Öçençe Orden - 1

(hıyalıy bäyän)
Poyızd, bäläkäy stantsiyälärgä tuktap ta tormıyça, könçıgışka - Seber yagına çaba. Kupeda yalgızım gına torıp kaldım, çönki minem belän bergä utırgan säfärdäşlärem küptän töşep kaldı.
Tön. Törle uylar uylıy-uylıy yoklıy almıy yata torgaç, nihayät, erep kitkänmen. Bervakıt nindider tavışka uyanıp küzemne açkan idem, karşı yaktagı utırgıçta olı yäştäge ber keşene şäyläp aldım. Ul bu kupega äleräk kenä kergän ide, ahrısı. Tiz genä anıñ yäşen dä çamalap kuydım: siksännär tiräse, çäçe dä koyılmagan: çalarsa da, kuyı.
Tışta yaktıra başlagan ide inde, min urınımnan kuzgaldım. Kart belän isänläştem. Bik tiz söyläşep kittek. Yuldaşım İlyas atlı ide.
- Sez, İlyas abıy, sugışnıñ başınnan ahırına qadär katnaşkansız bugay, orden-medallärne baytak kına cıygansız,- didem min, anıñ tüşendäge plankalarına ımlap.
-Äye, enekäş! Katnaştık, -dide ul, körsenep.- Kahär sukkan Gitler mäñge tämugta yansın!
- Sez inde, abıy, ut eçendä yörep, isän kalıp, ber-ber näticä dä yasagansızdır. Bu sugışnıñ başlanuına kem ğayeple ide soñ? Kemgä kiräk ide ikän ul?
Babay başın çaykadı.
- Bik avır sorau birdeñ bit äle sin, enem. Uylanılgandır inde anısı, şulkadär yäşäp tä uylamıyça bulmıy. Şunsı açık, ğadi halıkka hiç kiräge yuk ide ul kankoyışlarnıñ. Sugışlarnı härvakıt säyäsi eşleklelär başlıy. İñ yugarı baskıçta torgannarı – il başlıkları. Ä alardan monı üz halıkların talap ta bayuları citmägän kapkorsaklar taläp itä...
Sugış hatirälären kuzgatıp, babaynıñ käyefen töşerdem ahrı: anıñ yözendä borçılu ğalämätläre sizelde. İreksezdän süzne ikençegä bordım.
-İlyas abıy! Öç däräcä Dan ordenın sezgä ni öçen birdelär soñ? Minem belüemçä, alarga iyä keşe Sovetlar Soyuzı geroyına tiñ bit.
Monı işetkäç, yuldaşımnıñ yöze yaktırdı.
- Öçençese- front sızıgınıñ tege yagınnan berniçä “tel” alıp kaytkan öçen. İkençese- faşistlar tılınnan bik kiräkle mäğlümatlar cıyıp komandovaniyegä tapşırgan öçen. Ä iñ yugarısı – Berençese – Amerika Kuşma ştatları prezidentı Ruzveltnı ütergän öçen,- dip tezep kitte ul.
-Närsä-ä-ä!?-dip, üzem dä sizmästän kıçkırıp cibärdem min babayga.-Sez şayartasız bit, İlyas abıy! - Babay kölärgä totındı. Miña karıy da kölä, karıy da kölä. Nihayät, ul tınıçlandı. Häm bik citdi itep:
-Alaysa, tıñla, enem! – dide. - Bu hällär turıda zamanında 4-5 kenä keşe belä ide.Häzer inde alarnıñ berse dä isän tügelder.
Hörmätle ukuçım! İlyas babaynıñ başınnan kiçergännären avtor isemennän bäyän kılsam, şät açulanmassıñ.
...Dähşätle 1945 yılnıñ ğıynvar ayı.
Batalon häm rotalarga tizlätelgän kurslarnı äle genä tämamlap çıkkan yäş ofitserlar kiterelde. Tıldan yaña diviziyälär dä kilgänlege belende. Küp tä ütmäde, yal itkän häm keşelär, koral belän tulılandırılgan,inde yälitep tuygan 19 nçı armiyä sugışçıları tizräk yañadan frontka kitü turında hıyallana başladılar. Böten dönyanıñ hucası bulırga omtılgan Gitler Germaniyäse çiklärenä dä inde yırak kalmagan ide.
Menä şundıy könnärneñ bersendä razvedka vzvodı urnaşkan ğadi avıl öyenä nindider ber tanış bulmagan pehota sercantı kilep kerde dä:
- Leytenant Häbibullin!- dip kıçkırdı.
- Min monda! – dide İlyas.
- İptäş leytenant! Sezne polk komandirı çakıra!
İlyas Häbibullin - razvedka vzvodı komandirı, tiz genä ös – başın tözätkäläp, polk ştabına aşıktı.
Ul barıp kergändä, polk komandirı yanında nindider general – leytenant häm SMERŞ kapitanı utıra ide.
- Menä şuşı inde ul bezneñ kıyu yegetebez,- dide podpolkovnik.- “Tel”ne şäp kaptıra.
Çigä çäçläre agara başlagan general İlyaska sınıy karadı. Annarı:
- Utır, leytenant!- dip urın kürsätte.- Bezneñ vakıt tar. Min sineñ turındagı mäglümatlar belän tanıştım. Sine ışanıçlı keşelärneñ berse, dip isäplim. Monda işetkännäreñne berkemgä dä söylämässeñ, cide yozakka biklärseñ. Alda möhim burıç tora.Siña tarihi vakıygalarda katnaşırga turı kiläçäk. Tizdän Gitler Germaniyäsenä karşı sugışuçı illärneñ citäkçeläre konferentsiyägä cıyılaçak. Sez älege kiñäşmädä katnaşkan zur däräcäle kunaklarnı saklayaçaksız. Köne kilep citäräk, barısın da añlatırlar. Häzergä kapitan Yakovlev karamagında bulırsıñ.
