Yäşise Kilä - 1

(povest)
"Hezmät vazifaların başkarganda kürsätkän nıklık häm batırlıgı öçen ryadovoy Mirğazizov Rifkat Şäfkat ulın "Batırlık öçen" medale belän büläklärgä (ülgännän soñ)".
(SSSR Verhovnıy Sovetı Prezidiumı Ukazınnan)
Tatar halkınıñ kaharman ulı Rifkat Mirğazizov batırlıgına bagışlıym.
1
— Tukta... tukta, — dip ıñgıraştı Rifkat. — Tukta... häzer...
Ul aska taba oça da oça, ä paraşyut haman açılmıy. Tirä-yündä berkem yuk — döm karañgı. Rifkat bar köçe belän paraşyut bocrasın tarta. Barmakları ärni, ut yana, ä paraşyut haman açılmıy da açılmıy. Başı berözleksez şaulıy, çatnap avırta — äyterseñ samolet motorın başına teräp kuygannar da böten köçenä ükertälär. Ä ul oça, haman oça. Kolak töbendä äçe cil sızgıra. Menä häzer, menä cirgä atılıp töşär dä çelpärämä kiler...
— Tukta! — dip tagın ıñgıraştı Rifkat.
Kayda soñ anıñ iptäşläre? Kayda başka soldatlar? Böten cir döm karañgı. Äy, ul küzlären yomgan ikän bit. Häzer küzlären aça da, dönya yap-yaktı bula. Närsä bu? Küz kabakların avır äyber belän bastırıp kuygan kebek. Ul haman sayın tizräk oça. Ällä şulay tiz oçkanga küzne açıp bulmıymı? Berni dä kürenmi... Cirgä yırak kaldı mikän? Yuk, yuk, tizräk küzne açarga kiräk! Yuksa... Änä, kerfeklär selkende. Dimäk, açıp bula. Änä, yırakta, bik yırakta alsu yaktılık sirpelä. Koyaş nurları... Koyaş çıgıp kilä. Ä cir kürenmi. Kolak şaulıy, kolak töbendä cil sızgıra. Ä cir haman yuk. Ällä cir bötenläy yukka çıkkanmı? Ällä ul töpsez upkınga oçkanmı? Alay disäñ, änä, koyaş nurları da kürenä.
İptäşläre genä yuk. Ä-ä... Anıñ paraşyutı açılmagan bit! Dimäk, alar artta kalgan... Häzer menä soñgı köçen cıyıp bocranı tarta da... Urra, açıldı!.. Änä baş oçında ap-ak gömbäz! Äkrenäyde. Ul häzer äkren genä oça, cildä çaykala-çaykala äkren genä oça. Änä ayakları da cirgä tide...
Rifkat avırlık belän genä küzlären açtı. Küzlären açtı da, kurkınıç töştän aynıp citmägän sabıy kebek, tagın ber ıñgıraşıp kuydı:
— Başım...
— Añına kilde...
"Añına kilde! Añına kilde!" — dip çıñladı anıñ kolagı.
Baş oçında ap-ak gömbäz talgın cildä cilferdäp tor-dı-tordı da ap-ak cäymä bulıp anıñ östenä taşlandı. "Çualdı, paraşyut çualdı, — dip uyladı Rifkat. — Tizräk annan kotılırga da alga çabarga kiräk..." Ul kulları belän çäbälände, ayakları belän tıpırçındı. Ä nişläp: "Atakaga!" — dip kıçkırmıylar? Nişläp bu desantniklar ap-ak paraşyutka törengännär dä ber urında tik basıp toralar. Yözläre dä bik kırıs. Paraşyutnı vakıtında aça almaganga açulanalarmı aña?
— Yat, Rifkat, yat, torırga yaramıy siña.
Rifkat, aptırap, küzlären nıgrak açtı. Küz aldındagı aksıl toman äkrenläp sıyıgaydı. İñ berençe bulıp karşındagı täräzä häm anıñ artındagı koyaş päyda buldı. Annarı ul ap-ak tüşämne, ak stenalarnı, ak halatlı keşelärne tösmerli başladı.
— Närsä buldı? — dip däşte ul, läkin tavışı bik zäğıyf bulıp, hälsez pışıldau bulıp çıktı.
Rifkat açu belän tamagın kırıp kuydı da bar köçenä kıçkırmakçı bulıp avızın açtı, läkin şul çak tagın çänçep-çänçep başı avırta başladı, häm böten gäüdäse buylap kütärelep kilgän ärnü, üpkä katış can avazı tamak töbendä buılıp kaldı. Ul teşlären kısıp ıñgıraştı, küzlären çıtırdatıp yomdı.
— Şprits! — dide kemder.
Menä anıñ arkası çerki teşlägän kebek az gına avırtu sizde, menä böten tänenä akrın-akrın gına cılı yögerde, küz aldındagı kuyı kızıl pärdä telär-telämäs kenä kütärelde häm böten tirä-yak tagın ap-ak töskä kerde.
— Bireşmä, yeget! Soldat bireşmäskä tiyeş!
Rifkat tavış kilgän yakka borılmakçı buldı, läkin başı tıñlamadı, tarttırıp bäylägän kebek, üz urınında yata birde.
— Kıymşanma, kıymşanma, siña kıymşanırga yaramıy, — dide şul uk tavış.
"Kem soñ bu? Nindi tanış tavış soñ bu? Nindi keşelär cıyılgan monda? Kayda soñ min?
Ä-ä-ä! Ul paraşyutına çualgan da bolar aña bulışırga, anı kotkarırga kilgännär!"
