İsemdä kalgannar

I
Minem atam Möhämmätgarif, Kuşlavıç karyasendä [avılında] Möhämmätgalim isemle mullanıñ ugılı bulıp, 14-15 yäşlärendä Kışkar mädräsäsenä kitep, anda hätme kötep kıylırga [ukıp tämam itärgä] ğadättä niçä sänä [yıl] kiräk bulgan bulsa, şulkadär torıp, kart atası tere vakıtta uk avılımız Kuşlavıçka kaytıp, mulla bulmıştır.
Mulla bulgaç ta öyländeke ber cämäğate ilä berniçä genä yıllar torgaç, cämäğate vafat bulıp, ber ir vä ber kız balası kalmıştır.
Monnan soñra atam, ikençe märtäbä öylänüe ularak, Öçile karyase Zinnätulla häzrätneñ Mämdüdä isemle kızını (minem anamnı) almıştır.
Anam ilä ber yıl yarım qadär torgaç, berençe bala ularak, min dönyaga kilgänmen.
Minem tuganıma 5 ay zaman ütkäç, atam az gına vakıt avırıp, tärke dönya itmeşter [dönya kuygan].
Tol kalgan anam yanında min berniçä vakıt torgaç, anam mine avılımızdagı Şärifä isemle ber fäqıyrä karçıkka vakıtça asrarga birep kaldırıp, üze Sasna nam [isemle] karyaneñ [avılnıñ] imamına kiyäügä çıkmıştır.
Bu vakıt atamnıñ ata-anası (babay vä äbi) küptän vafat bulıp, avılda başka tugannarım bulmaganlıktan, min bu karçık hanäsendä qadersez, artık ber bala bulganlıktan, ul mine, älbättä, tärbiyälämägän; tärbiyäläü tügel, yäş balalarnıñ iñ mohtac buldıkları açık yözne dä kürsätmägän.
Min üzem ul karçıkta ütkän zamannıñ niçeklegen belmim. Ul vakıt min ike-öç yarım yäşendä genä bulganmın dip uylıym.
Häzer avılda minem vakıt sabavätemne [sabıy vakıtımnı] kürgän karçık vä hatınnar möräbbiyä [tärbiyäçe] karçıgımnıñ minem ilä bik naçar möğamäläldä bulganlıgın üzemä hikäyät itälär.
Cömlädän berse.
Min kış könnärendä tönlä yalanayak, külmäkçän köyençä tışka çıgam ikän dä, berazdan öygä kermäkçe bulıp, işekkä kiläm ikän. Kış köne avıl ızbalarınıñ işeklären açmak, balaga tügel, şaktıy üsmer keşelärgä dä mäşäqät vä köç bulganlıktan, tabiğıy, min işekne aça almıym vä işek töbendä ayaklarım bozga yabışıp katkançı kötep toram ikän.
Karçık isä üzeneñ: "Kadalmas äle, kilmeşäk!" – digän "şäfkatle" fikere ilä mine üze telägän vakıtta orışa-orışa kertä ikän.
Ul karçık ülgän inde; alla añar rähmät itsen.
Min bu karçıkta torgan möddättä [vakıt eçendä] anam da tege mullaga üzläşep citkän bulırga kiräk: ul bervakıt mine üz yanına, Sasnaga aldırırga atlar cibärgän.
Häyer, alıp kitkännär genä tügel, şul atka utırıp kitkän däqıykalärdä [minutlarda] mindä, bala bulsam da, ber näügı şögur hasil bulganmı [ber törle añ açılıp kitkänme], nidänder, min häzerdä dä atta utırıp Sasnaga barganımnı, üzemne ber kiñ vä rähät ğalämdä his itkänemne, yulda barganda küz aldımda ällä nindi nurlar uynaganın onıtmagan şikelle bulam.
Sasnaga barıp citkänmen. Niçek, ni räveş bardım, mine kemnär karşıladı – anısın belmim; läkin ügi ätiyemneñ mine söyüe, miña çäy yanında käräzle balnı ak kümäçkä yagıp birüe, minem şunda kuangannarım, biş minutlık töş şikelle genä, äle dä bulsa häteremdä.
Läkin bu rähät bik ozakka barmagan. Minem anam bu mullada ber yıl qadärme, küpmeder torgaç, belmim, nindi avırudandır, vafat bulgan.
"Bulgan", "bulganmın", "mine şulay itkännär" dip yazuımnı, bilgele, ul yäştäye sabıylarnıñ häterlärendä bik möässir [täesirle] bulmasa, siräk däqıykalär [minutlar] genä kalganlıgınnan gınadır dip uylıym.
Şunıñ öçen min monda änkämneñ cenazasın kütärep alıp kitkännären sizgäç, yalanayak, yalanbaş hälemdä, kapka astınnan ükerep cılıy-cılıy yögerep çıgıp: "Änkäyne kaytarıñız, änkäyne bireñez!" – dip, şaktıy gına cir mäyet kütärüçelärdän kalmıy barganımnı häzer dä tähattır itkänemne [häterlävemne] yazamın.
Äni dä ülgäç, min bötenläy yätim bulıp citkängä, min bu Sasna mullası öyenä dä sıymaganga, ul mulla mine Öçile karyasendäge [avılındagı] anamnıñ atası bulgan babayga kaytarıp birgän.
Minem anamnıñ anası bulgan üz äbiyem äni kız çaktuk ülgän bulganga, babay kaysı mulladandır tol kalgan ber hatınnı añar iyärep kilgän altı balası ilä algan bulgan.
Öçile karyase (isemennän dä mäğlüm) bik keçkenä vä yarlı ber karya bulganga, şunıñ östenä min yätim kalgan yıllarda ul taraflarda katı açlık bulganga, babaynıñ kön kürmeşe ğayät naçar bulgan.