İlyas SMERŞ kapitanına borılıp karadı.Urtaça buylı, bültäyep çıkkan korsaklı, peläş başlı bu ofitser da aña sınaulı karaşın töbägän ide.
Oşamadı Yakovlev İlyaska. “Bu kapitan okoplarda yatmagan, küräseñ. Frontta sugışkan keşe “may cıya almıy”,-dip uylap kuydı ul.
- Sezgä kitärgä röhsät, leytenant! - dip boyırdı general.
...İlyas Habibullinga 25 yäş ide. Böyek Vatan sugışı başlanganga qadär ul ataklı Ural zavodında eşläde. İncener bularak häm çit tellär belgängä, aña Evropadan eş buyınça kilgän delegatsiyälär belän dä hezmättäşlek itärgä turı kilgäläde. Anı hiçşiksez zavodta kaldıralar ide, ämma tatar yegete üz teläge belän frontka kitte. Asıl zatnı kayda da tanıylar, nik tanımasınnar di: İlyas fizik yaktan taza, nık ide, ike dä uylap tormadılar-razvedçik ittelär. Häm menä 1945 yılnıñ başına ul inde üz polkında gına tügel, diviziyädä danlıklı, kükräk tulı ordennarga iyä razvedka leytenantı bulıp ölgergän ide.
Şul hakta uylıy – uylıy kaytkanda, ul bügenge hällärgä bäyläneşle ber vakıyganı isenä töşerde. Monnan ike atnalap elek Märyam isemle meditsina kapitanı belän tanışkan ide İlyas. Kız Ulyanovsk ölkäsendäge ber keçkenä şähärdän ide bugay. Sugışka qadär meditsina institutında ukıgan, läkin bu uku yortın tämamlarga ölgermägän: sugış başlangan. Alarnı kursları belän frontka ozatıp, kır gospitallärenä, medsanbatlarga taratkannar. Kız katlaulı operatsiyälär yasap, üzen – üze ayamıyça snaryad – minalar astında 16-18 säğat eşläp abruyın kütärgän häm, kapitan däräcäsenä ireşep, baş vraç urınına kuyılgan.
- İlyas!-dide kız ul vakıtta.- Sine ezläp kilüem yukka gına tügel bit. Minem öskä bik zur burıç yöklängän. Süz millätebez yazmışı turında bara. Ozaklamıy Germaniyägä karşı sugışuçı illärneñ başlıkları ber urınga cıyılaçak. Bu kiñäşmäneñ töp maksatı, älbättä, faşist ilbasarların tizräk beterü yulların açıklau bulaçak. Älbättä, sugıştan soñ bulaçak tormış turında da söyläşenmi kalınmas. İkençe Bötendönya sugışına çaklı eşläp kilgän Millätlär Liğası urınına yaña dönyaküläm oyışma buldıru turındagı Dumbarton – Oksta başlangan söyläşülär dävam itäçäk, dip tä uylıybız äle. Bu kiñäşmädä älege yaña oyışmanıñ printsipial nigezläre salınuı mömkin. Şuşı problemalarnıñ yäşeren räveştä, fäqät däülät başlıkları arasında gına karaluı mömkin. Härhäldä, iñ çeterekle punktları. Ä bit alar här millätkä, bigräk tä bezneke kebek ayanıçlı yazmışlı millätlär kiläçägenä dä kagılaçak.
Sineñ burıç, İlyas, menä şuşı yäşeren kiñäşmä bargan cirgä ütep kerü häm ni-närsä söylänsä - şularnı yatlau. Razvedçiknıñ hätere yahşı bula, dilär bit.
Şuşı könnärdä, - dip dävam itte Märyam,- älege bulaçak kiñäşmäneñ kurkınıçsızlıgın täemin itü öçen front razvedçikları arasınnan iñ ışanıçlı keşelärne saylap alaçaklar. Anketa mäğlümatlarıñnı, frontta yaulagan kazanışlarıñnı isäpkä alıp, bez, sine dä saylarlar, dip ışanabız.
- Märyam! Ägär dä mine anda almasalar, sezneñ bu eşegezne kem başkarır?
- Bez berniçä keşe äzerlibez.
- Añlaşıla. Menä sin bez dä bez diseñ. Kemnär alar – sez?
- Bez – dide Märyam nık tavış belän, - halkıbıznıñ turılıklı ulları häm kızları!
- Kaysı halıknıñ? Sovet halkınıñmı?
- Tatar halkınıñ!- dip cavap birde kız.
- Soñ!- dip aptıradı yeget.- Tatar halkı da şul uk sovet halkı tügelmeni?
- Sin, İlyas, bik añlı, başkalarga ürnäk bulırlık pioner häm komsomolets bulgansıñdır. Bik kızganıç, çönki sineñ başıñdagı çüp-çarnı alıp atarlık minem vakıtım yuk.
- Yahşı! – dide İlyas, - ozak kına uylanıp torgaç.- Anda işetkän kürgännäremne min soñınnan kemgä tapşırırga tiyeşmen inde?
- Sine tabarlar. Yäki sineñ üzeñä mine şuşı küçmä gospitaldän ezläp tabarga turı kiler, - dip, kız yegetkä ike käğaz kisäge tottırdı. – İkençe käğazdä öy adresım. Ägär dä frontta oçraşmasak, sugıştan soñ şunda kil. Kan koyular barıber ozakka suzılmas.Annan soñ, zinhar bu adreslarnı yatla da käğazlärne yuk it!
