Cihangir Mähdümneñ Avıl Mäktäbendä Ukuı*
(Tornalı avılınıñ mäktäbendä)
(1898)
Älep, bi, ti, si! Älep, bi, ti, si!1 Tornalı avılınıñ mäktäbendä bik küp bala tavışı arasında şul älep, bi, ti, si! Älep, bi, ti, si! dip köyläp äytkän tavış bik ayırımaçık işeteläder. Monı äytä torgan bala şuşı mäktäptä ukıta torgan Ähmätşa häzrätneñ üz ugılıdır. İseme Cihangir. Yäşe unda. Häzrät bu yıl üz ugılına da sabak başlattı. Äüvälän üz mäktäbendä beraz ukıtıp, annan soñ ber zur mädräsägä cibärmäk niyätendäder. Häzrätneñ gıylemgä ihlası bik kuätle. Ugılını bik yahşı ukıtmakçı bula. Häm, älhämdelillah, mähdüm dä bik ziräk bulırga ohşıydır. Üzegez dä işetäsez bit, niçek bertuktausız sabagını kabatlap tora. Bala selkenep-selkenep: älep, bi, ti, si! dip kıçkırgan sayın, häzrätneñ söyeneçe artıp bara. Menä bügen älep, bi ukıydır, isän-sau bulsa, berazdan iman icege başlar. Yazga taba, bälki, «Häftiyäk» icegenä dä töşär. Ber icek tanımaga başlagaç, sürägä töşep, «Kisekbaş»2, «Bädävam», «Yarım alma»3, «Yosıf kitabı»4... kebi avıl mäktäplärendä ukıla torgan däres kitaplarını tämam itsä, annan soñ eşe sarıfka5 töşärgä genä kala. Ah, şul sarıf! Sarıf isenä töşkändä häzrätneñ avızınnan sular kiläder. Şul küz karası kebi gaziz Cihangirınıñ sarıf vä nähü6 başlaganlıgını kürsä, ülsä dä häzrätneñ niyäte ükenergä tügel. (...)
Häzrät üze kırık yäşlärendäder. Zur ber häzrätneñ mädräsäsendä küp gıylem ukıgan. (...) Läkin här fännän artıgrak ihlası garäpçä sarıf ilä nähüdäder. Çönki bonlar ömmähate golümder (gıylemnärneñ anasıdır). Mädräsädän çıgıp, Tornalı avılında ätkäse urınına mulla bulgan. Mädräsädän çıkkan vakıtlarında yegerme tukız yäşlärendä ide. Ber kürşe avıl mullasınıñ kızı ilä öylänmeş. İñ olı balası yugarıda äytelgän Cihangir mähdümder. Ähmätşa häzrätneñ niyäte mädräsä totıp däres äytüdä ide. Vä ayıruça, üzeneñ fikerenä kürä, här möemin vä möselman öçen tiyeş bulgan gıylme sarıf ilä gıylme nähüne bik yahşı ukıtmakçı ide. Şunıñ öçen dä, mulla bulıp citär-citmäs, avılındagı mäktäpkä balalar cıyıp ukıtmaga başladı.
Bu mäktäp berniçä mulla zamanınnan birle kalıp, ber dä tözätelmägänlege säbäple bik iske isä dä, cimerelmägän, ber poçmagı eçke yaktan bik yahşı itep balçık berlän sılangan vä tışkı yaktan tişek cirenä ber zur taş tıgıp, östennän tuprak ilä kümep kuyılgan ide. Matçası dähi bik çerek bulsa da, ike cirdän bagana berlä terätep kuyılgan ide. Binaän galäyhi (şuña kürä) atna kiç malaylar mendärle uynaganda vä yäki mucik7 kergän çakta anı mendär ilä kıynap çıgarganda şul baganalarga bik katı kilep bärelmäs isälär, tübä taktasınıñ işelep töşmäk ihtimalı yuk ide.
Mäktäpneñ dürt täräzäse bulsa da, kübeseneñ pıyalası vatılgan ide. Vatılıp töşkän pıyala küze cirenä: "Äüväl aldım ber distä kuyan tirese unar tiyennän, bähase buldı sigez sum kömeş" dip matur yazu käğazläre yäisä karındık kuyalar ide. Mäktäp avılnıñ urta cirendäräk ber yul östendä vä küper başında bulganlıgı säbäple şäkertlär öçen su yakın bulsa da, mäktäpneñ yugarı yagına küper astına muciklar bik küp tires tükkänleklärennän yazga karşı könnär cılıtmaga başlagaç, tireslär erep, bik bozık vä sası islär çıgadır ide. Häm dä, ni hikmätter, yazga taba zähmät kagılıp şäkertlär hästälänergä başlıylar ide. (...)
