haqtar za hattin aşqaynı şul, şuğa la bıl Bek keüyek bına tigän etkä horağan baha artıq samahız toyolmanı.
Kanada hökümäte bıl tauarzı alğandan yarlılanıp kitmäs, ä poçta aşığıs yörörgä teyeş. Perro ettärzeñ räten belä, şuğa la ul ber küz halıu menän ük asıqlanı: Bek keüyek ettär meñgä ber genä osray. «Hatta un meñgä ber», — tip esenän genä üzen tözätte ul.
Bek quldan-qulğa aqsa küseüyen kürze häm yıyırsıqlı keşekäyzeñ unıñ menän yomşaq holoqlo nyufaundlend Kerlizı üzenä alıuına aptıramanı. Başqasa Bek qızıl sviterlını ber qasan da kürmäne. Ä inde ular Kerli menän «Narval» parohodı palubahınan alısta yuğalıp barğan Sietlğa qarağanda yılı Könyaqtı başqasa ğümerzä lä kürä almayasaqtarın belmäyzär ine.
Perro ularzı tübängä alıp töştö lä Fransua isemle qara tänle alpamışağa tapşırzı. Perro — kanada frantsuzı, ä Fransua metis1 bulğanlıqtan ikelätä qararaq. Bek bınday keşelärze täügä kürä (azaq undayzarzı ul yış osratır, ularzı yaratmaha la, teyeşensä bahalar häm hörmät itergä öyräner). Tizzän ul şuğa inandı: Perro menän Fransua bik ğäzel häm tınıs keşelär, ğäyebeñ bula qalha, ber yaqlı ğına häl itmäyzär, teyeşle yazahın birälär. Ettärzeñ barsa qılıqtarın da yaqşı belgänlektän, ularzı ber genä et tä alday almay. Parohodta Bek menän Kerlizı yänä ike et yänäşähendä urınlaştırzılar. Berehe zur, qarzay ap-aq, unı kit aulau karabı kapitanı Şpitsbergen utrauınan alıp sıqqan, huñıraq ul Uñdırışhız Yırzä geologik ekspeditsiyala yörögän. Bıl täü qaramaqqa bik yomşaq holoqlo, läkin mäkerle arlan ine, irkäläneügä hälätle, ämmä ber ük mäldä kemgäler etlek äzerläy, — şulay ul täüge rizıqlanıu mälendä ük Bek aşantıhınıñ ber ölöşön eläkterze. Bek teyeşensä yauaplar ösön uğa taşlandı, ämmä Fransua ölgöröräk bulıp sıqtı: hauala sıbırtqı şartlap, uğrını hızırzı. Bekqa üzeneñ höyägen alırğa ğına qaldı.
Ul Fransuanıñ ğäzel bulğanın kürze, häm bınan huñ metisqa qarata ihtiramı uyandı.
İkense et ber kemgä lä yaramhaqlanmanı häm ber kemdä lä üzenä qarata yağımlı mѳnäsäbät tıuzırmanı, ämmä yañı kileüselärzeñ ölöşönä lä ürelmäne. Ul qırıs, auır holoqlo, häm berzän-ber teläge bulıuın Kerliğa asıq añlattı — uğa teymähendär, ä teyä qalhalar, nasar bulasaq. Deyv isemle bıl arlan aşay za yoqlay, ä uyau sağında özlökhöz isnäy, unı his ber nämä qızıqhındırmay. Hatta «Narval» parohodı Şarlotta batşabikä qultığın ütkän saqta qotoronqo bäüyelep-bärgelänep ürä torğanda, Bek menän Kerli qurqıştan aqıldan yazır sikkä yıtkändä lä, Deyv iltifathız ğına başın kütärgeläy, ularğa bitaraf qına küz hala la, isnäp, yañınan yoqoğa tala.
Parohod könö-tönö puls keüyek özlökhöz ber ritmda dereldätep eşlägän vinttan totoş qaltıray. Ber kön ikensehenä oqşaş, ämmä Bekqa hıuığıraq bula barğanday toyola. Nihayät, ber irtälä vint tuqıldauı tınıp qaldı häm «Narval»da ığı-zığı başlandı. Bek, başqa ettär keüyek ük, tirä-yündäge bolanı hizze häm nindäyzer üzgäreş bulasağın añlanı. Fransua ularzıñ bötähen dä bergä palubağa alıp sıqtı. Unıñ halqın izänenä basıu menän Bek tabandarınıñ bısraqqa oqşağan nindäyzer butqağa batıuın toyzo. Ul, bırhıldap, artqa hikerze. Şul uq aq yıüyeş butqa östän dä qoyola. Ul,qızıqhınıp, unı yıskäne, azaq yalap ta qaranı. Bıl aq nämä ut keüyek ötöp ala la şunda uq teldä irey. Bıl häl Bektı bik ğäcäpländerze, ul yänä yalanı — şul uq hözömtä. Ergälä şarqıldap kölöp yıbärzelär — häm uğa, keşelärzeñ nimänän kölöüzären añlamaha la, nimägäler uñayhız bulıp kitte. Bektıñ täügä qar menän tanışıuı ine bıl.