Menä şul fäqıyr vä şunıñ östenä ällä niçä avızlı bulgan semya eçenä min yätim bala bulıp kergänmen.
Ügi äbineñ altı kügärçennäre eçendä min ber çäükä bulganga, mine cılasam – yuatuçı, irkälänim disäm – söyüçe, aşıysım-eçäsem kilsä – kızganuçı ber dä bulmagan, mine etkännär dä törtkännär.
Bu semya eçendä fäqıyrlek şul däräcägä citkän bulırga kiräk ki, min häzer dä bulsa babaynıñ kürşe bayırak avıllardan ikmäk sınıkları telänep alıp kaytkanın isemdä totamın.
Şul räveşçä könnär ütkän, min monda torganda çäçäk belän dä avırganmın, başka ällä nindi hästäleklär dä kürgänmen, tämam zäğıyflängänmen.
Bu ğailädä hämmäse (ber citep kilä torgan Sacidä isemle kızdan başkası) minem avıruıma: "İçmasam, çänçelsä, ber tamak kimer ide", – dip kenä karagannar.
Min äle häzer istisna itdekem [ayırım alıp söylägänem] Sacidä apaynıñ, ügi äbidän yäşerep kenä mine yuatkanın vä söygänen, äbi kilä başlagaç ta, minem belän eşe yuk keşe şikelle, üzenä ikençe qıyäfät birgänen haman häteremdä saklıym.
Menä şul vakıttan birle ul apa minem küñelemä färeştä bulıp utırgan da kalgan. Küñelem anı uylıy başladı isä, häzer küzemä ap-ak saf ber färeştä kürenä.
Ni kürsäm dä – kürgänmen, ni bulsa da – bulgan, härniçek min bu semyagä sıymaganmın. Ber könne babay, ügi äbineñ kiñäşe ilä bulırga kiräk, avılıbızdan Kazanga bara torgan ber yämşikkä mine utırtıp, Kazanga ozatkan.
Yämşik Kazanga kilep citkäç (bezneñ avıl Kazannan 60 kına çakrım), Peçän bazarında: "Asrauga bala biräm, kem ala?!" – dip kıçkırıp yörgändä, halık arasınnan ber keşe çıgıp, mine yämşiktän algan. Ul mine, möddätsez [sroksız] ber asrau bala itep öyenä alıp kaytkan.
Min monda torganımnı yartı yomık küz belän genä kürgän şikelle bulam.
Mäsälän, bervakıt ällä nindi avırudan küzem avırgan vakıtta, mine ber karçıkka alıp bargannarın, ul minem küzgä şikär salganın, üzemneñ saldırtmaska azaplanganımnı, tartışkanımnı beläm.
Bu yaña ata-anamnıñ hälennän beraz yazıp kitim äle.
Miña äti bulganı Möhämmätväli isemle bulıp, äni bulganı Gazizä isemle ide. Toruları Yaña bistädä ide.
Äti talçukta satu itä ideme, ällä tireçe ideme şunda – anısın yahşı belmim. Äni, ber dä armıy-talmıy, baylarga käläpüş eşläp çıgara ide.
Äni Peçän bazarına käläpüş çıgarganda yäki ber hezmät ilä baylarnıñ öyenä barganda, kayvakıt mine dä iyärtep bargalıy ide.
Min baylar yort eçeneñ maturlıgını, idännän tüşämgä qadär torgan zur közgelären, çirkäü kebi suga torgan säğatlären vä sandık qadär zur organnarın kürep, bolarnı ocmahta toralar kebi uylıy idem.
Bervakıt şulay baylarga barganda, işek aldında ällä nindi zinnätle vä altınlı koyrıgın koyaşka karşı yaltıratıp yörgän tavisne kürep, bigräk soklandım.
Bu ata-anam ikese dä eş keşeläre buldıklarınnan, monda miña aç torırga tugrı kilmi ide.
Kayçakta äni belän Taşayak bazarına barıp, andagı uyınçık bazarlarına kızıgıp vä samokatlarda şatlanıp-şatlanıp agaç atlarga atlangan malaylarnı karap, könläşep tora idem.
Min dä atlanır idem – akçam yuk. Änidän sorarga kurkam, ul üze belep birmi ide.
Şulay itep, min keşe rähätenä genä kızıgıp kayta idem.
Annan soñ, cäy köne ike bistä arasındagı yäşel ülän östendä malaylar ilä kaz connarı kuıp yörgänemne, arıgaç, Han mäscedenä [Söyembikä manarasına] yünälep yatıp, çirämdä yal itkänemne ber dä onıtmıym.
Min bu ata-anamda ike yılmı, küpmeder torgaç, äti dä, äni dä ikese beryulı avırıy başlagannar.
Alar, üzläreneñ üläçäklärennän kurkıp: "Bez ülsäk, bu bala kem kulına kala, içmasam, avılına kaytarıyk..." dip, tege mine Kazanga kitergän yämşikne tabıp, mine yänädän añar utırtıp, Öçile karyasenä cibärgännär.
İnde minnän mäñgelekkä kotıldık dip uylagan bu semyaneñ mine niçek karşı alganlıkların uylap belergä mömkin.
Min kaytıp beraz torgaç ta, äbi belän babay, inde mine şähärgä cibärüdän ömid kisep, kayda bulsa da ber çit avılga asrarga birergä uylaşkannar.
Bolar Öçilegä kilgän härber çit avıl keşesenä üzlärendä asrarga birergä ber yätim bala barlıgın söylägännär.