- Märyam, gafu it mine! Frontta törle hällär bula bit. Ägär keşe cibärergä dä ölgerä almasañ? Öyeñä dä kaytıp citmäsäñ?
Kız ozak kına uylanıp tordı da, nihayät, äytte:
- Min tormışımnı sineñ kulıña tapşırganımnı añlıysıñdır inde. Läkin oyışmanıñ yazmışın min kurkınıç astına kuya almıym.Gafu it, anıñ turıda berniçä keşe genä belä. Bu oyışmanıñ nigezenä bezneñ ata – babalarıbıznıñ azatlık turındagı ömete, hıyalı salıngan, häm anıñ izge maksatı halkıbıznıñ layıklı kiläçäge belän bäylängän. Kiler ber kön, ul bezneñ yulıbıznı mayak kebek yaktırtır, bayrak bulıp alga, irekkä öndär.
- -Hiç bulmasa, oyışmagıznıñ isemen äyt, - dide İlyas.
Tirän tınlık urnaştı.
- -Sin haklı, - dide Märyam.- Sin dä küpmeder belergä tiyeş. Tıñla! Anıñ iseme “Vasıyät”...
Berniçä könnän törle diviziyälärdän cıyılgan İlyaslar törkeme härbi transport samoletında Kırım yarımutravına cibärelde. Gitlerga karşı sugışkan koalitsiyä illäre citäkçeläreneñ konferentsiyäse Kırımda bulaçagı İlyaska häm başkalarga inde añlaşıla başladı.
Samolet, Simferopol şähärennän yırak ta tügel, yaña gına tärtipkä kiterelgän kır aerodromına kunakladı. Sugışçılar, berniçä ciñel maşinaga töyälep, könyak – könbatışka taba kuzgaldılar. Frontoviklarnıñ kübese yokımsırap bara ide, İlyasnıñ gına küzenä yokı kermäde, ul tirän uyga çumgan ide.
...Anı üsmer çagında uk tarih kızıksındırdı. Menä häzer dä yeget Kırım turında ni – närsälär belgänen häter sandıgınnan aktarırga kereşte.
Elekke zamannarda Kırım cirläre törki halıklarnıñ da yırak ata – babaları sanalgan skiflar bilämäläre bulgan. Kayçandır anıñ könyak yar buyına ellinnar kilep utırıp, üzläreneñ koloniyälären tözegännär. Skiflar häm bu borıngı greklar tatu gına yäşägännär. Soñrak, tagın meñ yıllar ütkäç, bu urınnar skiflarnıñ näselläre bäcänäklär, inde dä soñrak kıpçak halıkları ile bulıp, Altın Urda sostavına kerep kitkännär. Altın Urda cimerelgäç, Kırımda, Azov häm Kara diñgezneñ tönyagında yäşägän törki halıklar Kırım tatar hanlıgın täşkil itkännär. Ä inde 18 - nçe ğasırda bu däülät Räsäy tarafınnan basıp alıngan, häm tatar halkı kuılıp, Kırımga, hanlıknıñ başka cirlärenä tönyaktan urıslar küçerep utırtılgan. Ä tatarlarnıñ bik kübese Törkiyägä küçkän. Tugan illärendä kalgan tatarlarnı bıltır gına, bersen dä kaldımıyça, Urta Aziyägä, Sebergä sörgännär...
Şul çakta kemder: “ Bahçisaray!” – dide häm İlyasnı uylarınnan bülde. Alar han sarayına yakınlaşalar ide. Bötenese dä zur kızıksınu belän saray kapkasın, Olı mäçetne häm Çereksu küperen karap üttelär. Saraynıñ korılmaları yarım cimerek häldä ide.
Bakçasaray artta kaldı. Yulçılar kapıl gına könyakka borıldılar häm Bälbäk yılgası buylap Kırım taularına taba yul tottılar. Bu urınnar yarımutraunıñ iñ güzäl cirläre ide. Menä Ay – Petri kürende. Ul – bu taularnıñ iñ yugarı noktası ide. Asta, bolıtlar arasında Kara diñgez cäyelep yata, ä suldarak, diñgez yarı buylap, Yalta şähäre suzılgan.
Ay – Petri tavınnan diñgez yarına töşä torgan yul taş kıyalarnı uyıp salıngan. Yulnıñ uñ yagında töpsez upkın, sul yagında kükkä çaklı mengän vertikal kıya. Şundıy kurkınıç, avtomobillär menä - menä aska oçarlar tösle.
Nihayät, kolonna tuktadı. Bu – diñgez yarına yakın gına urnaşkan Livadiyä sarayı ide. İlyaslarnı ber säğat eçendä urnaştırıp beterdelär dä safka çıgarıp tezdelär. Nindider polkovnik alar aldında sugışçan burıç kuydı. Kapitan Yakovlev belän kilgän törkem saraynıñ eçke kurkınıçsızlıgın täemin itüçe cıyılma vzvod itep bilgelängän ide. Ähä, konferentsiyä şuşı sarayda ütäçäk ikän bit! Ä halıkara kiñäşmä ütkärergä nibarısı ber genä atna vakıt kalgan ide. Sarayda buyau – tözekländerü eşläre betep kilä. İlyaslarnıñ da eşläre katı: binanıñ eçen – tışın tikşerälär, karavıl punktları, postlar açalar.
Kiñäşmäneñ töp urını - Livadiyä sarayı Yaltadan öç çakrımda urnaşkan. Bu saray Nikolay patşanıñ cäyge rezidentsiyäse bularak, 1910 – 1916-nçı yıllarda salıngan bulgan. Monnan tış, konferentsiyägä kilgän kunaklarnı urnaştıru öçen, Alupka şähärendäge elekke graf Vorontsov sarayı häm Koreizdagı knyaz Yusupov yortı äzerlände.