II bülek
KÜSÄK MENÄN TEŞ QANUNI


Dayzağı täüge kön Bekqa qot osorğos töş hımaq kürende. Bında ni zä bulha özlökhöz ğäcäpländerä häm qurqıta. Kötmägändä unı mäzäni üzäktän nindäyzer täütormoş donyahına bırğanılar. Könyaq qoyaşı astında bähetle, irensäk kön iteü, ni eşlärgä belmäy häptänläü tamamlandı. Bında yal da, tınğılıq ta yuq, ber genä mälgä lä Bek üzen häüyefhez urındamın tip toya almay. Bında bötähe lä häräkättä häm eş östöndä, his qasan bötmäyäsäk mähşär häm minut hayın ülem yä imgäneü hağalay. Bıl yañı donyala här saq uyau bulırğa tura kilä, sönki ettär zä, keşelär zä qalanıqılarğa bötönläy oqşamağan. Ularzıñ bötähe lä qırağay — küsäk menän teş qanunınan başqahın belmäy.
Bığa tiklem Bek ber qasan da ettärzeñ bındağılay üz-ara talaşıuın kürmäne: bılar ısın bürelär häm täcribäneñ täügehe ük Bek ösön onotolmas habaq buldı. Häyer, täüge özgöläşeüzä ul qatnaşmanı, yuqha unan isän-hau sığa la, bıl habaqtı qullana la almas ine. Ul tügel, ä Kerli qorban buldı.
Ularzıñ ikehen dä kibet ergähendäge bäläkäy ağas öy ergähendä qaldırğaynılar. Kerli här vaqıttağısa büre zurlığındağı buysan, ämmä üzenän ike märtäbä bäläkäy köslö arlan menän vayımhız ğına uynay başlanı. Häm qapıl, ber nindäy iskärteühez, yäşendäy tiz hikereş, timer sıñılay teştär şaqıldauı, şul uq tizlektä kiregä ırğıu — ä Kerlizıñ tomşoğo küzenän auızına tiklem yırtılğan.
Bıl ettärzä şunday büre qılığı — höcüm itä häm şunda uq kire ırğıy. Ämmä eş bınıñ menän genä bötmäne. Şunda uq utızlağan, qırqlap ta bulğandır, eläksendär öyörö özöşöüselärze önhöz, hağayıp uratıp aldı. Bek başta ularzıñ ni ösön önhöz kösörgäneş menän nizeler kötöüzären, qomhoz tamşanıuzarın añlamağaynı. Kerli doşmanına taşlandı, ä tegehe yänä ber teşläne lä kire hikerze. Kerlizıñ ikensegä ıntılışın ul kükräge menän qarşılanı häm şunday yılğırlıq kürhätte: Kerli yırgä täkmäsläp barıp töştö. Talaştı küzäteüse ettär şunı ğına kötkändär ikän. Kerli başqasa tora almanı: sıynau häm ırıldau menän ular unıñ tiräläy öymäkläşte, ülemesle auırtınıu menän şıñşığan Kerli yöntäs tänlelär öykömö astında yuğaldı.
Bıl şul tiklem tiz häm kötölmägänsä buldı ki, Bek tamam yuğalıp qaldı. Ul şpitsbergen arlanınıñ nisek qızıl telen hälendereüyen kürze — tegeheneñ kölöüye ine bıl. Fransuanıñ balta menän heltänä-heltänä ettär öyörönä taşlanıuın şäyläne. Ös ir, küsäktär eläkterep, uğa ettärze taratırğa yarzamlaştı. Kerli yığılğandan huñ ike minut üteügä huñğı höcüm iteüse qıuıp yıbärelgän, kisäktärgä tiklem tiyerlek özgölängän Kerli, qanğa butalıp, tapalğan qarza yata. Ä qara tänle metis, uğa eyelep, qatı ärläşä ine.