Mäktäp keçek bulsa da, kunıp yatuçı citmeş bala bar. Bıyıl gına tügel, här yılda şulay citmeş, siksän, hätta kayber yıllarnı yözgä yakın şäkert buladır. Läkin häzrätneñ äçene poşıra torgan närsä şuldır ki: mäktäp alga barmıydır. Şäkertlärne sarıf vä nähügä töşerep, tirä-yaktan ukuçılar cıyıp, törle fännärdän däres äyterlek mädräsä hälenä kermider. Häzrät üzeneñ gıylemendä ber dä kimçelek kürmi. (...) Läkin mäktäp alga kitmi. Ällä Ähmätşa häzrätneñ üzeneñ ukıtuında ber kimçelek vä sabak ügrätüendä ber tärtipsezlek bar mikän?
Alay disäñ, häzrät üze ukıtuında da ber dä kimçelek kürmider. Gärçä avılga kunak kilep yäki tuy töşep, aş-su bulgan vakıtlarda sabak birergä mäktäpkä berär atna kerä almıyça torsa da, buş vakıtında vä bahosus (bigräk tä) könnär ozaygaç kayber vakıtlarda könenä öçär märtäbä keräder. Ämma şunısı bar ki, häzrät därtlänep kenä mäktäpkä kerä başlagaç, bädbähet mucik balaları mäktäptän çıkmaga da başlıylar. Çönki yaz citä. Malaylarga tırmaga yörergä kiräk buladır, häm dä şunısı gacäpter ki, bu mäktäp bu avılda berniçä mulla zamanınnan birle bulıp kilgän. Avılnıñ niçä yöz keşese bu mäktäptä ukıp çıkkan. Läkin ukırga-yazarga belä torgan keşelär bik az. "Äüväl aldım ber distä kuyan tirese, hakı buldı öç sum kömeş" dip yazarga belüçelär baytak tabılsa da, soldatka kitkän ugıllarga, kiyäügä kitkän kızlarga üz kulları berlä, telägän surättä hat yazıp cibärerlek atalar, agalar, enelär vä satu-aluga kitkän atalarga hat yazıp cibärerlek vä aylardan kilgän hatlarnı telägänçä añlap ukırlık ugılları bik siräk tabıla. Soldatka kitkän ugıllar rus arasında vä yäisä üze kebi ukırga-yazarga belmi torgan tatar soldatları ilä bergä tugrı kilsälär, berniçä aylar hat cibärä almayınça toralar. (...)
Ägär mäktäpneñ ni öçen alga kitmägänene häzrät nizamlı (tärtiple) vä montazam (rätle) mäktäplärdä ukıgan ber keşedän soragan bulsa, ul keşe şunda uk: "Häzrät, gärçä sin mädräsädä yegerme biş yıl gomer kiçermeş isäñ dä, yalgız täharät alırga vä kıçkırıp-kıçkırıp monazara kılışırga (süz köräşterergä) öyrändeñ, bala ukıtırga öyränmädeñ. Balalar tärbiyäse gıyleme vä mäktäp idaräse kebi balalar ukıtırga vä mäktäp kararga öyrätä torgan mahsus fännär bardır. Alarnı belmägän keşeneñ ukıtkan balasında vä totkan mäktäbendä alga kitü ihtimalı yuktır. (...)
Mäktäptä tärbiyä itep balalar ukıta belüneñ bik küp şartları bar. Şunıñ öçender ki, ruslar, töreklär vä başka Aurupa halıkları kebi mädäniyätle millätlär bala ukıtırga mögallimnär vä mögallimälär citeştermäk öçen ukıtuçılar häzerli torgan mahsus mäktäplär yasagannar. Sin mäscettä imam torırga, cenaza kümärgä, nikah ukırga vä aşka yörep bäleş aşar öçen bilgelängän ber adämseñ. Binaän galäyhi (şunıñ öçen) sin üz vazifalarıñnan buşıy almıy torgansıñ. Mäktäptä ukıtır öçen niçek bulsa da tırışıp, balalar ukıtu gıylemenä iyä bulgan ber mögallim bilgelärgä kiräk ide.
Mäktäpkä mögallim bilgelägäç, bezneñ dohodımız kimer dip kurka torgansız. Läkin bu ber buş fikerder. Ägär halıknıñ faydasına namus vä insafıgız berlä tırışır isägez, ähali (keşelär) sezgä tagın da artıgrak mähäbbät itär. Dohodıgız tagın artır. Cämäğat arasında qader vä iğtibarıgız artıgrak bulır", – dip äyter ide. Läkin bezneñ Ähmätşa andıy keşelär ilä küp küreşmider, häm küreşüne tiyeş tä kürmi. (...)