Şulay mäşäqätlänä torgaç, bezdän cide genä çakrım Kırlay isemle avıldan ir balasız Säğdi isemle ber keşe kilep, mine üzenä alıp kitkän.
Bu urınnan iğtibarän [başlap] tärcemäi hälemne üzemnän hikäyä itüne küñelem haklı tapkanga, "bulgan"nı "buldı"ga, "yörgänmen"ne "yördem"gä iläh... [häm başkalar] almaştıram.
II
Babaylar öyennän çıgıp, Säğdi abzıynıñ arbasına utırdım. Babay belän äbi (Säğdi abzıydan yahşısınmıy gına bulırga kiräk) mine ozatırga çıktılar. Tagı da minem kitüemne kızık kürgän yalanayaklı malaylar da arba tiräsendä yögergäläp yörilär ide.
Arba kuzgaldı. Säğdi abzıy belän bez yänäşä utırıp kittek. Ul yulda miña: "Menä häzer Kırlayga kaytıp citäbez, anda äniyeñ karşı çıgıp kötep tora torgandır. Alla boyırsa, bezdä katık, söt, ipi küp, telägänçä aşarsıñ", – dip, miña barıp citärgä ike-öç kenä çakrım kalgan bähetlär ilä mine cuatıp bara ide.
Min dä, açık yözlärne bik küptän kürmägängä kürä, eçemnän bik şatlana idem.
Bu vakıt cäyneñ matur çakları bulganga, ätraftagı [tirä-yaktagı] yäşel çirämnär vä urmannar, artık esse bulmıyça, üzeneñ nurları belän söyep kenä torgan koyaş, ikençe yaktan, tagı da rähätländerälär ide.
Nihayät, Kırlayga barıp kerdek. Säğdi abzıynıñ yortı, basu kapkasınnan kergäç, küp yırak tügel ikän; az gına bargaç, koyması çitännän bulgan täbänäk kenä, salam tübäle ber öygä tuktadık.
Yulda Säğdi abzıy äytkänçä, vakıygan [çınnan da], minem äni karşı çıkkan ikän, ul kapkanı açtı; mine açık yöz ilä karşı alıp, arbadan kütärep töşerep, öygä dä alıp kerde.
Tıştagı eşlären karaştırgalagaç, atın tuargaç, äti dä öygä kerde. Kergäç tä, änigä hitabän [endäşep]: "Hatın! Bar, balaga katık belä ipi kiterep bir", – dip ämer itte.
Äni dä, därhal [şunda uk] bazdan katık alıp menep, miña zur gına ikmäk telemeneñ yartısın tottırdı.
Min isä, Kazannan kaytkannan birle cünläp aş yözen kürmägängä kürä, bik şäp ber iştiha ilä [teläk belän] ikmäk belän katıknı yalt itterdem.
Tamak tuygaç, änineñ röhsäte ilä uramga çıktım. Min anda çıgıp, adaşudan kurkıp, artıma karıy-karıy gına baradır idem, menä ber zaman tirä-yagımnı ällä kaydan kilep çıkkan avıl malayları sarıp aldılar.
Alar härkön avılnıñ ber başınnan ber başına yögerep yörep tä, bu köngä qadär mine kürmägängä, annan soñ minem östemdä Kazannan kiyep kaytkan kayulı sitsı külmäk, başımda da mine Öçilegä kire cibärer aldınnan änineñ, miña sagınmalık bulsın dip, törle tösle hätfälärdän koramalap yasagan käläpüşe bulganga, bu Kırlay malayları miña bik ğacäplänep karıylar ide.
Malaylar karap tordılar-tordılar da, taraldılar; min bügen alarga katışa almadım, öygä kerep kittem.
Öygä kaytıp kersäm, anda (baya katık aşagında kürmädekem) ike citkän kızlar kürdem.
Bolarnıñ berse – taza gına gäüdäle, kızıl yözle, kük küzle, ikençese – arık kına, sarı yözle genä, kultıgında agaç tayakları bar aksak ber kız ide.
Äni miña: "Menä bolar apaylarıñ: berse Sacidä apayıñ, berse Sabira apayıñ; küreş", – digäç, min äkren genä barıp kulımnı suzdım. Bolar Säğdi abzıynıñ kızları bulıp, aksagı Sacidä atlı ikän.
Şulay itep, min monda yahşı gına tora başladım. Avıl malayları belän dä tanıştım.
Säğdi abzıynıñ yulda äytkänençä, vakıygan [çınnan da], monda katık, söt küp, şulay uk bäräñgegä dä ihtıyac yuk ide.
Min barıp ber aymı, küpmeder torgaç, urak vakıtı citte. Äti, äni vä ike apay urakka kitä başladılar.
Min isä urakka barmıy idem. İptäş malaylar ilä avıl buyında yögerä vä bolınlıklarda kön buyı aunıy idem. Ägär köndez kayvakıt uyın arasında karınım açsa, tiz genä öygä kaytıp, can täräzädän genä öygä kerep, änineñ minem öleşkä kaldırgan ber camayak bäräñgese ilä ber telem ikmägen aşıy idem.
Alar äbättän (köndezge aş) soñ işekne bikläsälär dä, minem aşarga kaytasımnı belep, can täräzäne eçtän biklämi kitälär ide.
Urak vakıtında böten halık hämmäse eşkä kitep, avılda eşkä yaramagan karçıklardan başka hiç keşe dä kalmaganlıktan, bez bakçalardagı yäşel sugannar başına ber dä käcädän kim bäla bulmıydır idek. Ägär öy saklauçı karçıklar kürsä, bez därhal kirtädän sikerep kaçadır idek. Karçık miskinäneñ orışıp, teşen kısıp kaludan başka kulınnan ber eş tä kilmider ide.