Bu zur konferentsiyä turında şul vakıttagı Üzäk gazetalar menä närsälär häbär ittelär: “Argonavt” iseme birelgän bu kiñäşmä 1945 yılnıñ dürtençe fevralennan başlap, unberenä qadär dävam itte. SSSR delegatsiyäsen İ.Stalin citäkli ide. Annan başka tagın Yaltaga Tışkı eşlär halık komissarı V.Molotov, Härbi hava köçläre halık komissarı N.Kuznetsov, Kızıl Armiyäneñ General ştabı başlıgı urınbasarı A.Antonov, Amerika Kuşma Ştatlarındagı häm Böyekbritaniyädäge SSSR ilçeläre A.Gromıko, F.Gusev häm başka hökümät äğzaları, Başkomandovaniye väkilläre kildelär.
Britaniyä delegatsiyäsenä Premyer - ministr U,Çerçill, Tışkı eşlär ministrı A.İden, anıñ urınbasarı A.Kadogan, feldmarşal A.Bruk, general İsmey, marşal Portal häm başka däülät eşlekleläre, admirallar häm marşallar kerälär ide.
F.Ruzvelt citäkçelegendäge Amerika Kuşma Ştatları delegatsiyäse däülät sekretare E.Stettinius, prezidentnıñ mahsus yärdämçese G.Gopkins, admirallar: Ç.Legi, D.King, general Dc. Marşall, AKŞnıñ Mäskäüdäge ilçese A.Garrimannan häm başkalardan tora ide.
Kiñäşmä bargan Livadiyä sarayındagı yan korpuslarda AKŞ delegatsiyäse dä urnaştı. Çönki prezident F.Ruzvelt, ğarip bulu säbäple, yırakka yörergä avırsına ide.
Premyer-ministr U.Çerçill üz delegatsiyäsen urnaştıru öçen ingliz gotikası stilendäge Vorontsov sarayın oşattı. Ä SSSR väkilläre cihazlandırılu häm zurlıgı yagınnan tıynagrak bulgan Yusupov yortında urnaştılar.
Konferentsiyäneñ berençe plenar utırışında härbi mäsälä - kümäkläşep Germaniyäneñ sırtın sındırıp, anıñ korallı köçlären bötenläy yuk itep, faşistlarnı tizräk kapitulyatsiyä yasarga mäcbür itü burıçı kuyılgan ide. Sigez plenar utırışnıñ kalgannarında isä säyäsi problemalar karaldı: Germaniyäneñ kiläçäge turında, anı okkupatsiyä zonalarına bülgäläü häm härberse belän ayırım – ayırım idarä itü mömkinlege, Yırak könçıgışta Amerika Kuşma Ştatlarına karşı sugış alıp baruçı Yaponiyägä kümäkläşep karşı toru häm başkalar.
Kiñäşmädä şulay uk Berläşkän Millätlär Oyışması tözü turında da zur bähäslär bardı. Ul oyışma sugıştan soñgı dönyada iminlek häm totrıklılık täemin itü belän bäylängän ide. Soyuzdaş illär, äle İkençe bötendönya sugışına çaklı uk eşläp kilgän, läkin üzen uñay yaktan kürsätmägän Millätlär Liğasın yaña tördäge halıkara oyışma belän alıştırırga karar itkännär ide. Äle 1944 nçe yılnıñ cäyendä ük Germaniyägä karşı sugışuçı illär delegatsiyäläre Dumbarton – Oks şähärendä konferentsiyä ütkärep, zur eşleklelek kürsättelär häm bulaçak oyışmaga nigez saldılar. İnde isä şuşı däülätlärneñ iñ yugarı citäkçeläre Dumbarton – Oks dokumentların üzara söyläşep nıgıtırga tiyeşlär...”
İlyas Yalta konferentsiyäse turında uylanganda, pressada ukıgan çakta, şunı añladı: Märyam birgän burıç ta näq menä şuşı mäsälä belän bäylängän ikän bit. Igı – zıgı eçendä yeget anıñ turıda çüt kenä onıtıp cibärmägän. İsenä töşkäç tä äle ähämiyät birmiçäräk yörde. Läkin berniçä könnän soñ borçıla başladı. Häm, nihayät, bernigä dä karamastan, üzenä kayandır eçtän birelgän burıçka buysınganday, Märyam kuygan burıçnı ütärgä kiräk, dip karar kıldı...
Kapitan Yakovlev törkemeneñ Livadiyä sarayınıñ eçke kurkınıçsızlıgın täemin itüçe cıyılma vzvodka äylänüen belgän idek inde. Älbättä, rezidentsiyäneñ tışkı yagındagı postlarda başka härbi çastlardan kilgän soldatlar da tora. Ämma alarnıñ aldına kuyılgan burıç ta, alarnıñ eş şartları da başka törleräk ide.
İlyas Amerika Kuşma Ştatları delegatsiyäse tuktalgan, keçe konferentszal dip atalgan zalnı häm yal korpusların karauçı törkemgä eläkte. Alar Prezident komandasındagı Ştatlardan kilgän agentlar belän tıgız elemtädä eşlädelär, turısın äytkändä, şul hezmätkärlärneñ eşendä yärdäm ittelär.
Konferentsiyädä karalgan soraular berkem öçen dä ser tügel ide, çönki alar turında böten dönyaga belderelde. Ä menä delegatsiyälärneñ şuşı utırışlarga häm kiñäşmälärgä äzerlänü protsessı kuyı toman belän çornalgan. Añlaşıla ki, näq şuşı äzerlänülär sugışta katnaşuçı här ilneñ säyäsi häm härbi dairälären genä tügel, alarnıñ yäşeren agentların da bik kızıksındıra ide. Çönki bu däülätlär säyäsättä taktika yagınnan berektäş bulsalar da, strategiyä mäsälälärendä ber – bersenä karşı torırga tiyeşlär ide. İkençe yaktan, Germaniyäneñ mahsus razvedka organnarı – Abvernıñ yäki Gestaponıñ Tegeran konferentsiyäse vakıtındagı şikelle koalitsiyä illäre başlıkların yuk itärgä mataşıp karauları da mömkin ide.