Rifkat sürän genä yılmayıp kuyganday itte. Küzlärendä kabıngan yılmayu bit almalarında beraz alsulanıp tordı da irennärenä barıp citä almıyça sünde. Ul tagın küzlären açtı häm, karşısında basıp torgan ölkän yäştäge härbi keşene kürep, beraz aptırap kaldı. Cilkäsenä ak halat yapkan keşe, urındık alıp, anıñ yänäşäsenä utırdı.
— Hällär niçek, soldat? Bik avırtmıymı?
Kinät, hiç kötmägändä, Rifkatneñ tamak töbenä cılı töyer kilep tıgıldı, başı utlı kırşau kidergändäy yana başladı.
— Şprits! — dide tagın älege tavış.
Anı tagın çak kına kuzgattılar, ozaklamıy cilkäse buylap tagın rähät cılılık taraldı. Rifkat beraz vakıt kerfek kagarga da kıymıy yattı. Kemder baş oçında utlı kırşau totıp tora kebek toyıldı aña. Küzen açıym disä, utlı kırşaunı başka kiderä dä kuya. Menä ul, älege gazrailgä sizdermäskä tırışıp, äkren genä kerfeklären kütärde, annarı, baş oçında utlı kırşau kürenmägäç, küzlären açtı.
Karşında şul uk härbi keşe utıra. Anıñ yanında — kulına şprits totkan ak halatlı apa. Ä arttarak — tagın ak halatlı keşelär...
— Tüz, yeget, tüz, geroy! — dip yılmaydı härbi keşe. Läkin anıñ yılmayuı bik moñsu da, säyer dä kilep çıktı.
— General... — dip pışıldadı Rifkat.
— Äye, min bu, ryadovoy Mirğazizov, min. Min isän, iptäşläreñ dä isän, barısı da isän! Rähmät siña.
Häm şulçak barısı da, barısı da ayırmaçık bulıp Rifkatneñ küz aldına kilep bastı. İreksezdän anıñ yöräge kısılıp kuydı, ike küzennän ike börtek yäş tägäräp töşte, berazdan başı şaulaudan tuktadı, gäüdäse ciñe-läygännän-ciñeläyä bardı, menä inde ul anı bötenläy toymıy da başladı.
Rähät! Rähät tä, beraz kurkınıç ta. Paraşyutta töşkändä şulay bula ide. Ul äle häzer dä oça tügelme soñ?! Äye, äye, oça! Läkin şunısı ğacäp, cirgä tügel, ä öskä, zäñgär kükkä taba oça! Asta avtomattan atalar, "Urra!" kıçkırıp yögerälär, tanklar ükerep çaba. Ä ul granatasın uç töbenä kıskan da haman-haman öskä kütärelä, kütärelgän sayın küñelgä rähäträk bula bara, köläse, cırlıysı kilä. Läkin ul kölä dä, cırlıy da almıy, çönki kulında — granata. Menä anıñ barmakları ut yana başlıy. Içkındırmaska, tüzärgä, tüzärgä! Ägär barmakların yazsa, granata şartlayaçak, ul, atılgan koştay, cirgä yıgılıp töşäçäk. Anıñ belän bergä koyaş ta, ay da, yoldızlar da şartlayaçak, sünäçäk.
Rifkat irennären kısıp ıñgıraştı. Aña tagın ukol kadadılar.
Küzne irkäläp palatada koyaş uynıy. Tıp-tın.
Berkem ber süz däşmi. Baskannar da tik toralar. "Bötenese basıp tora, min genä nişläp bolay yatam soñ äle. Min tormaganga söyläşmilärder", — dip uyladı Rifkat häm, kütärelergä isäp itep, kıymşanıp karadı. Läkin kıymşa-nuga uk tirä-yün karañgılanıp kitte, keşelär toman eçenä kerep yugaldı. Ul, yılap cibärüdän kurkıp, teşlären kıstı da tüşämgä tekälde.
Tagın tınlık. Bu tınlıknı barı tik kolak töbendäge berözleksez şaulau avazı gına bozıp tora. Samolet göreltesenä ohşagan şaulau avazı. Ällä haman samoletta oçalarmı soñ? Yuk, yuk, ul inde häzer barısın da häterli, barısı da küz aldındagı kebek.
Alarnı tön urtasında trevoga belän uyattılar. Ul ikençe kattagı karavatınnan sikerep töşte dä yul uñayınnan kiyenä-kiyenä kazarma işegenä taba yögerde. Döber-şatır kilep baskıçtan çabıp töştelär dä kazarma karşına tezeldelär. Karañgı küktä çekeräyep yoldız yana. İke kön, ike tön berözleksez koygan yañgırdan soñ dönya kiñäyep, irkenäyep kitkän kebek. Tübäñä basıp, küñelne borçıp torgan bolıtlar taralgaç, kük şundıy biyegäygän, nindider ber tantanalı töskä kergän. Şundıy biyek kükkä karaganda hätta başlar äylänä. Berençe tapkır teatrga bargaç şulay bulgan ide. Ğomer buyı mondıy biyek tüşäm kürgäne yuk ide anıñ. Keşelär tamaşa karıy, ä ul haman küzen tüşämnän almıy.
— Smirno!
Ölkän leytenantnıñ tön tınlıgın yarıp yañgıragan avazınnan hätta yoldızlar da, ber-bersenä bäreleşep, çıñlap kuydılar kebek.
— Desantniklar, — dide ölkän leytenant Kireev, tavışın akrınayta töşep, — könyak-könbatış yaktan doşman gaskärläre höcüm itep kilä. Bezneñ burıç — doşman tılına töşärgä häm, kötmägändä arttan köçle udar yasap, anı yuk itärgä! Kalganın yul uñaylıy añlatırmın. Ma-şi-na-ga!
