Separat kıysası

Çın hikäyä
Avıl cirendä terlek asramıyça kön kürüne küz aldına kiterüe dä kıyın. Ayıruça sıyır malı avıl keşeseneñ töp tuyındıruçısı sanala. “Sıyırlı köneñ – sıylı köneñ”, digän äytem tatar halkında yuktan gına barlıkka kilmägänder. Läkin ul sıynıñ tabınga kilep ireşkänçe avıl keşesenä nikadär borçu - mäşäqät kiçärgä küpme tırışırga turı kilgänen mal asragan keşe üze genä beläder. Min bu yazmamda bozaudan alıp, sıyır bulıp ölgerep citkänçe uzgan öç yıl vakıtnı häm şul çorda kuyılgan hezmät turında söyläp torunı kiräk, dip sanamıym. Sıyır bozaulagannan soñ berär atna ütep, ugızı ayırılıp betkän, çista, kübeklänep, parı çıgıp torgan sötne savıp alıp kergännän soñ başlangan tehnik protsess turında söylämäkçe bulam. Çiläk tulı sötne östälgä kertep utırtunı, eşneñ yartısı gına ütälgän, diyärgä bula. Älbätttä, bulgan sötneñ küpmesender bozauına eçerergä yäisä söt cıyuçıga tapşırırga mömkin. Süz dä yuk, küplär şulay eşli dä. Çönki söt satu avıl keşeseneñ köndälek kerem çıganagı bulıp isäplänä. Ä bit sıyır asrap sötsez, yäki maysız - kaymaksız çäy eçep utıru da döres bulmas ide. Köndä bulmasa da, ara-tirä katıgın da kapkalıysı kilä. Cäyge kızu könnärdä açı katıktan teşlärne kamaştırırlık koyı suı belän äyrän yasap eçü susavıñnı gına basıp kalmıy, käyefeñne kütärä, eşkä därt östi. Bäyrämnärdä yäisä berär aş mäclesenä katıknı kuyı söttän äzerläsälär, ğadäti könnärdä isä ayırtılgan söttän oyıtalar. Ä sötne ayırtır öçen separat (kitapça – separator) kiräk. Menä şunnan soñ gına söt eşkärtüneñ tehnik protsessı başlana. Üzemne belä başlaganda bezneñ 1960 yılda çıkkan kul belän äyländerep ayırta torgan separat bar ide. Ul häzer dä isän - sau häm tözek häldä. Bäläkäy çakta ul separatnı küp äyländerergä turı kilde. Yış kına “sin ayırt ta, sin ayırt” dip enem belän bähäsle karşılıkka tarıgan çaklar da bulgaladı. 2 sıyırnıñ söten ayırtıp betergänçe ğomergä may yäki kaymak (bezneñçä sötöste) aşamasam da, riza digän çaklar yış bula ide. Häzerge akıl belän fiker yörtep karıym, ul separatka rähmättän başka süzem yuk. Ul bezneñ ğailäne sötöste, may, katıktan özmäde. Şul separatnı ayırtırga utırgan sayın (köndä bulmasa da, şaktıy yış turı kilä ide) başka iñ berençe, niçek itep bu agregatnı mehanikalaştırırga ikän, digän uy kilä ide. Şul maksattan törle reduktorlar da yünättem. İske ker yuu maşinasınıñ motorın remontlap, äzerläp kuydım. Läkin bu hıyalnı tormışka aşırırga nasıyp bulmadı. Ul vakıtta satuçı bulıp eşläüçe apam, kaydadır turı kilep, elektr separatı alıp kayttı. Citmeşençe yıllar azagında anıñ işe könküreş kullanu tovarları tabu siräk küreneş bulıp istä kalgan. Bu separat öçen iñ kuanganı, möğaen, min bulganmındır. Läkin bu kuanıç bik kıska ğomerle bulıp çıktı. Baksañ, bu çın sötöste çıgara torgan separat bulmagan, ä barı tik kuyı sötneke, yağni ”slivkootdelitel” ikän. Tön yokılarımnı kaldırıp, tegeläy dä itep karıym, bolay da borgalıym, läkin küpme genä tırışsam da, monnan çın sötöste çıgara almadım. Küz kürgännärdän soraşkannan soñ, ikençe bükän kiräk buluı açıklandı. Kulnıkın kuyar idem, tarelka tişegenä sıymıy. Minem öçen tagın baş vatu çorı başlandı, çönki hiç kenä dä kul belän äyländerep utırası kilmi. Bu yullarnı ukıganda bälki kayberäülärdä bu gel seperat kına äyländerep utırgan ikän, digän fiker tuarga mömkin. Alay uk tügel. Kön dä bulmasa da, atnaga ber yäki ike turı kilgänder. Ätkäy-änkäy köne buyı kolhoz eşendä. Apalar mäktäpne beterep çıgıp kittelär, enekäş bäläkäyräk. Änä şul ber-ike yıl eçendä bulgan hällär bu. Tönnären yoklamıyça uylap yata torgaç, nihayät, tegeneñ bükänen elektrnıkına kuyu cayın taptım. Şunnan soñ gına ciñel sulap kuydım.