Ägär uynıy torgaç tirläsäk, häzer üzemezneñ ındır artındagı keçkenä genä ineşkä töşep, şunnan ällä niçäşär säğat çıkmıyça koyınıp, külmäk-ıştannar ilä vak balıklar sözep yata idek. Küñelle çaklar!
Bervakıt şulay uynap yörgännän soñra, kiç belän öygä kaytsam, öy eçendä hämmä keşene küñelsez vä käyefsez kürdem. "Bu nidän ikän?" – dip uylap torgaç, Sabira apaynıñ idännän säkegä kotırgan şikelle yögerüen vä kaya barıp bärelgänen dä belmäven häm küzläre ällä nindi kotoçkıç bulıp akayganın kürgäç, anıñ uraktan "cenlänep" avırıp kaytkanın beldem.
Ul könne öydägelär berse dä yoklamıy ütkärdelär. Min genä, bik yokım kilgäç, tıştagı arbaga çıgıp yokladım.
İrtä belän, tañ sızılıp kilgändä, kolagıma:
"Sabira apañ vafat buldı; sin yoklap yatasıñ, tor, tor!" – digän ber tavış kilgäç, küzemne açıp karasam, karşımda äni tora ide.
Bu, bilgele, miña da ğadi häbär tügel, – yokı tämle bulsa da, sikerep tordım.
Şul könne Sabira apanı cirlädelär. Anı cirläp berniçä kön ütkäç, änineñ ätigä:
– Menä, "üksez bala asrasañ, avızın-borınıñ kan itär; üksez bozau asrasañ, avızın-borınıñ may itär" – şul inde ul; möğaen şunıñ şomlıgınnan buldı inde bu" – dip söylägänen işetkäli başladım.
Andin soñ kayçaklarda änineñ ya kuşkan yomışın tıñlamasam, ya cirenä citkermi eşläsäm, şul süzne äytkäli torgan ide.
Äti belän bez bik-bik tatu idek. Ul ber dä miña katı süz äytmi ide.
Mäsälän, bervakıt minem Kazannan kiyep kaytkan külmäk-ıştannarım, çitek-käveşlärem, kazakilärem tuzgaç, äti üzeneñ min kilmästän ber yıl elek ülgän ugılınıñ kük kinder külmäge ilä bişmäten miña birmäkçe buldı.
Şunda äni:
– Min üz ugılımnıñ töse itep saklagan kiyemnärne keşegä birer hälem yuk, – dip, bik ozak tartkalaştı.
Ahırda äti:
– Cä, hatınlanma äle yukka, üzeñnän tumagan bala dip, ällä anı şır yalangaç yörterseñme? – dip, kiyemnärne köçläp diyärlek miña alıp kiyertte.
III
Şulay itep, urak bette, köz citte. Aşlıklar eşen betergäç, bakçaga çıgıp, bäräñge kazırga vakıt citte.
Bu bäräñge kazu vakıtında miña urak vakıtındagı kebi uynap yörergä tugrı kilmäde: mine kazıp çıgarılgan bäräñgelärne kapçıkka tutırırga kuştılar. Min dä üz hezmätemne yahşı gına eşlädem.
Bu vakıt, köz köneneñ salkın vakıtları bulsa da, min yalanayak idem. Ayaklarım tuñganga, min alarnı balçıkka kümep utıra idem.
Bervakıt şulay ayaknı balçıkka kümep, bäräñge çüplägän çagımda, tege bäräñge kazuçı aksak Sacidä apay yañlış minem ayakka timer köräk belän çaptı.
Ayak şaktıy tirän cärähätlände, min dä urınımnan sikerep torıp, beraz çitkä barıp utırıp yıgladım da, soñra cärähätkä balçık sibep, yänä hezmätemä dävam ittem; läkin bu yulı ayaklar nikadär tuñsalar da, balçıkka kümärgä kurıktım.
(Monı ni öçen yazdıñ?" – diyerlär.
Ni öçen yazıym? Şul vakıtta ayagım bik avırtkanga vä häzer dä ayakta şul cärähätneñ eze bulganga, tottım da yazdım.)
Bara torgaç bakça eşläre dä bette.
Ber könne kiç belän äti belän äni irtägä irtük mine abıstayga ukırga iltäçäklären miña mäğlüm ittelär.
Tañ atta, koyaş çıkmas borın uk torıp çäy eçtek. Çäyne cıyıştırgaç, äni mine kulımnan citäkläde dä üzemezdän biş-altı gına adım bulgan Fätherahman häzrät öyenä alıp bardı.
Anda barıp kerdek. Mine ukıtaçak abıstay kulına çıbık totıp utırgan, anıñ tirä-yagında minem yäşemdäge keçkenä kız balalar küp bulganı kebi, şaktıy citep kilä torgan kızlar da bar ide. Alar arasında, bogday arasındagı berniçä borçaklar kebi, berniçä minem şikelle ir balalar da bar ide.
Äni, iñ elek ike böten ikmäk ilä ber tiyenme, ike tiyenme akçasın abıstayga tottırgaç, alar da, böten şäkertlär dä bik ozak doga kıyldık.
Äni mine tapşırıp, üze kitkäç, min kızlar belän bergä "älep, pi, ti, si, comıkıy"nı, ber dä tarlanmıyça, kıçkırıp ukıy başladım.
Şul räveşçä, "älep, pi, ti, si"ne berniçä kön takmaklagaç, miña "İman şart" ta tottırdılar.
Bu "İman şart"ınıñ icege belän süräse miña kış buyına citte bugay. Min bu kışta haman şul kıska gına "İman şart" tiräsendä äylänüdän uza almadım.