Kiñäşmägä cıyılgan väkillärneñ kurkınıçsızlıgın buldırunı üz östenä algan häm monıñ öçen havada da, cirdä häm diñgez yagınnan da küp äzerlek ütkärgän Sovet hökümäte mondıy omtılışlarnıñ şansı nul däräcäsendä, dip isäpläde. Ä şulay da...
Konferentsiyäeñ öçençe könendä İlyas belän Amerika Kuşma Ştatları härbi diñgez köçläreneñ Maykl isemle ofitserı täräzäläre diñgez yagına karagan, mahsus apparatura belän cihazlandırılgan bülmädä utıralar ide. Döres, İlyasnıñ üz urını monda tügel, läkin alar yomış – fälän töşkändä, ber – bersenä kerep yörilär. Amerikalı ofitser köläç yözle, keşe belän tiz tanışıp, duslaşıp kitä, rusça da yarıysı gına sukalıy ide.
- Elias! Ä sin nindi tellär beläseñ? – dip soradı ul.- Rus telennän başka, älbättä.
- Nemets häm tatar tellären,- dip cavap birde İlyas.
- O-o-o! – dip kuydı Maykl.- Alay bulgaç, sin miña tatar telennän däreslär birerseñ äle.
- Häzer ük başlasak ta bula,- dip kölemseräde yeget.
Tagın Pirs isemle razvedka agentı belän tanıştı İlyas. Monsı Livadiyäne saklauçı Amerikalılar yagınnan iñ baş keşe, polkovnik bulıp çıktı.
Bervakıt, Maykl bülmädän çıgıp kitkäç, İlyas äle genä amerikalı östäl östendä onıtıp kaldırgan nindider käğaz bitenä küz töşerde. Bu käğazdä vak kına häreflär belän Amerika Kuşma Ştatları delegatsiyäse äğzalarınıñ üzara söyläşkän süzläre yazılgan ide. “Bik säyer!- dip uyladı İlyac.- Bu svodka kemgä kiräk ikän? Amerika Kuşma ştatlarınıñ böten yugarı katlavı monda bit. Livadiyädä nilär söylängänne alar bolay da belä. Bu “täti yeget” öçençe yak faydasına mäğlumatlar cıya tügeme soñ? Dimäk, ul – Germaniyä yäşeren köçläre şpionı”.
Maykl kilep kergändä, İlyas bitaraf qıyäfättä üz urınında utıra ide. Yazuın onıtkan öçen yarıysı gına şomlangan Maykl, İlyasnı bu häldä kürgäç, tınıçlandı häm berni bulmaganday anıñ belän söyläşergä totındı.
Un minut ta ütmäde, bülmägä tagın ber ofitser kilep kerde. Monısı köndä diyärlek monda kilep – kitep yörüçe, Sevastopol yanında reydta torgan kreyserda hezmät itüçe elemtä ofitserı ide. AKŞ härbi diñgez köçläreneñ “Ketoktin” digän kreyserı prezident Ruzvelt komandasın törle kiräk – yarak belän täemin itüçe baza hemäten üti. Anıñ tiräsendä başka yärdämçe korablar da bar ide.
Kunak, ğadätençä, öç – dürt minut kına söyläşep utırdı da saubullaşıp çıgıp kitte. İlyasnıñ küze şunduk östäl östenä töşte: bayagı käğaz yukka çıkkan ide. İlyas, älbättä, monı kürmämeşkä salıştı.
Şul vakıyga turında ber – ike säğat uylap yörgäç, İlyas bu turıda kemgä dä bulsa äytergä karar birde. Berençe mizgeldä üzeneñ turıdan – turı başlıgı – kapitan Yakovlevnı iskä töşerde. Läkin anıñ yanına barırga çıkkaç, şiklänä başladı. Bu bit äle isbat itelgän fakt tügel, kölkegä kaluıñ da bar. Annan soñ İlyas Mayklnıñ bu säyer kılanışın polkovnik Pirska söyläp kürsätmäkçe ide, läkin anı tagın närsäder tuktattı. Yuk, kürgän – belgännärne berkemgä dä ıçkındırırga yaramıy, bälki bolardan üze öçen berär fayda çıgarıp bulır.
Mömkinlek tuu belän ük Häbibullin Mayklnı ezläp kitte häm anı bayagı tanış bülmädä taptı. İşekne eçtän biklägäç, İldar pistoletın çıgardı häm Amerikalınıñ kükrägenä tözäde.
- Äyt äle, Maykl! Prezident Ruzvelt häm başka türäläregezneñ yäşeren äñgämäläre turındagı svodkanı kemgä birep barasıñ?
Maykl,älbättä, mondıy soraunı kötmägän ide. Aptıravınnan süzen dä äytä almadı. Annan soñ beraz isenä - akılına kilgäç, üze kontratakaga küçte.
- Niçek isbat itä alasıñ?
- Ğadi genä. Min sineñ ul svodkalarıñnıñ küçermäsen algan idem.
- Dimäk, min sine bäyäläp betermägänmen,- dide amerikalı berençe märtäbä İlyaska açulı häm citdi karaş taşlap.- Ä bit dus bulıp kılandıñ.
- Tınıçlan, duskay!- dide aña İlyas.- Bu turıda sineñ belän minnän başka ber keşe genä belä. Läkin ul lıgırdıklardan tügel.