Bıl küreneş bik yış Bektıñ isenä töşör, hatta töşönä inep yözäter buldı. Bına nindäy ikän tormoş! Unda mihırban häm ğäzellekkä urın yuq ikän. Kem yığıla, uğa — ülem. Timäk, ayaqta nıqlı tororğa käräk! Şpits yänä, telen sığarıp, kölgändäy itte. Oşo minuttan Bek unı ayauhız ber ülemesle näfrät menän küralmas buldı.
Bek Kerlizıñ faciğäle ülemenän aynıp ta bötmägäyne, unı yañı teträneü kötkän ikän: Fransua uğa üzeneñ elekke alpauıt yırendä at qarausılar atqa yıgä torğan nämälärgä oqşağan qayış yıgem keyzerze. Häm tegendä yıgeüle attar nisek eşlähä, uğa bında şulay eşlärgä tura kilde. Fransuanı ul yıñel sanala üzände uratqan urmanğa utınğa alıp kitte. Yıgemdä yörörgä mäcbür iteüzäre Bektıñ sämenä nıq teyze, ämmä baş kütärmäskä aqılı yıtte. Bılar bötähe lä uğa yañı häm ğäcäyep kürenhä lä, üzen yıñep, yaqşı eşlärgä tırıştı.
Fransua qatı qullı, üzen şunda uq tıñlauzarın talap itä häm bını qamsıhı yarzamında boyomğa aşıra. Bınan tış Bektıñ här ber yañılışqan mälendä töp yıkkeläge ohollo Deyv teştäre menän unıñ botonan eläkterep tä ala. Yıgemdeñ başlığı — Şpits. Ul Deyv keüyek ük täcribäle yıkke ete. Yuldan taypılıp kitkän mäldärendä Bektı eläkterep alırğa mömkinlege bulmaha, ul usal da, şeltäle lä ırılday häm, käüzäheneñ bötä auırlığın yıgemgä halıp, yıldam ğına unı teyeşle tarafqa yünältä. Bekqa habaq yıñel birelde, ike yuldaşınıñ häm Fransuanıñ yıtäkselege astında is kitmäle uñıştar yaulanı. Lagerğa qaytqansı ul «ho!» tigän tauıştıñ «tuqta!» tigände añlatıuın, ä «marş» tihälär, alğa yügerergä käräklegen belä ine inde; boroloştarza tizlekte kämet, ä inde yöklö sana tau astına yılä ikän, töp yıkkenän alısıraq bul.
— Ettärzeñ ösöhö lä bik yaqşı, — tine Fransua, qaytıp Perronı küreü menän. — Bıl Bek birelep eşläy. Min unı tiz arala öyrätäsäkmen.
Hökümät poçtahın aşığıs räüyeştä käräkle urınğa yıtkerergä teyeş bulğan Perro köndöz Billi menän Dco isemle yänä ike et kilterze. Bıl taza qanlı eläksendär ber ük äsänän, ämmä ber-berehenän kön menän tön hımaq ayırılıp toralar. Billizıñ uğata ber qatlılığı unıñ berzän-ber yıteşhezlege bulğandır, Dco ihä, kirehensä, tomha, yomoq, tiz quzğıusan. Ul här vaqıt bötähenä lä ırılday häm asıulı teksäyä.
Bek Billi menän Dconı iptäştärsä qarşılanı, Deyv ularğa iğtibar za itmäne, Şpits ihä totqarlıqhız berehenä, şunan ikensehenä höcüm itte. Billi başta kileşeüsän qiäfät menän qoyroq bolğanı. Ämmä bıl osraqta, tınıslıqqa ıntılıu yarzam itmäüyen kürep, qasırğa teläne, tik ölgörmäne. Şpitstıñ ütker teştäre unıñ yanbaşına qazaldı. Billi bınıhında la huğışsan tügel, ä yalınıslı häm qızğanıs itep sıynap yıbärze. Unıñ qarauı Dco, Şpits qayhı yaqtan ğına kilep qaramahın, yöndären tırpaytıp, qolaqtarın şımartıp, här vaqıt uğa qarşı borola torzo. Ul usal ırılday, siktän tış yışlıq menän teştären şaqıldata, küzzäre ihä şaytandıqılay yana; bıl — huğışsanlıqtıñ häm dähşätteñ tap üze ine. Unıñ qiäfäte şul tiklem qurqınıs: Şpitsqa unıñ menän bäylänep torouzan baş tartırğa tura kilde. Üzeneñ yıñeleüyen yäşereü ösön ul äle bulha qızğanıs şıñşığan häm yauaphız bulğan Billiğa yänä taşlandı häm unı lagerzıñ sitenä tiklem qıuıp yıbärze.