Yäşkelt-sorı töstäge maşina ut kapkanday alga ırgıldı da timer kapka aşa çıgıp aerodrom yagına taba yul aldı. Ällä inde yokıdan uyanıp citmägännär, desantniklarnıñ berse-ber süz däşmi, tın gına maşina köyenä çaykalıp baralar. Barı tik ara-tirä genä paraşyutnı caylabrak kuyalar da yantıkka törtep torgan avtomatnı kırıyga şudıralar. Rifkatneñ sul yagındagı çegänneke tösle kara çäçle, karatut yözle, börket borınlı azärbaycan yegete Vağıyz dä süz başlamıy. Mondıy çakta ul, ğadättä, meñ törle mäzäk söyläp eçne katırıp beterä ide. Ber uylasañ, mäzäge dä iskitärlek tügel üzeneñ, ä kölmiçä tüzä almıysıñ. Ul urıs süzlären şundıy kızık itep, balalarça vatıp-sındırıp söyli. Anıñ mäzägen kabattan söyläp kara, keşelär, kölü tügel, yılmayıp ta karamas. Böten kızıgı şul söylävendä bugay.
— İldus...
Rifkat sul yagındagı yegetneñ tersägenä kagıluga, tegese dert itep kitte, başın kütärde.
İldus, sorı küzlären yartılaş kına açıp, aña karadı, däşmäde. "Üzeñ dä beläseñ bit", yänäse. Rifkat, äy, siña däşkän min yülär, digändäy, başın iltifatsız gına kıyıgaytıp kuydı da, artka taba yögerüçe agaçlar şäüläsenä karap, uyga çumdı.
Soñgı arada alar, kön dimi, tön dimi, härbi öyränügä äzerländelär. Tännän soñgı tirne sıgıp çıgargançı yögerdelär, iñbaşları özelep töşär hälgä citkänçe granata ırgıttılar, billäre torataşka äylängänçe paraşyut süttelär, paraşyut cıydılar. Kiçlären Lenin bülmäsenä kerep hat yazarga utırgaç, tupaslangan barmaklar ruçkaga iyälänä almıy tilmerä ide.
Bu arada nişläp hat kilmi ikän aña? Tälğattän dä cavap yuk. İnde yazganına ike atna buldı bit. Ällä akıl öyrätä dip üpkäläde mikän? Nilär yazgan ide äle ul aña? Monda hat yazarga vakıt bik az kala. Şuña kürä ul yazası süzlären yulda yörgändä, yä berär cirdä yalga tuktaganda uylap kuya, ä inde kazarmaga kaytkaç, alarnı barı käğazgä genä töşeräse kala. Şulay itkäç, şoma da, tiz dä bulıp çıga. Hatlarnı törle itep, kızık itep yazası kilä anıñ. Läkin yaza başlagaç haman şul ber çamadan artmıy.
"İsänme, Tälğat! — dip avız eçennän söylände Rifkat (hatnı härçak "İsänme"dän başlıy ul). İsänme!
Siña soldat sälamnäre yullauçı dustıñ Rifkat. Beraz üzem turında yazıp kitäm. Hatıñnı aldım, bik zur rähmät. Döresen äytik, sez anda, tege cırda cırlangança, mine bötenläy onıtıp betergänsezder inde.
Minem hezmät yahşı bara, käyef äybät, sport belän şöğıllänäm. Könnär bik esse tora, börkü, tüzärlek tügel. Monda inde çiyä ölgerde, bar halık şuña yabırıla. Kiçä "Unike urındık" filmın karadık, şunda sine iskä töşerdem. Tizdän minem hezmät itä başlaganga sigez ay tula. Ozaklamıy, şuşı ayda, härbi öyränülär bulırga tiyeş. Menä, üzem turında şular gına. Häzer köndezge säğat ber. Äle genä munçadan kayttık.
Tälğat, bezgä kerep Azatka äyt äle, miña ber-ike kasseta cibärsen. Monda bik şäp disklar bar, yazdırır idem. Azatka hat yazgan idem, sorarga onıtkanmın.
Şulay itep, eşläp yörim, diseñ inde. Eşlä, eşlä. Läkin naçar eşlise bulsañ, kara anı! Kaytkaç min tehnikumga kerermen, ahrısı. Yarıy, bütän yazar süz bette bugay.
Rifkat.
Hat yaz!
22/06.76.
R.S. Biş könnän miña untugız yäş tula".
Menä tugan kön dä uzıp kitte. İke şeşä limonad alıp, duslar belän utırdılar da, tagın ğadäti soldat tormışı başlandı.
"İrtägä öygä hat yazarga kiräk, — dip uyladı Rifkat. — Härbi öyränülärneñ niçek ütkänen dä yazarmın". "İsänmesez, änkäy, ätkäy, Azat, Änfisä!" — dip başlarmın hatnı. Yuk, alay gel ber tösle bula. Bu hatın ul bolay başlar: "İsänme, änkäy! İsänme, ätkäy! İsänme, Azat! İsänme, Änfisä!
Min üzem isän-sau yäşim..."
Menä kızık, isän buluın belä torıp, keşegä isänme dilär! Haris babasınnan ber soragan ide inde ul. Babası mıyık astınnan kölemseräp kenä kuydı. Annarı, çalgısına tayanıp, moñsu küzlären yırakka, bik yırakka, Vyatka bolınnarı aryagına töbäde.
— här süzneñ hikmäte bula, ulım, — dide ul. — Süz ul küktän töşmägän, keşe küñelennän özelep töşkän.
— İsän keşegä "İsänme?" dip äytüneñ ni hikmäte bar soñ? — dip kabatlap soradı Rifkat.