Fäqät "İman şart" beterügä gıylavä [östämä] ularak, bervakıt abıstay öydä yuk vakıtta, bäğze şayan kızlarnıñ: "Kälimäten tayibäten, bezneñ äni bay katın, izüe tulı täñkä, borını tulı..." – digän süzlären işettem.
İşetelmägän süz vä kürelmägän närsä härberse ğıylem bulganlıktan, tabiğıy, min dä bu süzne yaratıp otıp aldım. Häm şunı üzemnän nadan malaylar karşında täqrarlap, alarnı kölderep yörer buldım.
IV
Bu Kırlaydagı berençe kışım ütte. Yaz citep, karlar eri başladı. Ozaklamıy kırlar, igenleklär tämam kardan yalangaç kalıp, karala başladılar.
Menä berazdan saban tuyı citte. Mine saban tuyı könne irtük uyatıp, kulıma yançık däräcäsennän az gına ütkän keçkenä ber kapçık tottırdılar.
Min, şul kapçıknı totıp, avıl buyınça kittem.
Avıl halkı tegeläy dä irtä toruçan bulsa da, bügen saban tuyı bäyräme köne bulganga, bigräk tä irtä torgannar vä här öydä, härkemdä köläç yöz, tämle süz ide.
Min kaysı gına öygä kersäm dä, minem yätim kalgan mulla balası ikänemä iğtibarän, miña, başka malaylarga birgän kebi, konfet, ber-ike perännek kenä birmiçä, här yort iyäse dä buyagan kükäy birälär ide.
Şunlıktan, minem kapçıgım buyagan kükäylär ilä bik tiz tulıp, öygä dä kaytıp kerdem. Başka malaylar haman yörep kaldılar şikelle.
Äti belän äni dä minem kapçıknıñ bolay tiz tuluına ğacäpländelär dä, şatlandılar da.
Ul könne çäy eçtemme, yukmı – anısın belmim; kapçıknı änigä birdem dä, üzem, kulıma berniçä kükäy totıp, uramga çıgıp çaptım.
Min uramga çıkkanda, koyaş kütärelgän, böten avıl nurlangan, avıl yegetläre, avıl kızları ak oyıkların mömkin qadär şomartıp kiyep, çabata kinderälären dä bik tırışıp, maturlap bäyläp, uramga çıkkannar ide.
Ber yaktan saban tuyı başlıgı da, kulına ber tayak başına çüpräk takkan äläm totıp, öy sayın yaulık, sitsı kebi närsä cıyıp yöri ide. Bez – yalanayaklı malaylar isä anıñ artınnan ber dä kalmıyça yögerä idek.
Çüpräklär, yaulıklar cıyılıp tämam bulgaç, böten avıl halkı – hatını-kızı, balası-çagası bolınlıkka töştelär. Köräşlär, uzışular başlandı. Bolınlıkta yök-yök belän torgan çiklävek, könbagış vä kızıl bille ak peränneklär hisapsız ide.
Bolar arasında yegetlär tarafınnan kızlarga birelergä iñ muafiğı, älbättä, kızıl bille ak perännek inde. Çönki ul perännek hakında ber avıl cıruı da bar. Bolay:
Bolınlıkka börket kilgän,
Kurkıtadır kazlarnı;
Kızıl bille ak perännek
Kızıktıra kızlarnı.
Atlar da çabıştı, malaylar da yögereşte, yaulıklar da alındı; şulay itep, saban tuyı da bette.
İsemdä yuk inde – bu saban tuyı niçä kön bulgandır, min ber könen genä yazdım. Bälki ul 3-4 kön bulsa da, miña ber genä kön kebi toyılgandır.
Şunı da äytergä kiräk: min bu cäyne ütkän cäy kebi yögerep, uynap ütkärä almadım. Çönki şuşı yazga çıgar aldınnan gına Säğdi abzıynıñ ber ir balası dönyaga kilgängä, min, äni eştä çagında, härvakıt şul balanı yuatıp, tirbätep utıra idem.
Menä tagı urak vakıtı da citte; ütkän cäy, böten avıl halkı eştä bulganda, uram buyı çabıp yörgän min ber malaynı bu yıl Sadrinı (ul bala Sadretdin isemle ide) tartıp yörergä urakka da alıp çıktılar. Şunlıktan bu cäyem uynıysı kilgän balalar öçen zur gazap bulgan närsä – eş belän ütte.
Bu bala tugaç, ätineñ mine söyüe äüvälgeçä böten kalsa da, äni miña, eş kuşarga kiräk bulmasa, süz dä däşmäs buldı; şöylä ki [menä şulay], min üz öleşemä töşkän az gına mähäbbättän dä korı kaldım.
Citmäsä, tagı tege aksak kız da: "Üz enem! can enem!" – dip, Sadrinı, cüri mine käyefsezländerer öçen, söygän bula ide.
V
Köz citte. Ğadättäge bäräñge hezmätemne itkäç, mine bu yulı (kızlar belän bergä abıstayga tügel) mädräsägä birdelär.
Min mädräsädä, "Häftiyäk" icegen vä süräsen bik tiz belgäç, "Bädävam", "Kisekbaş"larga kerdem. Üzemneñ sabagımnı tiz belep, miña küp vakıt tik torırga turı kilgängä, miña öyrätergä üzemnän nadanrak balalarnı da birä başladılar.
Şul balalar arasında avılımıznıñ ber bay balası da bulıp, ul mine hälfäse kebek itep, çäygä vä eçenä boray yarması salgan bäleş aşarga çakırgalıy ide.
Ber yaktan, min sabagımnı yahşı belsäm, ikençe yaktan, az bulsa da, yort hezmätlärenä dä yarıy başladım.