Kiskä taban Perro yıkkegä yänä ber oloğayğan, sandır, ozon häm hığılmalı käüzäle et alıp qayttı. Unıñ tomşoğo yöy häm yaralarzan ğına tora, ber genä küze bar. Ämmä bıl hıñar küzeneñ usal, qıyıu yaugirlıq menän yaltlauı bötähendä lä uğa qarata hörmät uyata. Arlandıñ quşamatı la Solleks, yäğni Asıulı. Deyv keüyek ük, ul ber kemdän dä ber ni talap itmäy, ber ni kötmäy, ä inde üzen qıyırhıthalar, üpkäläştän bulmahın — teyeşensä yauap biräsäk. Häm ul aşıqmay ğına, üz bahahın belep, başqalarğa yaqınlağas, hatta Şpits ta uğa bäylänergä täüäkkällek itmäne. Sollekstıñ berzän-ber yomşaq yağı (bähethezlekkä kürä, Bek unı berense bulıp astı): ber küzgä huqır arlan kürmägän yaqtan kilgände yaratmay ikän. Bıl turala başına la kiltermägän Bek uğa tap şunday uñayhızlıq tıuzırzı häm üzeneñ hatalanıuın Solleks, qırqa borolop, unıñ iñbaşın ös dyuymğa, höyäkkä tiklem ütäläy teşlägäs kenä añğarzı. Bınan huñ Bek Solleksqa ber qasan da tıyılğan yaqtan yaqınlamanı, häm Solleks uğa ber qasan da teymäne. Yañı tanış, Deyv hımaq uq, küräheñ, ber nimä genä teläy — unı borsomahındar. Häyer, Bek tegeheneñ dä, bınıhınıñ da ikense, yuğarıraq, ıntılışqa birelgän bulıuzarına la inandı.
Täüge töndä ük Bek aldında bik möhim bulğan qunır urın mäsälähe kilep tıuzı. Şäm yanğan palatka aq qar yalanında ımhındırğıs yaqtıra. Unıñ urını şunda bulırğa teyeşter hımaq. Ämmä ul unda barıp ineü menän Perro la, Fransua la unı ärläp qarşılanı häm ni yıtte şunıñ menän bärgesläp, yuğalıp qalırğa mäcbür itep, mäshäräläp, hıuıqqa qıuıp sığarzı. Bötä tände qaltıratıp, äse yıl isä, ayırıusa yaralı iñbaşqa ayauhız qağıla. Bek qarğa yatıp yoqlau yayın samalap qaranı, ämmä hıuıq unı tizzän ayağına bastırzı. Yıuanıshız ömöthözlök menän ul, yılı urın ezläp taba almayınsa, palatkalar arahında qañğırıp yörönö. Tegendä lä, bında la uğa qotoronqo ettär taşlana, häm ul, hırt yöndären qabartıp, ularğa usal ırılday (bığa ul şulay uq tiz öyrände) häm tegeläre uğa başqasa bäylänmäy.
Nihayät, başında şunday uy yaltlanı: kire barıp qararğa käräk, unıñ yıgemendäge ettär qunalqağa nisek urınlaştı ikän? Ämmä, aptıraq — berehen-ber taba almanı!
Ular qayzalır yuğalğan. Bek yänä barsa lager buyınsa yöröp sıqtı, ämmä hözömtä bulmanı. Palatkala yuqtar mikän? Yuq, bınıñ bulıuı mömkin tügel, — bit bına unı, Bektı, unan qıuıp sığarzılar! Ä qayza bulğandar huñ? Totoşlay qaltıranıp, qoyroğon hälenderep, yañğızı, ber maqsathız aqrın ğına palatka tiräläy uraldı la uraldı. Qapıl ayaq astındağı qar işelep, ul qayzalır asqa töşöp kitä yazzı. Yıtmähä, asta nizer qıymılday. Kürenmägän, belenmägän küreneştän tert itep qalğan Bek, ırıldap, sitkä hikerze, hırt yöndäre qabarzı. Ämmä dustarsa, yomşaq sıyıldap alıu unı şunda uq tınıslandırzı, häm ul tikşerep qarau ösön kire borolop kilde. Tanauına yılı haua bärelde: qar astındağı soqorza, uñaylı ğına bögärlänep, Billi yata ikän. Ul, yaramhaqlanıp, öröp aldı, borğalanıp, üzeneñ Bekqa yaqşı mönäsäbäten belderep, qoyroğon bolğanı häm unı üzenä ılıqtırıu ösön yılı yıüyeş tele menän morononan yalap alırğa la qıyıulığı yıtte.