— Äy, ulım, ulım, küp närsäne belmiseñ şul äle sin. Kayçakta şundıy hällärgä kalasıñ: isänme-yukmı ikäneñä şiklänä başlıysıñ. Ä inde isän ikäneñne belgäç, söyenep betä almıysıñ. Sugışta küp oçrattım min andıy hikmätle hällärne. Menä bu küzne faşist pulyası şayartkaç, yaktı dönya yözen ber kürergä tilmerep yatkan çaklar küp buldı. Sau-sälamät keşe genä yäşäü qaderen belmi ul. Barmagıña şırpı kersä dä ürle-kırlı sikerä başlıysıñ. Üläse kilmi, yaktı dönyalarnı kaldırıp, kara gürgä keräse kilmi adäm balasınıñ! Yäşlärgä ni?! Dönya qaderen belämeni yäşlär? Sezgä äle ike dönya — ber morca...
Şulay dide dä Haris babay, ber säbäpsezgä çıkkan açuın basarga tırışkanday, kiyerelep-kiyerelep çalgısın seltärgä totındı.
Rifkat, üçläşkändäy, haman üzeneken itte:
— Şulay da tere keşegä "İsänme?" dip äytü döres tügel inde. — Häyerle kön! Zdravstvuyte! — diyärgä kiräk.
Haris babay, kapıl tuktap, çalgısın peçän pakusı östenä ırgıttı da kuak külägäsenä barıp utırdı. Şeşä bökesen açıp, çäy urtlap kuydı, kara käläpüşe astınnan çıgıp torgan yaulık çite belän mañgay tiren sörtte.
— İsänme dä isänme?! Närsä añlıysız soñ sez? Zdrav-stvuy, imeş. Kemgä — närsä, käcägä — käbestä, di. Alarnıkı üzlärençä döres, bezneke — üzebezçä. Urıs äytä: "Yäşä, dönya rähäten kür!" — dip, ä bez: "İsänme, saumı, hälläreñ niçek?" — dibez. — İsän bulsañ, tazalıgıñ bulsa, hoday cün birer. Änä, sugışta küpme äzmäverdäy irlär yatıp kaldı. Alardan "İsänme?" dip soragan keşe yuk bit. Ä aña qadär küpme kırılgan? Bezneñ halıknıñ başı sugıştan çıkkanga küpme genä äle! Ğomer buyı — sugış, ğomer buyı — kırılış. Şul mähşärlärne kürsäñ, üzeñneñ isän ikäneñä söyenep betä almas ideñ.
Haris babay üpkälägän qıyäfät belän Rifkatkä karap tordı da, sin añlıy torgan närsämeni bu digändäy, çac-çoc çalgısın yanarga totındı. Annarı, baş barmagın çalgı yözenä tigerep karagaç, ayakların ayırıp bastı häm açu belän selti-selti kiñ pakus alıp kerep kitte. Rifkat anıñ artınnan iyärde. Babası bütän däşmäde, avız eçennän berniçä tapkır: "İsänme? İsänme, imeş", — dip kabatladı da, yöztübän kaplanuçı ülännärgä karap, onıtıldı.
2
— Desantniklar!
Rifkat bermäl uylarınnan arına almıy tordı. Çalgı tavışı äkrenläp tonıklandı, peçän pakusı küzgä kürenep yıragaydı-yıragaydı da bötenläy küzdän yugaldı. Kolakka maşina göreltese kerep tuldı, ölkän leytenant Kireevnıñ özek-özek süzläre işetelde:
— Desantniklar! — dip kabatladı ul.
Başka vakıtta anıñ här süze bik tä açık bulıp, avızınnan ğacäep olı borçak tägäräp töşkän kebek işetelä ide. Ä bügen karşı iskän maşina cile süzlärne äle ber, äle ikençe yakka oçırta, şuña kürä cömläse, maşinada barganda yazılgan hat yulları kebek, tigezsez çıga, avazları, süzläre kaltırıy, aslı-ösle kilä.
— Bez bügen doşman tılına töşäçäkbez, — dip dävam itte Kireev. — här adımıgıznı ülçäp atlagız, här häräkätegezne uylap eşlägez! Aşıkmagız, kabalanmagız! İñ möhime
— härkem üze öçen dä, yänäşädäge iptäşe öçen dä cavap birsen! Havada vakıtta uk ber-beregezne yugaltmaska, bergä bulırga tırışıgız. Sez bügen üzäk ştabtan kilgän komissiyä karşında, il karşında, Vatan karşında sınalasız. Äydägez, desantniklarnıñ kem ikänen kürsätik!
Ölkän leytenant niçek başlagan bulsa, şulay kapıl gına söyläüdän tuktadı, uñaysızlanıp kına yılmaydı. Äle yaña mıyık çıgıp kilgän bu yegetlärne ni kötäsen yahşı belä ul. Şuña kürä alarnı cilkenderäse, berär cılı süz äytäse kilä. Läkin andıy süz tabılmıy da tabılmıy.
Kireev, ni äytergä belmiçä, yegetlärgä karap-karap tordı da:
— Cır başlarga! — dip kıçkırdı.
Şunı gına kötkändäy, Vağıyz ällä kaydan, eçtän çıkkan tavışı belän cırlap ta cibärde. Aña kazaq yegete Tansık kuşıldı, annarı gruzin Turamnıñ tamak töbennän kaltırap çıkkan avazı işetelde. Alarnı Kolya, Viktor, İldus
— böten vzvod kütärep aldı. Ä Rifkat avızın kıymıldatıp kına tordı, cırlamadı. Mondıy da bay tavışlı ğacäep hornı berkayçan da tıñlaganı yuk ide anıñ. Döres, alar bik yış cırlıylar, läkin bügenge cır, karañgı töndä tın dalada yañgıragan cır, moña qadär cırlangan bar cırlardan da maturrak kebek ide, ul küñelne çemetep-çemetep ala, sulık-sulık kiterä ide. Kazaq dalaları kiñlege dä, urıs bäyrämnäreneñ şaşkın därte dä, gruzin taularınıñ kaytavazı da, tatar moñnarınıñ moñsulıgı da bar ide bu cırda.