Mäsälän, irtä belän menep morca açu, annan soñ morca yabu, miçkä yagar öçen salam költälär bäyläü, sıyırnı kötügä çıgaru, kiç karşı alu kebi eşlär – hämmäse minem kulımnan kilälär ide.
Kayvakıt cäy köne äti belän Ätnä bazarına bara idek. Ul üzeneñ hezmätläre ilä bazar arasında yörgändä, min atnı totıp tora idem.
Avılımıznıñ mullası Fätherahman häzrät, belmim, ber zaman ätineñ şärige ya dustı bulganmı, nidänder, miña atna sayın 5 tiyen akça birä ide.
Min bu akçaga Ätnä bazarında ak kümäç satıp alıp, öygä kaytkanda, yul buyı aşap kayta idem.
Äti märhüm, arbanıñ artında kümäç aşap utırganda, miña kisäktän äylänep karap: "Kümäçeñne äniyeñä dä kaldır!" – dip kuya ide. Mindä, älbättä, "yarar" diyä torgan idem. Läkin ul kümäç avılga kaytıp citkänçe, vak-vak kına kapkalasam da, änigä kala ideme, yukmı – anısın häterlämim.
Bu Kırlay avılı minem dönyaga iñ elek küzem açılagan urınım bulganga, andagı hatirälärdä ozagrak tuktarga turı kilde.
Şunıñ öçen häzer andagı üzgäreş vä tähattırlarnı [istäleklärne] berniçä cömlä belän genä yazam da Kırlaydan çıgıp kitäm.
Sacidä apay çahutka belän bik ozak avırıp, hätta munçaga-fälängä barganda, anı äti üzeneñ arkasına kütärep yöri torgaç, nihayät, ülde. Ätine dä, kiç belän ällä kaysı avıldan kaytıp at tuargan çakta, kisäktän kilgän ber avıru eläkterde. Anıñ şunduk añsızdan ber ayagı aksadı. Bu avıru hakında, "at cene suktı", "yoldız attı"-fälän kebi törle hökemnär yörttelär.
Äti bu avıru säbäple eştän kalmadı, tik ber ayagı gına çatanlap yörüçän bulıp kaldı.
Bervakıt köz köne, öylädän soñ, äti belän äni ındırda ide, min yan täräzä töbendä "Risaläi Gazizä" ukıp utıra idem, bezneñ kapkaga ber arbalı keşe kilep tuktadı.
Bu keşe, atın kuyıp, öygä kerde dä miña hitabän: "Äti-äniyeñ kayda?" – dide.
Min: "Indırda", – didem. Bu keşe: "Bar, çakırıp kayt", – digäç, min tiz genä ındırga yögerep barıp: "Öygä ällä nindi ber keşe kilgän, sezne çakıra", – digäç, alar häzer kaytırga buldılar.
Berazdan işektän äti belän äni kilep kerdelär; mösafir belän küreştelär.
Çäy kuyıldı. Bu yulı, kunak bulsa da, çäy yanına, nidänder, mine dä utırttılar vä, ğadätkä hilaf ularak, minem aldıma ber şakmak şikär dä kuydılar.
Ätineñ: "Ni hezmät ilä kildeñez?" – digän söalenä karşı mösafir: "Menä bu balanı alırga kildem", – dide.
Bu süzdän äti bik ğacäpkä kalıp: "Niçek ul? Nik sin alırga kildeñ?" – dip söallär birä başlagaç, mösafir bu räveşçä süzgä başladı:
"Min – Kuşlavıç keşese. Bu bala – avılımıznıñ imamınıñ balası. Bez anı niçä yıllardan birle yugaltıp, kayda ikänlegennän bihäbär [häbärsez] idek; menä häzer taptık. Ul sezdä ikän. Cayık kalasında anıñ atası belän bertugan apasın algan ciznäse bar. Menä şul ciznäse kayıneseneñ bolay kara keşelär kulında yörüen işetep, anı Cayıkka üz katına çakırmakçı bula. Menä min bıyıl, Cayıkta anıñ kuşuı buyınça, bu balanı ezlärgä çıktım, menä häzer alıp kitäm".
Mösafirneñ bu süzlärenä ätineñ dä, änineñ dä bik käyefläre kitte:
"Yarar menä, bez ikmäkneñ potı fälänçä qadär qıymmät vakıtta anı 3-4 yıl aşatıp torıyk ta, häzer eşkä yarar vakıtı citkäç, siña birep cibärik imeş. Yuk, bulmas. Ägär ul kardäşe bulsa, nik anı äüväldä kürmägän?" – kebi süzlär ilä bik nık tartıştılar.
Ara-tirä äni dä: "Yuk, bezdä keşegä birä torgan bala yuk!" – dip kuygalıy ide.
Mösafir Bädretdin abzıy:
"Yuk, sez ne imeeş prava keşe balasın totıp torırga, min häzer ürädnikkä äytäm, äle bez anı taba almıy, yörsäk, ul sezdä ikän. Min sezne padsud cibärermen", – dip, avıl halkın kurkıtırga citärlek itterep söylägäç, biçara äti-äni yomşardılar.
Berazdan minem tatu tormagan äniyem: "Cä, atası, birik inde, ahrı, keşe balası bezgä bulmas, alla saklasın, ällä nilär kürermez", – dip, ükerep cılap ta cibärde.
Ozaklamıy, cil basılgannan soñra beraz dulkınlanıp torgan diñgez kebi, aktık vä yomşak tartışu belän genä tartışkaç, äti dä razıy buldı.
İske-moskı bişmätläremne, tişek kiyez katalarımnı kiderep, küp tä ütmi, mine arbaga çıgarıp utırttılar.