Bu vakıygaga 30 yıllap vakıt ütte. Şuña da karamastan, kulnıkı belän elektrnıkın berläşterep yasalgan bu separat bügen dä safta, bügen dä bezgä hezmät itä. Älbättä, bu däverdä vatılmıyça gına tormadı. Vatılsa da, tiz arada tözätep kuyu cayı çıga ide. Separat iskerde, bötenläy saftan çıgıp tuktagançı dip, monnan ike yıl elek ikençene alırga buldık. Yaña, zamança separat alırga dip, şunıñ işe könküreş kiräk - yarakları belän säüdä itüçe eşmäkär abzıy yanına kildem. Bu abzıynıñ säüdä östälendä karap torışka bik matur elektr separatorı utıra. Söt kazanı da beznekennän zurrak. Citeşterüçänlege dä yugarı bulırga tiyeş monıñ, digän uy küñelgä yaktı ömetlär börkep uzıp kitä. Östävenä tavışı da köçle tügel – bal kortı bezeldägän kebek kenä ikän. Satuçı abzıy monıñ motorın da uñay yaktan bäyäli: yaña tör sinhron dviğatel, elektrnı az aşıy, tavışsız h.b h.b. Nihayät, bezgä 30 yılga yakın “tugrı” hezmät itkän iskesen “layıklı” yalga çıgarabız dip, bu yañaga zur ömetlär baglap separatnı satıp aldım. Algan çakta:
– Garantiyäse küpme soñ monıñ?– dip kızıksınası ittem.
–Öç ay – dide, abzıy küzgä turı karap.
–Ä nişläp bik az?
–Nişliseñ, bez bilgelägän srok tügel. Bezgä garantiyäne şulay kuyarga kuştılar,–di bu küzen dä yommıyça.
–Ğadättä elektr tovarlarına ber yılga birälär tügelme soñ?–digän sorau havada elenep torgannan soñ, irtänge toman şikelle erep yukka çıktı. Ni eşlämäk kiräk, matur separatnı, matur tartmasına salıp kulga totkaç, kire kuyıp bulmıy bit inde, allaga tapşırıp, kittem kaytıp.
Öydägelärgä separatnı korıp kürsätep, añlata-añlata berençe kazannı ayırtıp birgännän soñ, bu “çudo” tehnikaga ozın-zak “ğomerlär” teläp, tormışıbıznı dävam ittek. Separatka çınnan da süz äyterlek tügel. İskeseneñ tavışı öydän işegaldına işetelep torgan bulsa, monısı matur gına bezeldäp utıra. 10-15 litr sötne un minut digändä kuyı sötöste belän sıyık sötkä ayırıp ta birä. Läkin bezneñ bu bähetebez ozakka barmadı. Öç aylık garantiyä srogı ütep 22 kön digändä, bezneñ separat eşläp torgan cirennän, küñellärgä şom salıp, ayırtmas buldı. Motorında nindider tavış barlıkka kilde, äkren äylänä başladı. Eşmäkär agay garantiyäne öç ay gına kuysa da, kitabında ber yıl diyelgän. Bälki satuçı abzıy, şayartkan gınadır, çınlap ta ber yıldır, digän kısır ömetlär belän, bu matur separatnı kire tartmasına tutırıp bazarga kittem. Abzıyga, ömet tulı mölderämä küzlär belän karap, yomşak kına itep hälne añlatkaç:
–Monıñ garantiyä srogı çıkkan, min berni dä eşlätä almıym,–dide.