Rifkat tagın beraz läzzätlänep, hıyallanıp tıñladı da, üze dä sizmästän, ireksezdän cır agımına iyärep kitte:
Bez — kanatlı desant soldatları,
Börket bulmıy bezgä yaramıy.
Cır, maşina güläven, cil sızgıruın basıp, yapan dalaga taraldı, agaç botakların sıypap uzdı. Anı arttan kilüçe maşinadagılar kütärep aldı. Ber mizgelgä desantniklar üzläreneñ härbi öyränügä baruların da, alda meñ-meñ sınaular toruın da onıttılar. Böten cirdä, böten dönyada barı tik cır, şuşı cır gına kaldı, ul äle genä boyıgıp utırgan yegetlärgä kanat kuydı, yöräklärgä därt, kıyulık östäde, alarnı börket itep kükkä kütärde.
Maşina tormozları açı itep şıgırdadı. Soldatlar därräü cirgä sikerep töştelär. Cır, basu östendäge turgay kebek, havada tirbälep kaldı. Töşkän uñayga tezeldelär dä, komanda yañgırauga, samoletka taba yögerdelär. Samoletnıñ ilämsez zur krokodil avızına ohşagan "kapkası" küz açıp yomgançı desantniklarnı "yotıp" cibärde. Annarı avız akrın gına yabıla başladı. Rifkat, küräseñme, digändäy, İlduska törtte. İldus ğadättägeçä başın gına kaga, ul berkayçan da siña karşı kilmi. Kayçakta bu Rifkatneñ açuın da kiterä, läkin ul moña künegep bara. Menä häzer: "Äye şul, bigräk zur", — disä, tele özelep töşmäs ide bit.
Monısı — Rifkatneñ inde sigezençe sikerüe. Ä şulay da iyäläşep betä almıy äle. Bu samoletnı desantniklar yaratıp, üz itep "oça torgan saray" dip yörtälär. Çınnan da, bigräk zur şul, Rifkatlärneñ ike katlı kazarmaları hätle bulır... Berençe tapkır sikergändä şaktıy şürlägän ide. Äle häzer dä, şul iskä töşsä, oyalıp kuya. Ul sikerä torgan lyuk propeller belän yänäşä ide. Sikerügä ük propellerga kilep eläger kebek toyıldı aña. Komandir: "Kittek!" — dip cilkäsenä kulın kuygaç, berara ikelänep kalgan ide. Annan küzlären çıtırdatıp yomdı da sikerde. Sikerügä ük tıgız cil agımı anı artka taba çöyep cibärde. Bügen niçek bulır ikän? Küñel türendä posıp yatkan kurku hise bügen tagın baş kalkıtırmı? Tönlä berençe tapkır sikerüläre bit.
"Krokodil avızı" yabılıp betkäç, samolet akrın gına güli, kaltırıy başladı. "Närsä bu, moña qadär bolay bulganı yuk ide bit, ällä avırıymmı?" — dip uyladı ul. Ä başı anıñ sayın nıgrak avırta, Rifkat, avırtu basılmasmı dip, mañgayın samolet täräzäseneñ salkın pıyalasına teräde. Täräzä artında, kul suzımı gına yıraklıktagı ofıkta, kızıl mişenga ohşagan koyaş kütärelep kilä. Tañ ata.
Täräzä aşa töşkän kızıl koyaş nurlarınnan soldatlarnıñ yözläre bronza tösenä kergän. Rifkat, täräzä artındagı maturlıknı kürsätergä dip, İlduska endäşmäkçe bulgan ide, tüşämdä kabıngan sarı utnı kürep, uyınnan kire kayttı.
— Äzerlänergä!
Bronza häykällärgä ohşap utırgan desantniklar kalkınıp kuydılar, paraşyutların, avtomatların rätlägäç, därräü torıp bastılar. Şulçak tüşämdä yäşel ut kabındı. Tavış-tınsız gına lyuklar açıldı.
— Kittek! — dip kıçkırdı komandir.
Bügen rät başında Vağıyz tora. Bügen ul berençe bulıp sikeräçäk. Berençe bulıp sikerü bigräk kurkınıçtır, — dip uyladı Rifkat. — İksez-çiksez kük däryasına berüzeñ, yalgızıñ gına çumasıñ bit. Berüzeñ genä su koyıngan kebek. Samoletta börkü. İh, su koyınudan da rähät närsä bar mikän dönyada?! Ätise karyerda eşlägändä kön sayın barıp yöri ide Rifkat. Ul alıp kilgän rizıknı bergäläp aşıylar da huş isle peçängä çalkan yatıp beraz häl cıyalar.
— Üskäç kem bulırsıñ ikän sin? — dip sorap kuya ätise. İkese bergä kaldılarmı, gel şulay dip sorıy ul. Ä Rifkat ni dip tä cavap birergä belmi.
— Ä babay nigä Tübän Kamaga kilmi? — dip, ätiseneñ soravına sorau belän cavap birä ul. — Anda yalgızına çitender bit, bezdä yäşär ide.
— Ällä niçä äytep karadım inde. Kiläme soñ? Üzeñ kürdeñ bit, kunakka kilgäç tä, ber kiç kunuga: "İlmät, İlmät", — dip söylänä başladı. Avılı da yırak tügel, Kama aryagında gına bit. Kaytıp-kitep yörer ide. Yuk şul, ayırıp bulmıy keşene üz nigezennän.
— Menä sez ayırılgansız bit äle. Avılnı taşlap, Kizel-ga da kitkänsez, monda da kilgänsez.