Gayın, gayın, fi, kap8! Gayın, gayın, fi, kap! Gayın, gayın, fi, kap! Kürdegezme? Kiçä älifba başlagan Cihangir mähdüm bügen, yağni ber kön eçendä kayda kilep citte. Gayın, gayın, fi, kapnı niçek köyläp ukıydır. Häzrätneñ balası ahrısı keşe bulırga ohşıydır. Kiçä irtä berlä ätkäseneñ birgän sabagını kiç berlä dä, öylärenä kaytıp, änkäsenä tıñlatkaç, annan da ber sabak aldı. Änkäse ilä bertugan kürşe avıldagı möäzin abzası kilgän ide. Añarga tıñlatıp, annan da ber sabak aldı. Menä şul säbäple ber kön eçendä cim, hi, dal, zällärne9 ütep, gayın, gayın, fi, kapka da kilep citte.
Cihangir mähdüm bik yahşı alga baruında ide. Läkin ber kazaga duçar bulıp, berniçä könnär mäktäpkä kilä almadı.
Kazaga dular bulması bu räveştä buldı. Berkön irtä berlän mähdüm aşıgıp-aşıgıp mäktäpkä kiläder ide. Hälbuki mäktäp işegeneñ tışkı yagına bik kalın boz tuñgan ide, mähdüm işektän keräçäk bulganda, tayıp yıgılıp, öyaldında kaynap tora torgan samavırga bärelde, samavır mähdümneñ östenä audı, mähdümneñ kayber cirläre peşte. Şunıñ öçen dä berniçä könnär hästä yattı. Şul kagıla torgan zähmät äsäre bulmasın dip, abıstay dönya kürgän, gomer sörgän ber karçıktan cide tön urtasında cide munçadan cide taş aldırıp, cide sahranıñ urtasına attırdı vä, ime-tomı şul bulsın, dide. Häzrät üze dä täharät algannan soñ komganda kalgan sunı cen dogaları ilä öşkerep mähdümenä här kön eçerä tordı. Arası küp ütmäde. Ber kamışlı küldä işetelgän baka tavışı kebek, Ähmätşa häzrätneñ mäktäbendä dä çiksez vä hisapsız bulgan başka tavışlar arasında "vau, hi, lam, älif, ya!", "vau, hi, lam, älif, ya!"10 tavışı ayırımaçak işetelmägä başladı. (...)
Cihangir mähdümneñ yazuga da därte bulgan bulırga kiräk, çönki öydä yalgızı gına kaldıgı vakıt, atasınıñ qaläm vä kara savıtını alıp, tugırı kilgän käğaz östenä törle-törle sızıklar vä sıgır suräte kebek närsälär yasap mataşadır ide. Atasınnan berniçä märtäbä üzenä käğaz ilä qaläm sorasa da, häzrätneñ fikerençä, icek vä törki tanıp betermägän balanı yazu vä sızu, vä hisap kebi närsälär berlä mataştırmak hiç tä yaraklı vä akılga sıya torgan bulmadıgınnan11, mähdümneñ ricasını (üteneçen) kabul itmäde. (...)
Yaz citte, mädräsä taraldı. Şul ütkän ber kış eçendä kaysı bala tırışkan? Kaysı bala alga kitkän? Kaysı artka kalgan? Ukıgan närsäläre kiräkle vä faydalı närsälärme? Balalarnıñ gomerläre berlä biçara vä fekara (yarlı) muciklarnıñ balalarını ukıtır öçen totkan mäsarifları (çıgımnarı) zaiğ (äräm) vä buş kitmägänme? Mädräsäneñ hällären vä balalarnıñ uku tärtiben üzgärtergä, yañartırga hacät yukmı?.. Bolarnı sineñ berlä min tügel, mäktäptä ukıta torgan Ähmätşa häzräteñ üze dä belmider. (...) Mäktäp totudan, şäkert cıyudan maksutı – alarga ber närsälär beldermäk dägelder, bälki ukıtmaktır häm dä nä ukıtmak? Tugırısıñı söyläsäk, ukıtmak ta dägel, däres äytmäk, häm dä sarıf vä nähüdän, yağni üzeneñ ana telene belmägän balalarga garäpçädän däres äytmäkter. Muciklar balalarını bik küp bulsa, tırışıp, tırmatıp, ike-öç yıl mäktäptä totalar, ber-ike yılı hiçber närsä añlamıyça icek berlä ütäder. Kalgan ber-ike yılında «Kisekbaş», «Bädävam», «Kızıl alma»12, «Fäzaileş-şöhür»13 kebi hiç faydasız kitaplar ukıtılıp, gomerläre zaiğ iteläder. Asıl härber möselman öçen tiyeş bulgan iman, inanu vä dini hökemnärdän vä dönyaga çıguları ilä här kön vä här säğattä kiräk bulgan yazu, hisap, tarih vä cäğrafiyädän hiçber häbärläre bulmıy kala. Möselmanlıknı mıyık kisep, baş kırdırıp käläpüş kiyüdän vä yahşı çapan kiyep mäscetkä yörüdän genä gıybarät dip ışanıp, fikere bozılıp, süz añlamıy torgan ber mötäğassıyb (fanatik) bula. Böten eşe, köçe keşe gaybätenä satu belän çiklängän bulıp, mädäniyät vä progresska dürt başlı doşman bula. Üze hiçber närsä belmi vä başkasına inanmıy, perepis14 vakıtında tatar dip yazaçak bulsalar, yuk, yuk, min tatar tügel, min möselman, dip sugış çıgara. Menä bezneñ ibtidai (başlangıç) mäktäplärebezneñ yäşläre şulardır.