–Soñ, mäytäm, kitabında 1 yıl dip yazılgan bit, alıştırıp kına bulmıymı soñ?– dim östälendä kukırayıp utırgan näq şundıy uk ikençe separatka ımlap.
–Ul garantiyä zavodnıkı, bez anıñ qadär garantiyä kuya almıybız. Zavodına alıp barsañ, alıştırıp birerlär,–di bu prilavka artında närsäder çokınıp. Äytüe genä ciñel. Zavodı Älmättä yäisä Çallıda bulsa, alıp ta kitär ideñ, tügel şul Ukrainanıñ Zaporocye şähärendä citeşterelgän diyelgän kitabında.
–Sin üzeñ alıp barıp alıştırıp kayta almıysıñmı soñ?– dim moğciza kötkän ömetle küz karaşlarım belän.
–Yuk. Bez anda çaklı barmıybız.
–Häzer nişlärgä inde miña?–dip sorıym tegennän, ömetsezlekkä birelä başlagannı sizdermäskä tırışıp.
–Garantiyäse çıkkan bit, açıp kararga kiräk. Bälki remontlap buladır.
Şunda bazarda uk sütep tä attım. Maktaulı yaña tip sinhron dviğatelneñ öske podşipniğı taralgan. Monıñ säbäbe dä ğadi, mayı bulmagan. Yabık tiptagı, barmak başı çaklı bu podşipnikka şırpı başı qadär may citär ide, yugıysä. Ällä bu öç aydan artık eşlämäsen öçen mahsus şulay eşlänäme?! Separat bit ul avıl halkı öçen kiräk. Ä avıl keşese ğadättä tıynak bula. Üz hokukların kayda da bulsa daulap yörergä anıñ vakıtı da, mömkinlege dä çiklängän.
Citeşterüçegä dä, satuçıga da uñaylı bit. Öç ay yarım, dürt ay eşli dä, vatılgaç, kilep yañanı ala. Almas ide, avılda separatsız bulmıy. Ber elektrnıkına öyrängäç, kul belän äyländerep utırası kilmi. Menä kayda ul tabış! 3-4 ay sayın 3-4 meñ kerä dä tora. Läkin ber avız peşkäç, alay tiz genä ikençene alası kilmi ikän şul. Şuña da monı remontlap kararga kiräk, digän kararga kildem. Satuçınıñ üzendä aña yaraşlı podşipnik bulmadı. Anı Çallınıñ “Garac–500” bazarınnan tabıp alıp kayttım. Yahşılap maylap cıyıp kuygaç ta eşläp kitmäde bu. Äylänä, läkin äkren. Ber belgeçkä kürsätkäç, yakore bärgän monıñ, dide. Başnı iyep tagın bazarga kildem.
–Podşipnik tabıp kuydım, barıber yünläp äylänmi, yakore bärgän bugay,–dim, ğayeple bala kebek aska karap.
–Min nişlätim soñ? Mindä yakor yuk. İzvini brat, üzeñ berär cirdän tapsañ gına,–dide dä, kibeteneñ artkı işegennän çıgıp kitte bu. Eşmäkär äytkän “berär cirdän” ike yıl ezlibez inde, läkin aña yararday yakor dä, almaştırıp kuyarday dviğatel dä tabılmadı. Öydägelär dä tınıçlandılar, bik borçılmıylar häzer. Öç ay 22 kön yal itep algan üzebezneñ iske separatıbız belän ayırtalar sötne. Namaz karçıgı änkäy:
–İkäü bergä kartaydık, minem ğomergä tüzsäñ genä yarar ide,– dip dogasınnan kaldırmıy yaratkan separatın. Vatılıp, köye kitkän çaklarında gına tegesen isenä töşergäli. Ul vakıtlarda şundıy brak yasauçılarına da, anıñ işene alıp kaytıp satuçılarına da “öleş” çıga.
Säüdägärlek itü – tatar halkına has şöğıl. Läkin bu şöğıldä ğadellek, ber - bereñä karata keşeleklelek sıyfatları östenlek alsın ide. Ä satuçı abzıy kayçanda bulsa minem separatka motor tabıp biräm, dip ışandıra...