— Äy, ulım, üz ihtıyarıñ belän yörümeni ul. Nuca kuıp yörtte bit, nuca. Sugıştan soñ, bähet ezläp, yartı avıl şahta yagına kuzgaldı. Äniyeñ belän bez dä şularga iyärdek. Şunda tormış korıp cibärdek. İke avıldaş bergä bulgaç, azrak küñel dä tınıçlanıp kitte, ike sagışnı ber itep yäşädek inde şunda. Annarı sez dönyaga kildegez. Ä menä sin: "Nigä avılnı taşlap kittegez?" — diseñ. Yaratmagannan dip uylıysıñmı ällä. Yaratu gına tügel, çuar tavıklarına, uram etlärenä qadär sagına idem, tönlä töşläremä kerep tilmertä ide. Kan berekkän, can berekkän inde bezneñ ul avılga. Ata-baba tufragı bit. Kama buyında şähär salınuın işetkäç, därräü kütärelep kaytıp töştek. Ni öçen kayttık diseñ? Şähär kayda da şähär inde ul: taş belän timer dä töten. Üzebezneñ yakka, tugan yakka yakınrak bulıyk, didek. Ä menä avılga uk kaytıp citep bulmadı. Ber ayırılıp kitkäç, kire kaytuları hay kıyın ul! Avıl bezne üz itmäs, keşeläre iş itmäs kebek toyıldı.
Rifkat çalkan yatkan da küktä talpınıp-talpınıp sayrauçı turgaynı küzätä.
— Ällä tıñlamıysıñ da inde?
— Tıñlıym, tıñlıym.
— Närsä tıñlıysıñ, turgaynımı?
— Ätkäy, ä min üskäç avılga kaytam. Haris babay belän bergä yäşim. Peçän çabam, utın kiteräm, garmunda uynarga öyränäm.
— He-he, — dip kölemseri ätise. — Kararbız, azrak küzeñ açıla başlasın äle.
Annarı ul furackasın batırıp kiyä dä, olı-olı atlap, ekskavatorına taba kitä. Çılbır tägärmäçkä menep baskaç, artına borılıp, Rifkatkä kıçkıra:
— Äydä, utırasıñmı? Yörtergä öyrätäm.
— Yuk! — dip kıçkıra Rifkat. — Yuk! Min balık totam. Uha peşeräm.
Karmak tayagın tekä yarga kadap kuygaç, ul, askarak töşep, çişenä dä suga çuma. Läkin artık eçkä kermi, yar buyında gına yözä. Ätise belän, yä Änfisä belän koyınganda bu külne arkılıga-buyga iñläp yöri ul, ä üzeñ genä bulganda niçekter kurkıta. Yuk, batudan kurıkmıy ul, kiräk bulsa, Rifkat Kamanı da arkılı yözep çıga ala. Su tügel, yalgızlık kurkıta bugay anı. Mäktäptä dä, urmanda da berüze yörergä yaratmıy ul, öydä dä yalgızı kalası kilmi. Yanında keşe bulmasa, bik tä moñsulana, hätta başı avırtırga totına. Äle menä häzer dä çigäläre kısa. Yar buyında ekskavator ükerä, anıñ tavışı da miyen boraulap-boraulap kerä.
— Kittek!
Rifkat, siskänep, başın kütärä häm karşında yanıp torgan yäşel utnı, beraz alga iyelep baskan desantniklarnı kürep, yılmaya. Soñgı arada şulay bik yış hıyalga çuma başladı äle ul. Ällä sagındıra inde. Menä bu öyränülär ütkäç, ozaklamıy köz dä citär. Ä annarı — otpuskka!
Samolet motorlarınıñ tonık, avır güläve kolaklarnı çıñlata. Äyterseñ kemder ilämsez zur agaç tukmak belän başka suga da suga, suga da suga.
Karşında — açık lyuk. Komandirnıñ: "Kittek!" diyüen işetü belän, ul alga ırgıla. Tizräk sikerergä, tizräk kotılırga kiräk bu mähşärdän. Samolettan sikerügä, motor tavışları tınuga, salkın cil koçagına çumar da baş avırtuı basılır kebek toyıla aña. Läkin ber adım atlauga, bitne kaynar dulkın sıypap ala, arkası, böten täne buylap tok yögergändäy bula. Äyterseñ ul oçmıy, ä ber urında havada asılınıp tora. Annarı äkren-äkren baş avırtuı da kimi. Böten tän buylap rähät cılılık yögerä. Yırakta, bik yırakta kemneñder söyläşkäne işetelä.

3
— Häle niçek? — di kalın tavışlı ir keşe.
— Sataşa. Vakıt-vakıt onıtılıp kitä. Kıçkıra. Ukol kadagaç tagın añına kilä. Bik küp kan yugaltkan. Kan birergä kiräk. — Tavışı yagımlı hatın-kız, ğayeple keşe sıman, bik tä borçılıp söyli.
— Ölkän leytenant Sidorov, rotaga häbär itegez: "Ryadovoy Mirğazizovka kan kiräk", — diyegez. Okrug gospitalennän hirurg kilep citmädeme?
— Berniçä minuttan samoletları aerodromda bulaçak. Karşılarga maşina cibärdek.
— Yahşı. Barıgız.
Tanış tavışlar işetkäç, Rifkat küzlären aça. Palatada şul uk keşelär. General gına kitkän. Anıñ urındıgında polk komandirı utıra. Sul kulına şprits totkan halatlı apa uñ kulı belän anıñ biten sıypıy. Kulı şundıy cılı, yomşak. "Bitne sıypagan cılı cil şuşı ikän", — dip uylıy Rifkat.
— Uyandıkmı? Hällär niçek? — dip, akrın gına, sak kına süz başladı polkovnik.
