Üzem Turında Üzem

Monnan biş-altı yıl elek, «Mädäni comga» gazetası çıga başlap ayakka gına basıp kilgän ber könnärdä, redaktsiyägä Kaybıç rayonınıñ Borındık avılınnan ber hat kilep töşte. Ul hatnı minem isemgä elekke ukıtuçı, Borındık mäktäbendä ozak yıllar ukıtkan ber apa yazgan ide. Ul üzeneñ ataklı borıngı şagıyrebez Ğali Çokrıy näselennän buluın äytkän, Ğali Çokrıynıñ kayçandır Sarman töbägendä möğallimlek itkänlegen açıklavın häbär itkän ide. «Sez bit Sarman yagınnan ikänsez, kayda, kaysı avıllarda ukıttı ikän ul, anıñ ul yakta başka tugannarı kalmadı mikän?» — dip möräcäğat itkän ide ul apa.
Anıñ miña mondıy hat yullavınıñ säbäbe minem Sarmannan buluıma gına bäyle tügelder. Berençedän, min ul vakıtta Kaybıç yaktaşlar cämğıyatenä «Kaybıçım — kuanıçım» isemle kitap eşläp çıgaruda, ädäbi kiñäşçe bularak, yärdäm itkän idem, ikençedän, «Mädäni comga» ädäbi mirasıbıznı barlauga zur iğtibar birä ide.
Menä şul hat kilgäç, min inde Sarmanga şıltırattım, anda yäşäp icat itüçe yazuçı-ğalim Damir Ğarifullinga möräcäğat ittem. Damir abıy Ğarifullinnıñ kitapların ukuçılar belälärder: avıllar tarihın, ayırım şäheslärneñ şäcärälären öyränüdä soñgı yıllarda annan da küp eşläüçe yuk.
Menä şuşı Damir abıy Ğarifullin, bernikadär vakıt ütkäç, miña häbär itä:
— Beläseñme, min Ğali Çokrıynıñ ezenä töştem bit,— di.
— Niçek? Çınnan da, bezneñ yaklarda möğallimlek itkänmeni?! — dim min, ğacäplänep.
— Äye, ataklı şagıyrebez Ğali Çokrıy sineñ tugan avılıñ Kataş-Karanda, sineñ Äkmäletdin babañnıñ atası Afzaletdin mulla mädräsäsendä ukıtkan,— di Damir abıy. Soñınnan ul monı, dokumentlar belän raslap, matbugatta yazıp ta çıktı.
Menä şundıy hällär. Dimäk, minem ätkämneñ atasınıñ atası ädäbiyätka ber dä bitaraf keşe bulmagan, üz yanına Ğali Çokrıy kebek zur şağıyrlärne çakırgan.
Ätkäy digännän, ul ğacäep keşe ide. Böyek Vatan sugışıñda ber ayagın tezdän özderep kaytkan, yegerme biş yäşennän «agaç ayak» — protez ayak kiyep yörergä mäcbür bulgan keşe. Ğomere buyına matematika ukıttı, mäktäp direktorı buldı. Az süzle keşe ide. Ämma ber ğadäte bar: kiçlären miçtä yangan uçakka karap uylanıp utırırga yarata ide. Änä şundıy çaklarda anıñ küñele yomşıy, bez balalar anıñ yanına kilep yalına başlıybız: «Ätkäy, sugışta yörgännäreñ turında söylä äle?..» — dibez.
Sugışka berençe kergändä ike keşegä ber mıltık totıp kerülären dä, soñınnan, inde sugışnıñ ozakka suzılaçagı täğayen belengäç, anıñ kebek matematiklarnı cıyıp, algı sızıktan çıgarıp, berniçä aylık kurslarga cibärep, minomet-batareya komandirları yasap çıgaruların da söyli, ällä nindi hällär turında, bez kinodan karagan-kürgännärgä ber dä ohşamagan närsälär turında söyli ide ätkäy.
...Menä şulay, miçtä yangan uçakka karap, bezgä sugış turında söyli, bezdä fikerläü toygısı uyata ide ätkäy. Anıñ söylägännäreneñ täesire buldımı ikän, sigezençe sıynıfta ukıganda, min «Yarlar häm yaralar» dip isemlängän poema yazdım, anı Sarman rayon gazetasında bastırıp çıgardım. Bu poema mine rayonga tanıttı. Annan soñ äle «Taktaşka cavap» isemle poema da yazıp bastırdım min rayon gazetasında. Ämma bala çakta yazılgan şiğırläremneñ bersen dä min soñınnan çıkkan cıyıntıklarıma kertmädem. Bu, möğaen, Kazanga ukırga kilgäç, şağıyrlär belän nıklap aralaşkaç, Zölfät, Mödärris Äğläm kebek duslarımnı tapkaç, Sacidä Söläymanova kebek şagıyrä-neñ icatın yaratıp ölgergäç, şiğriyätkä bulgan taläplärem kinättän üzgärep-artıp kitüdän bulgandır.
Ä Taktaşka, Tukayga (aña min soñrak kildem), Cälilgä, Fatih Kärimgä mähäbbätne mindä keçkenädän ük änkäy tärbiyäläde. Änkäy alarnı yattan belä ide. Ul alarnı yatlamıy, ämma yattan belä ide. Anıñ bu ğadäte (bälki sıyfatıdır?) miña da küçte. Änkäy öçen Tukay, Taktaş, Cälil, Fatih Kärim, Ğadel Kutuy, Aliş — imän baganalar ide. Änkäy minem rayon gazetasında çıkkan şiğırläremne ukıp bara, maktap ta kuya, ämma... şağıyr bulırımnı küz aldına da kitermi! Ul bik küp yıllar uzgaç, bik kartaygaç, üze dä şiğırlär yaza başlagaç kına mine şağıyr häm yazuçı itep tanıdı. Bu minem öçen iñ zur bäha ide! Minnän yış kına törle canrlarda — proza, şiğır, yumor-satira canrlarında niçek beryulı eşli aluım turında sorıylar. Kaysı canrnıñ miña «ciñelräk birelüe» turında kızıksınalar. Şiğırme, prozamı, yänäse. Bu hakta minem süzem ber, fikerem ber: canr minem öçen icatnıñ ber töre, forması-kalıbı gına. Üz häl-halätem nindi buluga karap, küñelem belän sizenep, äytäse süzemne-fikeremne, surätläremne şul kalıpka salam min. Yağni bilgele ber canrga. Şuña kürä Niyäz Akmal şağıyrme, prozaikmı kebek soraularga kölep kenä karıym, üzemne ädip itep toyam...
2002