Äti-äni, biçaralar, här ikese yıglagannarı häldä, mine basu kapkasına qadär ozata bardılar.
Ahırda äni: "Onıtma bezne, onıtma! Bezne onıtsañ, tämug kisäve bulırsıñ", – dip, ahır süzen kıçkırdı da, bu avıldan çıgıp kittek.
Minem kitü mäsäläm bötenläye yartı säğat diyärlek az vakıtta häl itelgängä, avıldagı iptäşlär vä tanış-beleşlär ilä küreşä almadım. Alar gafil [belmiçä] kaldılar.
Bez yulga çıkkaç, küp tä ütmi kiç bulıp, karañgı töşä başladı.
Yulda Öçile karyasenä abaylarga töştek. Anda çäy eçtek.
Bu ğailäneñ hämmäse min kürgändägeçä bergä toralar, fäqät Sacidä apay gına kiyäügä kitkän ide.
Çäy eçkäç, ällä nindi Yugarı Atı, Tübän Atı, Urta Atı avıllarını ütep, tön urtalarında üzemneñ tugan avılım Kuşlavıçka barıp kerdek.
Yulda kilä-kilä, min arbada şaktıy vatılgan bulırga kiräk, Bädri abzıynıñ öyenä kergäç tä, erep yokladım.
İrtä belän torgaç, üzemne ber kara öy eçendä kürdem. Bu öyneñ eçendä tabak-savıt, kaşık-çümeç, kamıt-eşliyä kebi närsälär genä bulıp, cihaz-fälän kebi närsälär ber dä yuk ide.
Çäy eçtek, Bädri abzıynıñ Gayşä isemle zur gäüdäle, kük küzle, açık yözle ber hatını, Kämaletdan isemle 14-15 yäşlek ber ugılı, vä Käşifä isemle 12 yäşlärendä ber kızı, vä Näğıymä isemle ber imçäk balası bar ide.
Çäydän soñ bu öydän çıgıp, añar karşırak salıngan ak öygä kerdek.
Bu inde min kungan kara öygä ohşamıy, stenaları sap-sarı narattan, cihazları vä yazu öställäre avıl keşese öçen mökämmäl [tämam citärlek] diyärlek ide.
Bädri abzıynıñ ambarları tulı it, yarma, bogday, arışlarnı kürgäç, min anı bu avılnıñ iñ bay keşelärennän berse ikänenä hökem ittem.
Tagı Kämaletdin miña, köz citü säbäple yäme kitkän bulsa da, umarta oyaları belän tulgan şaktıy zur bakçaların da kürsätep yörde.
Min inde, ber kergäç, bu ak öydän çıkmas buldım vä şunda kuna da başladım.
Kiç belän kitaplar aktarganda, kulıma "Fävakihel-cöläsa" kitabı töşep şunı ukırga totındım. Aktıktagı şiğırlären bik yaratıp ukıym vä añlarga tırışam, fäqät min Kırlayda çakta tik "Gazizä" vä "Söbatel-gacizin"när genä ukıganga, bu kitaptagı oyat süzlärgä ğacäplänep vä, kitapta şundıy süzlär dä bula mikänni? – dip üzemä söal birä idem.
Kayçakta min, şul "Fävakihel-cöläsa" täesire ilä, Gayşä abıstaynıñ ker yugan cirenä – kara öygä barıp, anıñ belän kıçkırışa torgan idem. Ul irlärne mıskıllıy ide, min dä üz näübätemdä hatınnardan kölä idem.
Kaya barsam da, mine mulla balası dip, halık başka malaylardan ayırganga, hätta cıyınnarda yäştäş kızlarım ilä "tak-karavıl" uynau da miña ğayep bulganga, min üzem dä üzemne härvakıt mulla balasınça totarga vä ukıgan kitaplarım ilä ğamäl itärgä tırışa idem.
Mäsälän, ber zaman Bädri abzıylarga kilgäç, minem ilä küreşergä Sitdiq isemle, avılımıznıñ şaktıy möğtäbär keşese kilde, üze iserek ide.
Miña kilep sälam birde – sälamen kaytarmadım, kulın suzdı – kulın almadım.
Säbäben soradılar. Min şul vakıt "Bädävam"nıñ:
İserekkä sälam birmä,
Ul birsä häm sin alma... –
digän bäyeten yardım da saldım. Moñar böten Bädri abzıy ğailäse ğacäplänüdän başka, minem bu dindarlıgım avılga da cäyelde.
Bädri abzıy, mine öyenä alıp kaytkaç ta, üze ber eş belän Kazanga kitte.
Ul anda ber ay qadär torgan möddättä min dä buş yatmadı. Kämaletdin ilä bergä avılımıznıñ mädräsä şikelle ber närsäsenä barıp, sabak ukıdım. Küp vakıt kunıp ukırga da tugrı kilä ide.
Häzrätläre, ahrı, bik "kısıp" ukıta torgan vä keşene "ğıylem" itä torgan keşe bulgan bulırga kiräk ki, şul az möddät eçendä dä min anıñ kön sayın ällä niçäşär balanı et urınına kıynaganın kürep, kaltırap torganım bar.
Kayçan da bulsa bervakıt bu häzrät tayagınıñ miña da elägü ihtimalı mine kurkıtkanga vä tañ belän, şäkertlär belän bergä kuılıp, irtä namazına baru bik avır bulganga, eçemnän: "Ay, Bädri abzıy kaytsa, tizräk Cayıkka kitär idem", – dip kötä idem.
Ber zaman Bädri abzıy kayttı. Miña yaña bürek, yaña kiyez kata, yaña bişmät alıp kaytkan.