Şul öç-dürt yıl eçendä sineñ ugılıñ ni ukıdı? Ni belde? Dönya öçen faydalı berär närsä öyrätmeşlärme? – dip muciklarnıñ üzlärennän soralsa, ni cavap birerlär ikän? Biräçäkläre cavap mäğlüm tügel. Çönki alardan bolay sorauçı yuk. Häzrät üze, älbättä, soramıy. (...) Soralsa da: "Täqdirdä yazılganı bulgandır", – dip kıska gına cavap birerlär ide. Läkin kötüdä ber käcä bärännäre sazga batıp aşamayınça kalsa, täqdirdä yazılganı bulgandır, dip tormıylar. Ni öçen hayvannarnı karamıysıñ, ni öçen yahşı cirlärdän aşatıp simertmiseñ, dip kötüçene totıp täpälilär. Küz nurlarınnan gaziz bulgan balaları böten gomerläre buyına nadan, ahmak bularak häm üze öçen häm dä başkaları öçen mögezle ber bäla bulıp kalsa: täqdirdä yazılganı bulgan, imeş!
Yaz ütte, köz kilde. Yalgış äyttem, köz tügel, kış kilde. Çönki Ähmätşa häzrät mäktäpkä balalar cıyıp ukıtırga başlaganda dekabr ayı citkän ide... Fevral ayına qadär här kön diyärlek mäktäpkä yaña ber şäkert kiläder ide. Niçek mäktäpkä sıyalar ide, dip gacäplänmägez. Çönki ber yaktan şulay cıyılsalar da, ikençe yaktan çıgarga da başladılar.
Kazıy15 här kön cämäğat akçası sorıy, şäm vä utın kiterergä äytäder. Şäm alırga digän akçaga balanın atası bazardan arakı eçep kayta. Kaytkaç, hatınını kıynarga yabışa. Mäktäptä kazıy äfände balasınıñ arkasına çıbık ora. Atna kiç irtä berlän häzrätkä sadaka birergä balanıñ atası akça kiterä almıy. Sufıy abzıy** kümäçkä İsmägıyl vä kara ikmäkkä İbrahim atlı isemnär kuygan, ike dä, ber dä balaga: "Kaya, bu könnärdä ber dä İsmägıyl kürenmi başladı! Yalgız İbrahim berlä genä küñelsez bula bit", – dip äytäder.
Menä şäkertneñ çabata başmagı yugalgan. Atna kiç öylärennän samavır alıp kilep çäy eçmäkçe bulgannar ide. Üzläre kergäç, öyaldında samavırnıñ kranın borıp kuygannar, suı agıp betkän, çac-çoc erep utıra. Yarabbi! Ni eşlärgä kiräk? Här kön yatkan vakıtta sufıy abzıy kulına çıbık totkan, älif yatıgız! älif yatıgız! dip kıçkırıp tora, äz genä kölgän vä kıçkırgan tavış çıksa da: "Biktimer, kölüçe sin bugay, kil äle monda", – dip yanına çakırıp, sırtına çıbık suga. Häm moñar sugarga da tiyeş. Çönki atasınıñ baylıgı bula torıp sufıy abzıyga härvakıt İbrahim cibärä. Siräk-miräk kenä bulsa da ni öçen İsmägıyl cibärmäskä kiräk? İrtä torır vakıtta, kazıy äfände: "Torıgız!" – dip ber märtäbä kıçkıra. İkençesendä çac-çoc çıbık tavışı işetelmägä başlıy...