— İptäş polkovnik, avırunı borçırga yaramıy, ul beraz nıgırga, häl cıyarga tiyeş.
Rifkat küz karaşın vraçka taba küçerde. Tügäräk yözle, koñgırt çäçle. Mañgayında sırları da bar. Näq anıñ änise inde. Mölayım, moñsu küzlärendä äniseneke tösle beraz kinaya dä bar tösle. Äyterseñ, Rifkat ber-ber yaramagan eş eşlägän dä, ul anı: "İ-i, şulay itälärme soñ, närsä uyladıñ soñ, bala?" — dip, yaratıp kına açulana sıman.
— Bik avırtmıymı, ulım? Yahşı, yahşı. Tik kenä yat. Kıymşanma, ulım, kıymşanma. Häzer menä kan biräbez. Hirurg ta kilep citär.
Anıñ süzläre şundıy yagımlı, şundıy yomşak, cılı ide ki, vraç apa söyläşkän sayın, baş avırtuı kimi bara, baş eçendä yangan yalkın sürelä töşä, kullarga, ayaklarga, kükräkkä cılı yögerä. Annarı ul cılı bergä cıyıla da tamak töbenä kilep tıgıla. "Yılamaska, yılamaska! Yılarga yaramıy!" — dip eçtän genä kabatlıy Rifkat. Şuña ğacäplänä ul: kıynagannarı da, açulangannarı da bar anı, berçakta da yılamıy ide. Ä menä cılı süz işetkäç, "ulım" dip bitennän sıypagaç, ireksezdän küñele tuldı da kuydı.
Ul ozak kına, ber närsä dä uylamaska tırışıp, tüşämgä karap yattı.
Şulçak, sulık-sulık kilep, uñ kulı sızlarga totındı, sızlau tora-bara böten gäüdäsenä küçte. Ul teşlären kıstı, yöze cıyırılıp kilde. Aña tagın ukol kadadılar, berazdan avıru tınıçlana töşte, ul, häldän tayıp, ber häräkätsez yata birde. Äyterseñ anı bik katı kıynagannar da, ul, änise sizmäsen dip, tın gına yata. Iñgıraşmıy da, zarlanmıy da. Ä änise, sizsä dä, sizmägängä salışa: "Närsä, ällä arıdıñmı? Yat, yal it, avırıp kitä kürmä tagın", — dip yuata.
Anıñ eçendä açu kaynıy. Şul malaylarga kıynatıp torgan öçen canı ärni... Arttan kilep sukmagan bulsalar, üzlärenä dä elägäse ide...
4
Alar — Änfisä, Ğaliya, İldus tantsıdan kaytıp kilgändä, karşıga biş malay çıgıp bastı. Alarnıñ bersen, sarı çäçle, olı başlı, ozın gäüdäle yegetne inde berniçä tapkır kürgäne bar Rifkatneñ. Kürşe mäktäptän, basketbol komandasında uynap yöri. Tantsı mäydançıgınnan çittäräk ber eskämiyädä Rifkat gitara uynap utırganda öyerläre belän ällä niçäve böterelgännär ide. Malaylar, kızlar Rifkat utırgan eskämiyäne sırıp algannar da şaugör kilälär. Äle köleşälär, äle cır başlap cibärälär. Ä tegelär ni tantsıga barmıylar, ni bu törkemgä kilep kuşılmıylar.
— Äy, tartırga barmı? — dip soradı ozın buylı yeget eskämiyädägel ärdän.
— Tartmıybız bit, änä, bezneñ öçen himkombinat torbası tarta. — Tälğat, iltifatsız gına, şähär çitendä kara töten bolıtı urgıp torgan ilämsez biyek torbalarga taba ımladı.
Änfisä belän Ğaliya pırhıldap kuydılar.
Ozın buylı yeget kabalanmıy gına kesäsenä tıgıldı. Yegetlär-kızlar nider kötep, tınıp kaldılar, gitara da, cır avazları da özelde, barı tik tantsı mäydançıgında gına, kolaklarnı çıñlatıp, muzıka avazı işetelä ide. Yeget, başın çaykap, tuzgan çäçlären artka çöyde dä uç töbennän ber bakır akça alıp Tälğatkä suzdı:
— Nikulinga öç täñkä tüläp kergän idem. Mä, üz bäyäñne al, yumorist! Kämit kürsätsäñ, biş tiyen dä birermen. — Şulay dide dä, inde üzenä karşı süz äytä almaslıgına nıklap ışanganday, avızın yırıp cibärde. Annarı, kisäk kenä borılıp, Ğaliyane kultıkladı: — Äydä, çibärkäy, ber selkenep kilik äle!
Ğaliya başta yugalıp kaldı, läkin, tiz genä añına kilep, kulın tartıp alırga teläde:
— Cibär! Avırttırasıñ!
Läkin yeget aña kolak ta salmadı, Ğaliyane österäp diyärlek muzıka göreltesenä taba baruında buldı.
— Cibär dim! Närsägä kanıktıñ, oyatsız!
— Minme oyatsız? Ha-ha-ha! — Yeget köçänep kenä kölde. — Minme oyatsız? Oyatımnıñ kayda ikänen kürsäter idem inde min siña. — Ul teşlären şıgırdattı da çertlätep tökerde. — Bala-çaga bar. Äydä, çitkäräk...
"Sarı baş"nıñ äytä başlagan cömläse yartı yulda özelep kaldı, Ğaliya, kulı buşagannı sizep, ber çitkä yögerde.
Rifkat yegetneñ sul kulın artka kayırıp kitergän, ä tegese, avırtudan kıymşanırga da kıymıyça, alga bögelgän kileş tik basıp tora ide. Menä ul açı tavış belän kıçkırıp cibärde:
— Yegetlär! Närsä karap torasız? Yegetlär, biregez şularga!