Min bu yañalarnı bik zur kuanıçlar ilä kidem dä, üzemneñ iske kiyemnäremnän bürkemne, "bervakıt kaytıp kararmın" dip, oçırmaga yäşerep saklap kuydım. Bu da ğacäp eşläremnän berse buldı.
Şunnan soñ Kuşlavıçta berniçä kön genä tordık ta, Bädri abzıy belän Cayıkka taba yünälep çıgıp kittek.
Ber täülek qadärle bargaç, Kazanga kilep kerep (Peçän bazarı tiräse bulırga kiräk), ber urınga tuktadık.
Şul vakıt kürdek ki, bezgä taba küzläre yäşärgän, kulları cäyelgän, sakalı agarıp betä yazgan ber keşe yögerep kilä..
Bu minem yanıma kilgäç tä: "Äle sin teremeni? Anañ äle kiçä genä sine töşendä kürgän ide; äydä, öygä alıp barıym; çäy eçärseñ, bezdä kunarsıñ", – dip, mine alıp kitte.
Öygä barıp kerdem. Anda äni karşı aldı. Biçara, sagıngan ikän, ul da yıgladı.
Minem öçen häzer çäy kuyıldı. Äti härçäünädän pilmän alıp çıktı; sıylandık. Minnän moñar qadär nilär kürgänemne soraştılar. Min dä onıtmagan qadärene söylädem.
Bu ata-anamnıñ, min ayırılıp torgan möddättä, ätineñ sakalı agaruı vä äüväl Yaña bistädä bulıp, häzer İske bistägä küçülärennän bütän üzgäreş kürenmi ide.
Ul kiçne şunda kundım. İrtänge çäyne eçkäç, äni mine lägängä utırtıp yuındırdı. Yahşı käläpüş häm kış köne baraçak minem ozın säfärem öçen kiräkle bulgan ber tire çalbar kiderde.
Ul mine numirgä Bädri abzıy yanına ozatkanda, tagı sagınmalık itep, täsbihlär vä "Märyam ana"lar birmäkçe bulsa da, min: "Kiräkmi, berse dä kiräkmi, min bay cirgä baram", – dip, nidänder, kabul itmädem.
Bez torgan numir bik naçar da, bik yahşı da tügel, urtaça gına ber numir ide.
Cayıktan mine alırga kilüçe Altı-biş Sapıy digän keşe äle Kazanga kilep citmägän ikän. Şul säbäple, Bädri abzıy belän bez ber-ike atna qadär şul keşene kötep yattık.
Nihayät, bezneñ kötkän Altı-biş Sapıyımız kilep, bez torgan numir kürşesenä töşte.
Ul kilep, berniçä kön torgaç, Bädri abzıy mine anıñ numirenä küçerde dä, üze, miña altı danä ikeşär tiyenlek 12 tiyen akça birep, avılga kaytıp kitte.
Min Bädri abzıydan tagın ber genä kön toruın ütensäm dä, annan ber dä ayırılasım kilmäsä dä, ul mine törle süzlär ilä yuattı-yuattı da kitep bardı.
Ul kitkäç, min Altı-biş Sapıy vä hatını yanında kaldım.
Bu – şähärdän kilgän keşeneñ kiyemnäre vä söyläşüe miña yat toyıla ide.
Mäsälän, ul süz arasında: "Min ölkän keşe", – dip ıçkındırsa, min bu "ölkän" digän süzne hiç añlıy almıy idem.
Altı-biş Sapıynıñ östendä yakası vä ciñe kamalı tölke tun bulganga, "ölkän" keşe dip ällä şundıy tun kigän keşegä äytälärme? – dip tä uylıy idem. Soñınnan, Cayıkka kilgäç, beldem ki, "ölkän" – olug" digän süz ikän.
Bädri abzıydan kalgan unike tiyengä tozlı balık – vobla häm simänkä alıp aşadım.
Berniçä kön torgaç, Cayıkka yünäldek.
Mine, çıptalı çananıñ östen kaplap, Altı-biş Sapıynıñ hatını aldına utırttılar da, hiçber yaktan sulış alırga birmädelär. Tik ber-ber avılga çäy eçärgä töşkäç kenä irkengä çıgaralar ide.
Min nikadärle: "Cäyäü barsam da, tışta, irkendä baram", – dip gozerlänsäm dä [yalınsam da], "Tuñarsıñ, ciznäñ tuñdırmaska kuştı", – dip, mine çıgarmıylar ide.
Cizni bu Altı-biş Sapıyga Kazannan ällä nindi ber yahşı çana alıp kaytırga kuşkan ikän, şul çana bezneñ artka tagılgan häm bezneñ aldan bara torgan tagı törle-törle yöklär töyägän Cayık keşeläre bulganga, bez "abuz" yörüe ilä bardık. Şul säbäple, yabık çana zindanında, meñ törle gazaplar eçendä, tämam unsigez kön buldı digändä, kiçkä taba Cayıkka barıp kerdek.
Cayıkta iñ elek Sapıy abzıynıñ öyenä töştek. "Monda çäy eçik tä, ciznäñnärgä kiçkä iltermez", – didelär.
Kiçkä taba, ikende-ahşam arasında, Sapıy abzıynıñ citägendä ciznilärgä kittem.
Yulda yäşel çapan börkängän yäş kenä ber hatın oçradı, Altı-biş Sapıy: "Bu – apayıñ, küreş", – digäç, monıñ ilä küreştem.
Ciznilärneñ öye ber un sacin genä bulır yıraklıkta ikän; kapkadan kerep, biyek-biyek baskıçlardan menep, öyneñ ikençe katına kerdem.