- Kem ul?
- Anısı ser. Ägär dä inde monda, Kırımda, min berär törle serle ülem belän ülsäm, ul min yazgan beldermälärneñ bersen Yakovlevka, ikençesen Pirska tapşıraçak.
- Dimäk, sin ğadi şantacçı,- dide beraz tınıçlana töşkän häm analitik akılın eşkä cigärgä ölgergän Maykl.- Häm sin minnän nider teliseñ bulır. Yä!
- Aşıkma!-dide İlyas.-Vakıt citkäç, barısın da belerseñ...
“Argonavt” dip isemlängän bu konferentsiyäneñ - ä bu isemne Çerçill täqdim itkän ide – soñgı eş könendä töştän soñ säğat dürttä Livadiyäneñ Amerika Kuşma Ştatları delegatsiyäse yäşägän öleşendä ciñelçä ıgı-zıgı kuptı. Bu vakıtta İlyas Märyamneñ kuşkan yomışın üti almaganın, aña söylärlek ber törle dä ser belä almaganın añlap, bu häldä üzeneñ gayıbe bulmasa da berkadär poşınıp, Maykl qabinetında utıra ide. Huca üze yuk, ä bülmäse härvakıttagıça açık ide.
Şulvakıt keçe konferentszal bulıp hezmät itkän zur bülmäneñ işekläre açılıp kitte, häm bülmägä polkovnik Pirs yögerep kerde. Anıñ artınnan uk diyärlek kolyaskadagı prezident Ruzvelt, tärcemäçeläre belän Stalin häm Çerçill kürendelär. Yan bülmä işegeneñ açkıç tişegennän küzätep torgan İlyas essele – suıklı bulıp kitte.
Kinät işek artınnan Ruzveltnıñ tavışı kilde:
- Polkovnik! Rezidentsiyädä tärtipme!
- Härvakıttagıça, Prezident äfände.
- Yahşı! Bezne berse dä işetergä tiyeş tügel. Äfändelär, tartırga mömkin,- dide ul Stalin belän Çerçillgä karap.
Tegelärneñ berse siğara, ikençese trubka kabızdı. Ä Pirs bu vakıtta işeklärne tagın ber märtäbä tikşerergä totındı. Ul här işekne açıp karıy Häm kire yabıp kuya ide. Näübät İlyas utırgan bülmägä kilep citte. Polkovnik, işekne açıp cibärügä İlyasnı kürde häm avıp kitä yazdı. Läkin ul sovet ofitserınıñ bu bälmädä utıruı öçen üzen ğayeple dip sanadımı, başka säbäptänme, endäşmäde. Yazmışnıñ kisken borılış yasavın sizgän Häbibullin, Pirsnı kürügä, çänçä barmagın irennärenä tiderde: “Tavış çıgarma!”, yänäse. Polkovnik bik tiz “huşına kilde” häm işekne yabıp, arı kitte. İke minuttan inde ul Ruzveltka çest birep, Böten närsäneñ dä tärtiptä ikänen belderep tora ide.
- Ä häzer bezne kaldırıgız, polkovnik!- dip boyırdı Prezident. Prezidentnı etep yörtüçe ofitser belän Pirs çıgıp kittelär.
Süzne Stalin başladı:
- Äfändelär! Sezne şulkadär kötmägändä küzgä-küz söyläşergä çakıruım öçen gafu itegez. Çönki aldan äzerlängän eş härvakıt faş bula. Eş menä närsädä: Dumbarton – Oks kileşülärenä bez sezneñ belän möher suktık. Ä bulaçak halıkara oyışma ustavınıñ iñ töp maddäsen bez sezneñ belän karamadık.
Ruzvelt belän Çerçill başta ber - bersenä, annan soñ Stalinga karadılar.
- Bezneñ vakıt az,- dide Stalin, -şuña kürä iñ möhim närsä turında gına äytäm. Bulaçak Millätlär Oyışmasınıñ ustavına “bu sugışlar näticäsendä barlıkka kilgän däülätlär çikläre mäñgegä şul kileş kalırga tiyeşlär” digän süzlär terkärgä çakıram.
-Niçek inde? – dip ğacäplände Çerçill.- Añlatıp biregez, marşal äfände!
- Germaniyä häm anıñ satellitları çikläre turında inde bez söyläştek...- dip dävam itte Stalin.
- Şulay bulgaç, nindi illärneñ çikläre turında süz bara soñ? – dip soradı närsäder töşenä başlagan premyer – ministr.
-Dönyadagı böten illärneñ çikläre dä,- dide Stalin ğadättän tış tınıç häm bitaraf qıyäfät belän tröbkäsen suırıp.
Bu täqdim Böyek Britaniyä häm SSSR kebek ğayät zur imperiyälär öçen bik kulay ide. Çerçill monı şunduk añlap aldı häm:
- Min karşı tügel,-dide.
Häzer inde alar ikäüläp Prezidenttan cavap köttelär.Läkin Ruzvelt üz fikeren äytergä aşıkmadı. Nihayät, ul, kırıslana töşkän yözen tegelärgä borıp, äkren genä:
- Bu ğadi maddä tügel!- dide.
- Sez bu täqdimneñ närsäsenä karşı?- dip soradı üzeneñ fikeren inkar itügä künekmägän häm töse bozıla başlagan Stalin.
- Gomumän alganda karşı tügel, ikençe yaktan karaganda, sezneñ bu täqdimegez cir şarında yäşäüçe bik küp halıklarnı kimsetä torgan närsä.
- Kaysı yaktan, Prezident äfände?- dip soradı Çeçill.