Läkin "yegetlär" urınnarınnan kıymşanmadılar, tantsı mäydançıgı yanında yörüçe drucinniklarga karap, ber urında tik basıp tordılar.
— Cibär! Siña tigän keşe yuk bit.
— Ägär tagın kızlarga kagılası bulsañ, tämäkeneñ kayda üskänen kürsätermen min siña. — Açudan Rifkatneñ tavışı kaltırap çıga ide.
Rifkat, sineñ belän nigä kul pıçratam, digändäy, cirängän qıyäfät belän yegetne etep cibärde.
— Bar, äniyeñ yanına kayt. Söyläşergä öyränmiçä monda kürenäse bulma.
"Sarı baş" sörlegep kitte, läkin yıgılmadı, bargan uñayga gäüdäsen turayta-turayta kuaklar arasına kerep yugaldı. Moña qadär, kuzgalırga da kurkıp, ber urında şım torgan dürt yeget anıñ artınnan iyärde. Beraz bargaç, alar tuktap, kuak töbendä kazına başladılar.
— Ni ezlisez anda? Ällä, cir tişegenä kerep, kaçmak bulasızmı? — Nihayät, İldus ta telgä kilde.
— Sineñ kebek ber bäläkäy malayıbıznı şuşında kaldırgan idek. Yılamasın dip. Şunı taba almıybız. — Ozın buylı yegetneñ tavışı tagın köräygän, aña elekke usallıgı kire kaytkan ide.
— Kara anı, artık şaltırama, baganañ başına fonar elep kuymasınnar. — İldus ber-ike adım alga atlap kuydı.
— Taşla, İldus, tämäke töpçege ezlilärder, — dip, Rifkat anıñ itägennän tarttı. Annarı gitarasın, soldatlar avtomat askan sıman, cilkäsenä şudırıp kuydı da uñ kulın dustınıñ iñbaşına saldı häm äkren genä atlap kitte. Üze gamsez genä sızgıra, üze tegelärgä taba bara. Anıñ artınnan başkalar da iyärde. Agaç töbendä kazınuçı "Sarı baş"nıñ kulında nider bar ide bugay, şuña kürä ise kitmi, sukmak urtasında basıp tora. Anıñ artında "tän sakçıları" karayıp kürenä. Läkin, üz östenä totaş stena bulıp kilüçe malaylarnı kürgäç, ul yugalıp kaldı, beraz taptanıp tordı da, kıyıklıy-kıyıklıy atlap, äkren genä kitep bardı.
— Arakı ise añkıy üzennän, — dide Ğaliya.
— Kesäsenä nindider timer saldı, tagın berärsenä bäylänä inde bolar, — dip özgälände İldus. — Öçençe kön genä ber yegetneñ başın yargannar ide.
Läkin bolar söyläşep torgan arada kolga yeget tä, anıñ iptäşläre dä yukka çıkkan ide inde. Tegeläygä çabıp karadılar, bolayga yögerdelär — cir astına kerep kittelärmeni, ezläre dä yuk.
— Fu, banditlar, — dip alar yugalgan yakka yodrık kürsätte Änfisä.
— Borın salındırmagız, äydägez, kölegez äle, — dide Rifkat. Annarı, närsäder isenä töşergändäy, kinät kenä kıçkırıp cibärde: — Röstäm, Ğaliya, Sereca, İldus, Tälğat, äydägez, Saşa yanına!
— Ni söyliseñ, Rifkat, bezne bu vakıtta kem bolnitsaga kertsen? — dide Tälğat.
— Ä bez kermäbez, täräzä töbendä genä torırbız. Gitara uynarbız, cırlarbız.
— Berüzenä küñelsezder anıñ, — dip Änfisä Rifkatne kuätläde.
— Häle bik avır anıñ, malaylar, bezneñ kürşedä vraç tora, şul äytä, terelep çıguı da ikele, di.
— Äye, äye, — dip, Serecanı baş kagıp tıñladı İldus. — Umırtka söyäge sınu uyın eş tügel.
— Kittek, yegetlär, kittek! — dide Rifkat häm, därtländerep, yegetlärneñ cilkälärenä sukkaladı da, gitarasın alıp, ozın köy başladı.
Kara da gına urman, karañgı tön,
Yahşı atlar kiräk ütärgä...
Menä kızık, karañgı tön dip cırlıylar, ä cırlagan sayın, kiresençä, tön yaktıra bargan kebek. Bigräk serle, siherle inde bu cır digän närsä. Cır bulmasa, dönya bik tä küñelsez bulır ide.
Bolnitsa işegaldına kergäç, cırlaudan tuktadılar. Täräzädä utlar balkıy. Täräzä aşa palatalarnıñ ak tüşäme, ak stenaları kürenä.
— Kaysı täräzädä ikän soñ ul? — dip pışıldadı İl-dus.
— Tege yakta, — dide Rifkat.
— Kayan beläseñ?
— Min monda kön sayın kiläm. Palatadagılar öyränep bettelär inde. Kilgänne kötep toralar. Saşa gına täräzä yanına kilä almıy. Läkin barıber işetä bit ul. Söyläşä dä.
— Rifkat, Saşanıñ täräzädän sikerüe döresme? — dip kıyar-kıymas kına soradı Tälğat (ul bütän mäktäptä ukıy, şuña kürä bu turıda keşedän işetep kenä belä ide).
— Sikergän şul.
— Sikerep döres tä itkän, — dip çäçräp süzgä kuşıldı Änfisä. — Yeget keşe andıy çakta ike uylap torırga tiyeş tügel.
— Kızlar bit aña yahşılık eşlärgä telägännär. Azrak akılga utırtmakçı bulgannar. — İldus, kızlarnı yaklavına üze dä oyalıp, başın aska ide.