Häm dä Säyfulla vä Gaynulla agaylar Ähmätşa häzrätne kürgän sayın: "Balabıznıñ ite siña, tirese bezgä, katı tota küregez, häzrät", – dilär. Ähmätşa häzrät tä: "Şulay tiyeş şul, ostaz sukkan cir cähännämdä yanmas", – dip cavap birä. Häzrät kolaknı bora, sufıy abzıy ilä kazıy, haklı bulsın, haksız bulsın, här kön sırtka çıbık sugalar, iptäşlär kölä, mıskıl itä, çabata-başmaknı urlıylar. Kara şeşäsene vatalar, sabaknı belep bulmıy, çönki añlatkan keşe yuk, niçek itep ukırga vä öyränergä yul kürsätmilär. Fäqat, ukı, tırış, mulla bulırsıñ, dilär. Tormıym bu mäktäptä, çıgamın! Menä tamçılar tama başladı. Yaz citä. Tırma bavı, suka dilbegäse işärgä kiräk.
– Äti! Min irtäge öçen dä sabak alıp kayttım, irtägä barmamın, yort eşlären kararmın. Menä sıyır bozaulagan, änigä bozau muyınçagı kiräk ikän, anı da işep birermen.
– Yarar, ugılım, ber könnän ällä ni bulmas.
...Menä mäktäpkä kilmäyençä yörsäñ, şulay bulır! Sal çikmäneñne, yat suzılıp, çac-çoc! Här çıbıktan atna kiç irtä belän birmäyençä kalgan ike tiyenlek akça tavışı çıgadır.
Ülsäm ülärmen, bu mäktäpkä monnan soñ kilmämen! (...) Bezneñ Cihangir mähdüm bik ziräk bit. Bıyıl icekne tämam ilä tanıp sürägä töşte. Süräne beraz ukıgaç ta «Kisekbaş» kitabın başladı, hiç öyrätkän keşe bulmasa da, şunda balalardan kürä-kürä häreflär kuyarga öyrängän... Şulay mataşa torgaç, mähdüm yazga taba keşe isemnäre dä yazarga başladı. Bervakıt mähdümneñ kürşe avıldagı möäzin abzası kilgän ide. (...) Möäzin mähdümnän qaläm sorap aldı. Menä min siña ber yul küçergeç yazıp birim, min ikençe kilgängä qadär şunı bik yahşı itep öyränep kuy, dip käğazne tez östenä kuydı. Qalämne yahşı gına uçlap totıp, agızını yomıp, başını sul yakka beraz iyep vä häref kuygan sayın irennärene kıymıldatıp şul räveştä yazıp birde: "Äüväl aldım ber distä tölke tirese – sigezär sumnan, hakı buldı yegerme biş sum kömeş".
Mähdüm bik söyende. Häzrät berlä abıstaynıñ da şatlıgını äytep betererlek tügel. (...)
Aprel başında mäktäp taralıp citte. Mädräsä buş kaldı. Häzrät bıyıl dähi kıyraät (kürmi kıçkırıp uku) ittermäkçe bulıp toradır ide. Läkin sufıy abzıy: "Kış köne här atna kiçtä min alarga kıyraät ukıttım, alar häzer dä yahşı belälär", digäç, şunıñ berlän kanäğatlände. Sufıy abzıy Tornalı avılınnan citmeş çakrım cirdä ber işan häzrätkä barıp, anıñ täkiyäsendä (möridlärneñ işan kulı astına ziker16 äytü öçen cıyılıp utıra torgan urınnarı) tormaga başladı. (...)
Mädräsäneñ kapkası aldında ozın agaçlar söyäp, alarnıñ östenä salam kaplap kuyılgan ide. Gärçä yaz başı bulsa da, kayber könnär suık bulganlıktan, kürşe muciklar bu agaçlarnı berär-berär alıp öylärenä yakmaga başladılar. İşelep töşkän salamnarı östenä sıgırlar kilep yatadır ide. Aprel ahırlarında koyaş kızdırıp karlarnı eretkäç, mädräsä tiräse açıldı. Mädräsäneñ tışkı yaktan öyelep kuyılgan tuprak nigeze östenä ozın sakallı vä gayät havalı, täkäbber kart käcälär vä yäş-yäş därtle käcä täkäläre cıyılıp koyaşta kızınıp yatarga başladılar. Bolarnıñ küp yörülärennän mädräsäneñ tişek poçmagına tıgıp kuygan taş östendäge tupraklar işelep, tişek açıldı. Käcälär yuk vakıtta bu tişektän ürdäklär eçkä kerep, mädräsäneñ äçelegendä (idänendä) kış buyınça cıyılıp torgan pıçraklar berlä tübä taktadan kar suları agıp cıyılgan sazlıklarda gayät käyef vä safa ilä yörilär ide.
Yaz bulıp cir kipkäç, muciklarnıñ berençe eşe saban tuyı yasamaktır. Monı yasar öçen äüvälän mulladan röhsät alalar. Annan soñ yäş kilennärdän sölge vä yaulık vä yort sayın kerep yomırka vä akça cıyıp, avılnıñ ber çitendä ber cıyın yasıylar. Köräş itterälär, at çaptıralar. Vä keşelärne yögereşkä cibärep, uzgannarga vä östen çıkkannarga büläklär birälär. Biçara muciklarnıñ yılında ber märtäbä kilgän milli ber bäyrämnäreder. Monı betermäk tügel, niçek bulsa da yärdäm itep, alga cibärergä, vä yıldan-yıl zurrak vä yahşırak yasarga tırışırga kiräk ide. Hälbuki, yegetlär ilä kızlar küreşälär, dip, Ähmätşa häzrätneñ saban tuyı yasarga ber dä röhsät biräse kilmider.
Ägär yäş-cilkençäk tup-turı üzläre barıp sorasalar, röhsät birmäü bik mäğlüm bulganga kürä, yäşlär moñarga ber çara tapkannar. Avılda Biktimer atlı kart ber mucik bar. Bala-çagası az. Bu mucik mullanı da yarata. Läkin muciklarnı bigräk söyäder, härbersene üz balası kebek kürep mähäbbät itä. Vä alarga fayda kiterergä tırışa. Muciklar da monı gomumi ata kebek belep hörmät itälär. Aşın aşagan, yäşen yäşägän bu kart täcribäle vä tugırı fikerle ber adämder. Monıñ fikerenä kürä, yäşlärne bik kısarga yaramıy, kısudan fayda yuk. Yäş vakıtlarında alarga azrak ihtıyar birergä kiräk. Uynasınnar, kölsennär. Bu dönyada gomer ike kilmider. Usallık itäse kilgän keşe nikadär kıssañ da itä aladır. Yäşlärneñ üz kullarına ihtıyar birep tä, alarnı holık vä tärbiyägä öyrätergä kiräk. Yahşı ilä yamannı üzläre belep tuktıy torgan bulsınnar. Biktimer agaynıñ häzrätkä dä süze ütäder. Çönki sağ vakıtında bu adämnän här yıl baytak kına goşer, zäkyat vä fitır17 kilep toradır. Menä üze könnän-köngä kartaya bara. Ülgännän soñ monıñ fidiyäse18 dä az bulmas. Monı açulandırırga yaramıy. Çönki tirä-yaknıñ mullaları vä ayıruça işan häzrät bu adämne härvakıt karmak salıp, aulamaktan kire tormıylar. Läkin, Allaga şöker, Biktimer agay mondıy aulauga töşmi. Çönki Allahı Täğaläne tanıp, päygambärlärne belep, kuldan kilgän qadäre gaybadät itkäç, tırışıp, hälälennän mal tapkaç, keşegä zararım timägäç, kuldan kilgän qadäre başkalarga yärdäm dä bulgaç, min üzem işanmın, atna kiçläre mäscetkä cıyılıp işan karşısında yoklıy-yoklıy borın sızgırtıp utırudan küp fayda kilmäs, dip äytäder.
Saban tuyın yasarga vakıt citkäç, yäşlär cıyılıp Biktimer agayga kilälär vä häzrättän röhsät alıp birergä ütenälär ide. Bıyıl da şulay ittelär. Biktimer agay:
– İrtägä mäscettän çıguga min häzrätne çäygä alıp kilermen. İrtä ilä koymak peşeregez vä mayın da kübräk salıgız, – dip, kiçtän hatınına äytep yattı. İrtä berlä Biktimer agay häzrätne alıp kilde. Tarelka-tarelka koymaklar buşadı. Häzrätneñ çapan kükrägendäge taplar tagın kübäyde vä saban tuyına da röhsät birelde. (...)
Saban tuyları ütte. Eş başlandı. Häzrät suka ömäse itte. Karaboday vä solı çäçterde. Ömä itte-peçän çaptırdı. Ömä itte-arış urdırdı, költä kitertte. Köz kilde. Tagın suka ömäse itte – arış çäçterde. Ömä itte – utın kitertte. Ber yaktan, balalar tua, yäşlär öylänä, ir berlä hatın gauga itälär, ayırılalar, vä kartlar ülälär. Bu eşlärneñ barısı da häzrät arkılı ütälär. Az bulsa da kesägä-häräkät, malga bäräkät kilä toradır.
Sentyabr vä oktyabrlär kiçte. Noyabrneñ yartısı citte. Menä häzrätkä tagın mädräsä kaygısı kermägä başladı.
Häzrät bik kaygırtuçan, tırışlıklı, bik täqva keşe, niçek bulsa da şul mädräsä kaygısını ber dä häterdän çıgarmıydır, häm dä muciklar da, kır eşläre bette, balalar buş toralar, häzrät ukıtırga başlasa yarar ide, dip äytä başladılar. Häzrätneñ üzeneñ dä däres äytergä därte zur. Binaän galäyhi noyabr ahırında ber comga kön comgadan soñ häzrät halıkka äytte:
– Menä, cämäğat, kış citte. Balalarnı ukıtırga vakıt kilde. Balalarnı ukıtmak vä anıñ ostazını tärbiyä itmäk ata vä anaga farızdır. Üzegez dä beläsez, bez tırışlıkta kimçelek itmibez. Sez dä şul mädräsäne kararga tırışıgız. Menä utın, şäm kiräk. Nasıyp bulsa, min mädräsägä düşänbe kön kerergä başlıymın. Sez bu könnän ük balalarıgıznı cibärergä başlagız. Üzebezneñ mädräsäbez bula torıp, ukımak öçen balalarnı çit avıllarga cibärgän keşelärgä röhsätem vä rizalıgım yuk. Ostaznıñ kahär dogası hiç vakıtta töşmiçä kalmas.
(...) Şinbä kön mäktäpkä beräm-beräm balalar kilmägä başladı. Eçne seberep çıgardılar. Vatılgan täräzä küzläre cirenä karındıklar kordılar. Mädräsäneñ poçmagındagı ürdäklär kerep-çıgıp yöri torgan tişekne tagın şul iske taş ilä tıgıp, tirä-yagın çüp belän tutırdılar. Şäkertlärdän bereneñ anası balçık alıp kilep monı eçke vä tışkı yaklarınnan häm tübän taktanıñ da tişek cirlären sıladı. Balalar öylärenä kaytıp berär agaç utın kütärep alıp kildelär. Mädräsäneñ piçen yaktılar. Mendär vä çikmännären sänderägä vä çabataların piç başına atıp, kätmärlärene19 vä komgannarın idängä tezep kuydılar. (...) Piç beraz yangaç, bersennän çäy-şikär vä bersennän kümäç belän urtak bulıp kätmär belä çäy eçmäkçe bulgannar ide. Läkin yazıklar bulsın! Bu dönyanıñ kemgä rähät kürsätkäne bar! Arası küp ütmäde, mädräsäneñ eçe töten belä tuldı, çönki piç, ber dä karalmagan säbäple, yarılıp betkän ikän häm bıltır da berniçä märtäbä ut çıga yazıp kuygan ide, bıyıl tagın küp bozılgan vä yarılgan. Ber bala tagın öydän anasın çakırıp balçık belän morcanı sılattı. Şäkertlär könnän-köngä arttı vä düşänbe, yağni häzrätneñ däreskä keräse köne kilep citte. (...)
(Ämma Ähmätşa häzrät atna buyına mädräsägä kerä almıy: avıl agayları anı yä kunak yanına çäygä, yä balaga at kuşarga, yä nikah mäclesenä çakırgalap toralar, yäisä häzrätneñ üzenä berär kunak kilep çıga. Şäkertlär isä vakıtların şayarışıp, törle uyınnar belän uzdıralar.-Töz. Ş. S.)
Häzrät mädräsägä kerep, ber cirgä öyep kuygan mendärlär östenä utırıp, däres birergä kereşte. Balalar häzrätneñ tiräsenä cıyılıp, härbere üzeneñ sabagını kıçkırıp ukırga vä häzrät tä härberenä ayırım-ayırım däres birergä başladı. Älbättä, iñ äüväl sabak aluçı Cihangir mähdüm buldı. Şul bıltır başlagan «Fäzaileşşöhür» kitabını çıgarıp däres aldı. Gärçä totlıgıp-totlıgıp ukısa da, yahşı tanırga başlagan ide. (...) Ukıgannı añlıymı, yukmı, törki teldä bulgan başka kitaplarnı da ukıy beläme, küçermäyençä yazu yaza beläme, imlyası20 tugırımı, az bulsa da hisaptan kayber närsälär öyränergä tiyeş tügelme? Bolarnıñ hiçberse häzrätneñ zihenenä kermider. (...)
Häzrät vakıtı bulganda mädräsägä ikeşär-öçär märtäbä keräder. Vakıtı bulmaganda vä tuy-töşemnär kübräk bulganda atnası belä kermiçä dä kaladır ide. Sufıy abzıy tagın mädräsägä kayttı vä İbrahim belä İsmägıylneñ arasındagı ayırmanı yaña şäkertlärgä bik yahşı añlatadır ide. (...)
Cihangir mähdüm äüvälgese kebek tırışuda ide. «Fäzaileşşöhür»ne çıktı... Möäzin abzası kilgändä «Bakırgan»nı21 bik köyläp ukıp därtländeräder ide. Hätta ber märtäbäsendä möäzinneñ bik käyefe kilep, mähdümgä yançıgınnan un tiyenlek ber kömeş täñkä alıp birde. Mulla cenese öçen birü digän närsäneñ nikadär avır buldıgı bik mäğlümder. Ayıruça, ber möäzin öçen bu qadär böyek ber kaygırtuçanlık, teläktäşlek kürsätü harikılgadä (ğadättän tış) ber närsäder. (...)
Koyaş çıgıp könnär cılınmaga vä tamçılar tammaga başlagaç ta mädräsä tagı buşaldı, vä ozın sakallı kart käcälär belän därtle yäş käcä täkäläre genä, mädräsäneñ nigeze östendä yatıp, bertörle fälsäfi fikerlärgä vä şagıyranä hıyallarga talmaga başladılar. Ähmätşa häzrät tä, abıstay vä abıstaynıñ kardäşe möäzin belä kiñäş itep, bu yıldan soñ Cihangir mähdümne şähärgä mädräsägä cibärmäkçe buldı. (...)
* Hikäyä beraz kıskartılıp alındı. Kayber garäp-farsı süzläreneñ mäğnäsen avtor üze cäyälär eçendä kürsätep bargan. Kayber şundıy süzlär tözüçe tarafınnan häzerge telgä küçerelde.
** Sufıy abzıy – elek zamanda, berär işanga mörid bulıp, sufıy iseme astında mäktäp-mädräsä poçmagına oyalap, gomeren şunda ütkärüçe, halık häm şäkertlär hisabına aşap, yäşäp yatuçı sorıkort ber tip.
1 Älep (älif), bi (ba), ti (ta), si (sa) – garäp älifbasınıñ berençe härefläre. Bozıp äytelgän.
2 "Kisekbaş" – HIII-HIV ğasırlarda icat itelgän tatar ädäbiyätı yädkyäre.
3 "Yarım alma" – dini-mifologik hikäyälär kitabı.
4 "Yosıf kitabı" – Kol Galineñ "Kıyssai Yosıf" äsäre (XIII yöz).
5 Sarıf – garäp teleneñ morfologiyäse.
6 Nähü – garäp teleneñ sintaksisı.
7 Mucik – gadi avıl keşese, igençe, krestyan.
8 Gayın, gayın, fi, kap (kaf) – garäp alfavitındagı häreflär.
9 Cim, hi, dal, zäl – garäp alfavitındagı häreflär.
10 Vau, hi, lam, älif, ya – garäp alfavitındagı häreflär.
11 İske (kadim) mäktäp-mädräsälärdä dürt-biş yılsız şäkertlärne yazuga öyrätmägännär, arifmetika h. b. şundıy predmetlar da ukıtılmagan.
12 "Kızıl alma" – borıngı ädäbiyät yädkyäre.
13 "Fäzaileş-şöhür" (İzge aylar) – Camaletdin Biktaşi digän mulla yazgan dini eçtälekle äsär. Berençe tapkır 1854 yılda Kazanda basılgan.
14 Perepis – halık sanın alu.
15 Kazıy – mäktäp-mädräsädä tärtip saklauçı.
16 Ziker – Alla isemen bergäläp kabatlau.
17 Goşer, zäkyat, fitır – ğadättä mullaga kiterelä torgan sadakalar. Goşer – uñışnıñ unnan ber külämendä dini nalog. Zäkyat – yıllık keremneñ 40 tan bere külämendä tülängän yıllık nalog. Fitır – uraza vakıtında avız açu sadakası.
18 Fidiyä – ülgän keşeneñ gönahsın yolıp alu (kotkaru) öçen birelgän mal, yolım.
19 Kätmär – çuyınnan yasalgan ber komgandır ki, monıñ ilä häm çäy eçärlär häm dä abdäst (täharät) alırlar. (F. Kärimi iskärmäse.)
20 İmlya – orfografiyä, döres yazu kagıydäse.
21 "Bakırgan" – XII yözdä Urta Aziyädä yäşägän, törki dönyada kiñ tanılgan mäşhür şağıyr Söläyman Bakırganıy (1186 yılda vafat bulgan) kitabı. Bu kitap yazma häm XIX ğasırda basma räveştä tatarlar arasında da kiñ taralgan, mädräsälärdä däreslek itep faydalanılgan.