- Cir şarında bik küp az sanlı halıklar köçle millätlär kul astında yäşi,- dip dävam itte Prezident.- Alarnıñ telläre, mädäniyäte yukka çıga...
- Prezident äfände!- dip, anı tupas räveştä bülderde Stalin.- Sezdäge negrlar häm hindlelär da sez äytkän izelgän halıklar rätenä keräme? Alarnıñ da bit hälläre şäptän tügel.
- Amerika Kuşma Ştatlarındagı töp halıknıñ, min näq şul hindlelärne küzdä totam, tormışın yahşırtu buyınça eşlise bar äle. Häm bezdäge demokratik tärtiplär bu problemanı çişüdä yärdäm itärlär, dip ışanam. Ä inde negrlarga kilsäk, bez bit inde üzebezneñ gayıbebezne tanıp, alarnı tarihi vatannarına kaytargan idek, läkin alar anda yäşärgä künmiçä, kire kildelär. Älbättä, negrlar probleması da häl iteläçäk.
Çerçill Ruzveltka taba iyelep yılmaydı da:
- Prezident äfände! Bez sezneñ belän sugışçan duslar. Nigä sez mondıy vak – töyäklärgä karşı kiläsez inde?
- Bu vak – töyäk tügel,- dide Ruzvelt, üzeneñ kakşamas ihtıyarın kürsätep.- Bez sezneñ belän öçäü bügen böten dönya halıklarınıñ kiläçägen häm yazmışın häl itäbez.
- Monı niçek añlarga, Prezident äfände?- dip soradı tüzemen yugalta başlagan Stalin.
- Dönyada progress bara,- dip dävam itte Ruzvelt, Stalinga karap, - telibezme bez monı, yukmı, läkin yañadan – yaña halıklarnıñ milli üzañı artaçak. Alarnıñ alga taba da imperiyä koloniyäläre bulası, alar tarafınnan talanası kilmäs. Bigräk tä Böyekbritaniyä häm SSSR halıklarınıñ.
- Bezdä, Prezident äfände, Britaniyä imperiyäsendäge kebek koloniyälär yuk!- dip kırt kiste Stalin.- Bez tigez hokuklı respublikalar berlege. Bezneñ Vatanıbıznıñ iseme dä şunı uk añlata.
Stalinnıñ bu süzläre premyer – ministr Çerçillneñ küñelenä uk bulıp kadaldı, ahrısı. U şunda uk kıza töşep, kisken cavap kaytardı:
- Böyekbritaniyä imperiyäseneñ diñgez artı cirläre belän sezneñ soyuzdaş respublikalar arasındı ayırma yuk, dip äyterlek, marşal äfände. Ayırma tik şunda gına: bezneñ koloniyälär yırakta, okean – diñgezlär artında, ä seznekelär şunda uk, üzegezneñ itekläregez astında. Kaysılarınıñ yazmışı faciğalırak ikänen belergä kiräk äle. Läkin bu ähämiyätle tügel, bolar – tarihi söreşlär.
- Bik uñay pozitsiyä,- dip kölemseräde Prezident,- başta basıp alu, ä annan soñ tarihi protsess dip iğlan itü.
- Rossiyä ber ilne dä sugışıp almadı,- dide Stalin tupas kına.- Soyuzdagı millätlär Rossiyä sostavına üzläre teläp kergännär. Kübese. Ä Rossiyä imperiyäse SSSR ga äylängäç, alar inde bötenläy dä irekle buldılar, çönki alarnı berkem dä Soyuzga köçläp kertmäde.
- Dimäk,- dip Stalinga borıldı Ruzvelt,- Rossiyä yäki SSSR sostavındagı här millät tsivilizatsiyäle illärdäge kebek üz vakıtında referendum ütkärgän, annan soñ, küpçelek tavış belän, irekle räveştä imperiyägä kergän. Şulaymı, Stalin äfände? Bu-kölke! Bolşeviklar milli säyäsättä tagın da ostarak eş yörttelär: sez Rossiyä imperiyäsendäge halıklarnı irekle dip iğlan ittegez häm respublikalar tözedegez. Läkin bu halıklarnı üz yagıgızga audaru häm vlast başına menep utırunı ciñeläytü öçen genä eşlände. Ä soñrak sez alarnı üzegezneñ kollarıgızga äyländerdegez.
Ämma, Rossiyäneñ, häm şulay uk Sovetlar Soyuzınıñ da, imperiyäçıl säyäsätendä, minem uyımça, kenäzlär dä, patşalar da, Sovet citäkçeläre dä ğayeple tügel. Rus halkı, härhäldä anıñ ekstremal häm imperiyäçıl omtılışlarga häväs öleşe, äylänä - tirädäge köçsezräk halıklar isäbenä yäşärgä künekkän häm şul yünäleştä häräkät itkän citäkçelärne genä tota. Ägär däülät başlıgı şuşı yul belän bara ikän, halık öçen barıber, rusmı ul, tatarmı, gruzinmı ällä nemetsmı. Rossiyä niçä distä million halıklarnı sugışıp buysındırdı, häm monı alar öçen alga kiteş, dip añlattı. Ä çınında, närsä birde ul alarga? Bertuktausız sugışlar, açlık häm millät bularak yukka çıgu. Sez minem belän kileşmisezme?
Ruzveltnıñ bu süzlären Çerçill aptırabrak tıñladı: yänäse, bügen moña ni bulgan? Stalin isä Prezidentnıñ yözenä centekläp karadı, häm anıñ bu fikerne küptän eçendä saklaganın, ä bügen, forsattan faydalanıp, tirän ışanıç belän äytkänen añladı.
- Gafu itegez, äfändelär,- dide Stalin,- läkin bez problemadan beraz çitkä taypıldık.
- Hiç yuk. Ägär dä bulaçak halıkara oyışmanıñ töp mäddäsen andıy punkt belän üzgärtsäk, kiläçäktäge böten cir şarındagı tınıçlık häm iminlek astına akrın şartlauçı bomba salgan bulır idek. İrekkä omtıluçı halıklarnıñ köräşe yüridik yaktan tıyılır, ä üzläre terrorçılar rätenä kerteler ide.
Yarsıp – yarsıp söylägän süzläre Ruzveltnıñ üzenä dä naçar täesir itte bugay: ul alga iyelep yütällärgä totındı. Bülmädä berazga tınlık urnaştı. Annan soñ Çerçillneñ tavışı imetelde:
- Dimäk, bez sezne künderä almadık, Prezident äfände?
- Gafu itegez! Älbättä, bezneñ bügenge bähäs moña çaklı kul kuygan dokumentlarga zarar kitermäs, dip ışanam,- dide tegese yılmayıp.
Şunda Stalin ällä yalgış ällä yüri:
- Sezneñ urınga kalgan keşe kündämräk bulır, dip ışanam,- dip ıçkındırdı. Häm tärcemäçeneñ küzlärenä bik mäğnäle itep karap ta kuydı. Yulbaşçınıñ ğadäten häm holkın yahşı belgän tılmaç yugalıp kalmadı, şul uk mizgeldä:
-Aldagı köndä kire uylarsız, dip ışanam,- dip, dönyanı zur halıkara nizagtan kotkardı. Çerçill – küpne kürgän kart häyläkär tölke - siğara tötene aşa ozak kına Stalinga karap torgaç, tılmaçka borılıp:
- Sezneñ tormışıgız öçen min tsent ta birmäs idem,- dide. Stalin anıñ süzlären rusçaga äyländergänne kötep tora ide. Tärcemäçe:
- Ul miña äybät tärcemäm öçen rähmäten belderä,- dide.
Şul mizgeldä İlyasnıñ kulı urındıkka tide, häm urındık görseldäp idängä audı. Ber sekund ta ütmäde, İlyas kaçıp torgan bülmäneñ işege açılıp, tılmaçnıñ başı kürende. Stalinnıñ: “Kem bar anda?”- digän tavışı yañgıragaç, ul ber çitkäräk taypıldı. Barısı da İlyasnı kürep aldılar. Pirs ta yögerep kilep kerde. Stalin İlyaska färman birde:
- Yakınrak kilegez! Sez kem?
- Livadiyäne saklau vzvodınan min, iptäş Stalin. Familiyäm Häbibullin.
Ruzvelt Pirska borılıp sorau birde:
- Polkovnik! Sovet ofitserı bu bülmädä utırırga tiyeş ideme?
- Prezident äfände! Bez Sovet agentları belän tıgız elemtädä eşlibez, ber – berebezgä ışanabız häm, yomış töşkändä, ber – berebezneñ eş urınında da oçraşabız,- dip añlattı yöze agargan Pirs.
- Äfändelär! Ofitserlar eşlären dävam itsennär,- dide Stalin.- Äydägez, bezne kötälär.
Bülmä buşap kaldı, ä Pirs İlyastan töpçenergä kereşte:
- Leytenant, sez ni öçen bu bülmädä utırasız, ä?
- Min Mayklnı ezli idem. Delegatsiyälärne ozatkan vakıtta karavılnı köçäytü turında aña kayber täqdimnärem bar ide.
- Çak yandırmadıgız!- dide Pirs.- Elias, sezdän sıy.
- Yarıy, bulır,- dip kölde İlyas. Polkovnik İlyasnı üz urınına ozata kitte häm saubullaşkan vakıtta aña bolay dide:
- Miña ışana alasız,Elias! Bez sezneñ belän duslar bit. Citmäsä, bergä faşistlarnı dömbäslibez.
- Monı niçek añlarga soñ, polkovnik äfände?
- Bezdä keşene tereläy tunau yuk, ä menä sez, leytenant, sak bulıgız.
İlyas polkovniknıñ kisätüe bik urınlı ikänen bik tiz añladı. Ul eş urınına kilgändä kapitan Yakovlev ofitserlarnıñ soñgı ber säğat eçendä kayda buluın tikşerä ide. Leytenant Häbibulin kerü belän anı da borgıçlıy başladı:
- İlle biş minut elek, leytenant, sin üz urınıñnan yukka çıktıñ. Min sine ezlätep tä karadım, sin kayda ideñ?
İlyas kapitannan mondıy soraunı hiç tä kötmi ide, şuña kürä cavabı da äzer bulmadı, läkin kauşap kalunıñ,endäşmäüneñ hätär ikänen ul bik açık sizde:
- Mine polkovnik Pirs üz yanına çakırgan ide, iptäş kapitan.
- Nindi maksat belän çakırdı inde ul sine?- dip töpçenergä totındı Yakovlev.
- Ul mine törle yomış belän çakıra. Bigräk tä mahorkası betkändä. Ul anı bik yarata ikän.
- Bu yulı ni yomış belän çakırdı?-dip soraştı haman kapitan.
- Äytergä ölgermäde,anı kayadır çakırdılar.
- Bülmädä sin üzeñ genä kaldıñmı?
- Äye, iptäş kapitan,-dip, Häbibullin baş oçında bolıtlar kuyırganın sizde, yöräge şäp-şäp itep tibep kuydı.
- Ul çıkkaç işekne açıp karadıñmı?
- Yuk, iptäş kapitan.
- Berär närsä işetteñme?
- Anıñ işege kalın, iptäş kapitan, nindider tavışlar kolakka çalındı, läkin süzlären ayırmadım.
- Yahşı!- dide !-dide Yakovlev,- häm selektornıñ trubkasına endäşte: