(povest)
Kazan kalasınıñ ğadättägeçä kaynagan, anıñ yanındagı İdel yılgasınıñ da «diñgez»gä äverelmägän, üz cayı belän Kaspiyga taban agıp yatkan ber çagı ide. Sagınıp iskä töşererlek ällä niye kalmagan. Tik İdel aryagındagı «Markiz» utravın, anıñ urmannarın, anıñ cäyen yäşel ülän, közen peçän kibännäre belän kaplana torgan alanlıkların, alarınnan da bigräk, İdel buylap yırakka-yırakka suzılgan tasmaday sarı komlı plyacın iskä töşermi mömkin tügel. Kemnärneñ genä ezläre uyılıp kalmagandır anda!
...Şundıylardan bersen, mäsälän, tasvirlap birergä dä bula: şul «Markiz» utravında, kızu iyül könnäreneñ bersendä başlana bu tarih. Yal köne, suda da, plyacda da halıknıñ mıcgıp torgan çagı bula. Şunda şul, kem niçek teli — şulay ävärä kilgän ber mizgeldä, kinät ber çittän:
— Batam! Batam! Kotkarıgız! — dip kıçkırgan tavış işetelä häm plyac därräü ayakka basa. Yardagılar — şunda yarda torgan kileş kuät birep, sudagılar yözep, batuçı keşegä yärdäm kulı suzarga, yäki şulay eşlägändäy kürenergä tırışıp ıgı-zıgı kilergä totınalar. Ğadättägeçä beraz kiçegep «Osvod» köymäse dä kilep çıga. Ä şul arada yarda kızınıp yatuçılardan beräü, hiçber tavış-gauga kütärmiçä suga sikerep töşä dä, başı belän sunı sözgändäy, kızu-kızu şul yakka taba yözep tä kitä...
Alarnı — bata yazıp kalgan «su kızın» häm anı kotkaruçı täväkkäl yegetne älserägän-kügärgän hällärendä «Osvod» köymäsenä alıp, yarga çıgaralar. Andıy çakta härvakıt şulay bulganı kebek, monda da belgäne-belmägäne üzençä kiñäş birergä, akıl satarga totına. Bälagä duçar bula yazıp kalgan hatın-kıznı näq menä şuşı ıgı-zıgı küzen açarga mäcbür itä.
— Nigä cıyılgan bu halık? Ayu biyetälär mällä monda? — di ul, berençe süze belän ük kerpedäy enälären kalkıtıp. Tik üzen kotkaruçı yegetne şäyläp algannan soñ gına beraz tınıçlanganday bulıp kala. häm ällä kayçannan belgän tanış keşesenä yomış kuşkan kebek, añarga tiz genä ös kiyemnären alıp kilergä işaräli.
Cıyılgan halık äkrenläp tarala, bolar — bata yazıp kalganı häm kotkaruçı — ikäve genä kalalar.
— Sez kem? Nik kiräk buldı sezgä mine tartıp alu? Yeget närsä dip cavap kaytarırga da belmiçä aptırabrak
torganda, älege hanımmı, tutaşmı digändäy, haman şulay kırıslık saklaganı häldä östäp kuya:
— hiç yugı, isemegezne äytegez. Suga taşlap, su almagan bu bähetsez başımnı- kaya kuyarga belmiçä aptıragan minutlarımda, içmasam, kahärläp iskä alırmın.
— Äsfan minem isemem. Äsfändiyär, ägär mulla kuşkan isemem belän kahärlärgä uylasagız, — di yeget häm, tegeñä can örergä tırışkanday, yüri şayanrak tonga küçep östi: — Şulay da kızık kilep çıga sezneñ süzegezdän: min üzemçä yahşılık eşlägän buldım, ä sez mine kahärläp iskä almakçı.
Ul arada hanım beraz häl cıyıp, üzen tärtipkä kiterep ölgergän, yözenä tös kergän, taralgan kalın çäçlären sıgıp, törep azaplana ide. Şul kileş, avızına çäç şpilkaların kapkan kileş, ul yegetkä tomırılıp ber karap aldı. Yeget bu karaşnı niçegräk añlagandır, añlagandırmı-yuktırmı, anı tikşerep tormastan, hanım cält kenä sikerep tordı da, monnan yartı säğat elek kenä suga batıp ülärgä cıyıngan keşedän hiç kötelmäslek kıyulık belän yegetneñ karşına kilep bastı:
— Ä min Gölçirä atlı bulam, şul hätlesen belsägez häzergä citep torır, — dide ul, ozın kerfeklären çak kına askarak alıp. Yözennän kinät alsu kızıllık yögerep uzdı—çibär ide, kırıs ide ul häm totaşı belän tabışmak ide bu minutta. Menä ul kütärelep tagın ber karap kuydı— kayadır çakırgan häm, ber ük vakıtta, ötep algan kebek itte ul şuşı karaşı belän. — Başıgızga töşkän ber bäla ikänmen, hiç yugı, sez mine parohod pristanena hätle ozatıp kuyıgız. Üzegez uylap karagız, ülemnän kotkaruçımnı ansat kına taşlap kitsäm, rähmät färeştäläre bütän vakıtta yanıma da kilep karamaslar.
Kürenep tora: söyläşä belä torgan väsväsä ide bu. Komda yalanayak ezläre kaldıra-kaldıra parohod tuktalışına bargan arada gına, citmäsä tagın, säyersenep karap kaluçı yözlägän-meñlägän küz karaşları astında, alar, älbättä, ällä ni añlaşıp-tanışıp kitärgä ölgerä almadılar. Şulay da ähämiyätlese eşlände: alar kiläse yalda şuşında, «Markiz» utravında uk tagın ber oçraşırga süz kuyıştılar. Süz aralarınnan Gölçirä Äsfannıñ öylänmägän kart buydak ikänlegen dä abaylap aldı, läkin üzeneñ kaysı uramda häm kem belän torganlıgın belderergä aşıkmadı. Gomumän, küp söyläşmi ide ul. Äsfan Gölçiräneñ bu yomıklıgın psihik häle belän añlatırga tırıştı, häyer, bu minutlarda añarga küp kiräk tä tügel, ul üzeneñ eşlägän batırlıgı, ülemnän tartıp algan yaña tanışı häm, annarı tagı, kiläse yalda tagın ber oçraşırga süz kuyışuları öçen dä kuanıp betä almıy ide.
II
Kem sin? Keşeme, ällä adäm küñelenä kotkı salu öçen keşe kıyafätenä kerep yörüçe päri kızımı? Kiyäüdän kaytkan berär yäş tolmı, ällä sabagında kileş şulay saklanıp kalgan ciläkme? Çınlap ta, kem sin? Kem sin?
Çamaça änä şundıy soraularnı kuymakçı bulıp, atna buyına oçraşunı kötep tordı Äsfan. Yal kön irtük «Markiz» utravında, parohod tuktalışında — şähär yagınnan çıkkan keşelärdän küzen almıyça kadaklanganday toruçı da Äsfan buldı. Üzenä dä şaktıy uk kızık toyıla ide bu häl: menä bit yegerme tugız yäşenä citkäç, inde akıl utırttım bugay, dip tüş kiyerep yörgändä, täüge iläslänü belän kabıngan uncide yäşlek ğaşıyq kebek, tilerep kitsençe keşe! Yugıysä, hatın-kızlarnı kürgälägäne buldı bit anıñ. Azıp-tuzıp yörmäsä dä, şulay da kızlar kulın totmagan keşe tügel läbasa! Läkin ällä niçek kenä buldı ul «romannar». Anıñ küze töşkän kızlar Äsfan kötkän samimi küñelle keşelär bulıp çıkmadılar. «Tıçkanlı-mäçele» uynarga yarattılar, tıştan yaltırap ta, eçläre häylä belän tulgan häm turı kilgän sayın, turı kilmäsä, niçek tä turı kiterergä tırışıp, yeget kesäse isäbennän şokolad kimerergä häm kinoga çabarga aşkınıp toruçı tämle tamak, şır sıyrak bulıp çıktılar. Bik tabigıy: Äsfan institut beterep, armiyägä — deystvitelnıy hezmätkä kitkäç, buş kesä belän kaytaçak bu soldatnı ike yıl buyına kötärgä sabırlıkları citmäde, berişese kiyäü taptı, ayıruça citezläre kiyäüdän kire äylänep kaytırga da ölgerdelär. Äsfannan hatın-kız kaygısı oçtı. Eşkä urnaşu, yäşäü öçen üzeñä poçmak tabu kaygısı, keşe küzenä kürenerlek ös-baş rätläü yakları alga kilep bastı, kıskası, küpme kiräk keşegä yegerme tugızga citü öçen! Yegerme sigez artınnan uk bit ul yegerme tugız. Ul arada Äsfanga hatın-kız halkınnan kurku, alarga ışanmıyça karau, alnı-artnı uylap eş itüçe salkın akıl urnaşıp ölgergän ide inde. Menä şul keşene uzgan yal könendä oçraklı räveştä turı kitergän älege serle «tabışmak» kinät tilertep, yañadan uncide yäşlek küsäkkä äyländerep kitte bit, äkämät — kotkarası kalmagan ikän anı, bata başlagan batsın ikän!
Säğat unga, unbergä hätle kötte ul, su koyınırga kitmiçä, üzen-üze bitärli-bitärli kötte. Läkin... gönah şomlıgı tügel digen sin anı, köndezge reyslarnıñ bersendä trapta Gölçiräneñ kürenüe buldı, anıñ böten cennäre, birergä cıyıngan kisken sorauları koyılıp yukka çıktı. Çönki Gölçirä bu kilüendä baş äyländergeç däräcädä matur ide. Dönyada yuknı da kimägän, parfyumeriyä külenä dä batmagan: östendä ğadäti genä cäyge ak külmäk, şunıñ östennän bilenä zäñgär puta buıp kuygan, bu putası anı niçekter tagın da neçkärtep, yäşärtep cibärgändäy itä ide. Çäçen dä, tuzgımasın öçen bulsa kiräk, şundıy uk zäñgär tasma belän urap kuygan, läkin añarga karamastan, tuzgıysı çäçe tuzgıgan, ämma ul üze moña iğtibar da itmägändäy kürenä ide. Bolay köttergänlege öçen beraz aptırabrak ta kalgan bulsa kiräk: avızı açık, ap-ak bulıp teşläre kürenep kilä ide. Läkin Äsfannıñ çittän genä soklanıp, ozak küzätep torırga sabırlıgı citmäde, atlıy-yögerä tiz genä anıñ karşısına çıktı. Küñelen şomlandırıp torgan baştagı ikelänüläre beryulı yukka çıkkan, bernindi şiklänüsez, bernindi sorausız häm üpkäsez, hätta beraz şayartkanday itep, Gölçiräneñ belägennän totıp aldı ul:
— Bu yulı batmabızdır inde, şät... ikäü bergä bulgaç? Alar, ber-bersenä karaşıp, beravık süzsez kaldılar —
bötenese dä äytelde kebek şuşı süzsez karaşıp aluda! Bütän keşelär niçek yal itsä, alar da şulay yal itärgä buldılar. Çitkäräk kitep su kerdelär. Äsfannıñ alay-bolay kulı ozınaya başlagaç, Gölçirä berme-ikeme tapkır anıñ kulına suktı, sudan çıkkaç, koyaşnıñ uttay kızdırgan töşen saylap kızınırga yattılar. Monda da hanım yegetneñ üzennän beraz çitkäräk kitep yatuın ütende.
— Yıraktagı koyaş yaktırak bula,—digän buldı ul, Äsfan artık üz itep yakıngarak yılışa başlagaç. Döresen äytkändä, Gölçiräneñ üzen bolay ütä kırıs totuı Äsfannıñ açuın da kabarta başlagan ide inde. Älege dä bayagı: şul ber ük «tıçkanlı-mäçele» uynau kilep çıga tügelme soñ monda da? Ayırma tik şunda: monda tıçkanı da, mäçese dä yahşı uk kartayıp, häylä tuplap ölgergännär, berse ikençesennän tiz genä aldanası kilmi ide bulsa kiräk. Şundıy karşılıklı uylarga birelep, bermäl tın gına yatkan Äsfan, kinät, istä-osta yuk çagında häm balalarça berkatlılık belän:
— Siña niçä yäş, Gölçirä? Tolko yäşermiçä äyt, — dip, duamal gına sorap kuydı.
Gölçirä, yatkan cirennän başın kalkıtıp, Äsfanga karap kölep tordı: «Äy, cülär sabıy... Ällä sin hatın-kızdan mondıy sorauga döres cavap alırmın dip uylıysıñmı?» digän mäğnä yäşerelgän ide bu karaşta.
— Dimäk, sine min üzem tügel, minem yäşem kübräk kızıksındıra, -— dip, çak kına ironiyä belän kölemseräp kuydı Gölçirä, — ä min, cülär marca, üzemne ülemnän kotkargan keşene blagorodnıy rıtsar itep küz aldıma kitergän idem.
häm ul, Äsfanga ikençe yakka borılıp torırga kuşıp, tiz genä sikerep tordı, kupalnıy kostyumın salıp, külmägen kiyärgä häm, älbättä, beraz tözätenergä totındı.
— Citte, beryulı bik ozak kızınıp, belokrove aluıñ bar, bez kart keşelärdän anısı da yırak yörmäs, — digän buldı annarı, Äsfannıñ bayagı soravına karşı açıktan-açık törtterep.
Berazdan alar, komda yalanayak ezläre kaldırıp, öskä — yarga taba menep kittelär. Anda, bufetlarga sugılgalap, läkin, çirat zur bulu säbäple, bersendä dä tamak çılata almıyça beravık butalıp yörgännän soñ, alanlık arkılı ütep, urmanga yul tottılar.
— Başım avırta başladı, monda külägä citmi, — dip añlatıp mataşkan buldı Gölçirä.
Asılda añarga Äsfannıñ batırlıgı citmi, anda — keşe küzennän çittäräk — ul anı batırrak itep kürergä teli ide. Läkin, nişlämäk kiräk, anda da Gölçirä kötkänçä kilep çıkmadı. Urmanga kerü belän bezneñ berkatlı Äsfanıbız kinät botanikka äylänep kaldı.
— Menä bu zelpe digän kuak bulır, — dip añlatırga totındı ul, uçarlanıp üskän ber kuak yanında tuktap, — min malay çakta şunıñ tamırın cıydırıp teñkämä tiyä torgannar ide. Kün eşkärtü promışlennostena, nindider buyau ekstraktına kitä, imeş.
— Ä menä busı nindi agaç? Belmässeñ, anısınıñ da tamırınnan ni dä bulsa yasıylardır äle?
— Anısınıñ tamırınnan bezneñ işe köpä-köndez urmanda adaşıp yörüçe divanalarnıñ başına kundıru öçen küsäk yasıylar, — dip, şuklıkka karşı şuklık belän cavap kaytardı Äsfan.
Gölçirä, yegetneñ küñelen kürergä tırışıp, avız çite belän genä kölgän buldı, läkin kürenep tora: köläse kilüdän tügel ide bu kölü.
— Ägär minem belän yörü sezgä adaşu bulıp kürenä ikän, — dip başladı ul berazdan, bu yulı inde bik citdi itep, — yäki sez monıñ öçen kemnän dä bulsa şürlisez ikän, şuşı minutta uk minem yalgızımnı gına kaldırıgız. Min yalgızlıkka iyäläşkän keşe.
Üpkäläü dä, serlelek tä, ber ük vakıtta, yegetne batırrak bulırga çakıru da işetelep kaldı bu süzlärdä.
— Beraz tıñlap torıyk, — dide Gölçirä annarı, küräseñ, süzsez kalgan Äsfannıñ küñelen tabarga tırışıp,—sineñ, şulay yapa-yalgız kalıp, urmannı tıñlap torganıñ barmı?
Äsfannıñ, ni dip cavap birergä dä belmiçä, äle haman aptırabrak toruın kürep, Gölçirä yañadan höcümgä küçte:
— Sin alaysa yukka gına botanik bulıp kılanasıñ ikän, yeget. Ä minem tıñlaganım bar. Urman gel ber genä törle şaulamıy. Közen ul cılap, yäşel yafrakların koyganı öçen häsrätlängändäy şaulıy. Menä häzer iyül, cäy urtası. Beläseñme, ul häzer närsä dip şaulıy? Belsäñ äyt, ya ni dip şaulıy iyüldä urman?
Ul, ber ük vakıtta, ap-ak teşlären hätär yıltıratıp kölä häm, «kinät östenä taşlansam, bu mokıt nişlär ide mikän? Yöräge yarılıp ülmäs ideme?» — digän tösle, ütä nık tekälep Äsfanga karap tora ide.
— Belmiseñ ikän, belmiseñ ikän, iptäş botanik, — dip, mıskıllı tantana belän şaulap kölärgä totındı ul häm, şul kızudan tämam taşıp, närsä bulganın häm närsä bulaçagın hiç uylap tormastan, Äsfannıñ muyınına taşlandı, täqatsez kalıp, anı koçarga-übärgä totındı.
häm kinät kabıngan kebek, şundıy uk kinätlek belän çitkä ırgıldı, aldına-artına karap tormıyça, plyac yagına taba yögerde.
— Sin mine ikençe oçratma, Äsfan... Ütenäm, bolşe oçratma, — dip kıçkırdı ul, beraz kitkäç Äsfan yagına borılıp.
...Äsfan isenä kilep, anıñ artınnan çaptı. Läkin soñ ide inde. Ul yarga töşep citkändä, Gölçirä İdel arkılı keşelär taşıy torgan parohod palubasına menep baskan, trap alıngan, parohod kuzgalıp tora ide. Gölçiräneñ barı tik kul izäve genä anıñ küz aldında ayırmaçık kürenep kaldı. Äle töş kenä avışkan, tuzanlı şähärgä nik şulay aşıga torgandır?
III
İkençe-öçençe yal könnärendä dä «Markiz» utravına" çıgıp, karaştırgalap yörde Äsfan. Uramnan ütkändä bulsın, kinoda bulsın, küzgä kürenerdäy hatın-kız oçrasa, gel şul baş äyländerep kaçkan «tabışmak»nı iskä töşerä torgan buldı. Älbättä, ul doncuanlanıp çabu yäşennän uzgan, vakı-tı-vakıtı belän: «Şul gına ide nucam! Betkän bütän kaygı», — dip, kul seltäp kuygan çakları da bulgalıy. Läkin tege «tabışmak»nıñ väsväsäse añarga çın-çınlap kagılgan, anı ul bötenläy ük isennän çıgarıp taşlıy almıy ide.
Şulay uzdı cäy, sentyabrdä Äsfan yalda bulıp, yakındagı yal yortlarınıñ bersendä yal itep kayttı. Äytergä kiräk, naçar yal itmäde. Recim bozmadı, arakı eçep bolagaylanıp yörmäde, allaga şöker, ul yal itkän çorda bütän suga batuçılar da turı kilmäde, ämma küñele sizä: Gölçirä tabışmak kaldırıp kitkän läzzätle şomga üze muyınnan bata bara ide.
Ä ber könne, hiç tä uylamaganda, Gölçiräne ul yänä oçrattı. Ällä kayda da tügel, Çehov bazarında, pomidor-kişer alıp torgan cirendä häm, äytergä kiräk, bik tä natural hälendä oçrattı. Östendä ğadäti genä közge palto, ayagında ükçäse aşala töşkän iskeräk kenä tufli ide. Başına ciñelçä genä şarf salıp, anıñ oçın iñbaşı arkılı cilkäsenä cibärgän, älege tıñlausız çäçe şarftan yartılaş çıkkan, kıskası, hanımnıñ böten torışınnan tarkaulık, üzenä bertörle öşängänlek, dönyaga ise kitmi başlaganlık sizelep tora ide. Ä tagın da nıgrak küzgä taşlanganı: Gölçirä cäygegä karaganda sizelerlek yabıkkan, agarıp kalgan ide.
— Menä ul kayda yöri minem yugaltkan keşem, — dip, şaulap, kulın suzdı Äsfan. Ul, älbättä, bik şat häm monı yäşerergä dä tırışmıy ide.
Gölçirä, bu hälendä oçraşudan berkadär aptırabrak kalsa da, tabigıy tapkırlıgın yugaltmadı:
— Alaysa, sez bu yulı da miña yärdäm kulıgıznı suzarga äzer ikänsez, — dip şayartkan bulıp, ber kulındagı sumkasın Äsfanga tottırdı. Monnan soñ ütä näzakätlänep kitkän Äsfan Gölçiräneñ kulınnan pomidor, kıyar tutırılgan setkasın da alıp, bazarga ni öçen kilgänlegen isennän ük çıgargan häldä, hanımnı ozata kitte. Ozak barırga turı kilmäde. Gölçirä şul uk rayonda, Volkov uramındagı ike katlı borıngı yortlarnıñ bersendä, öske katta tora ikän. Kaytıp citkäç, kapka töbendä çak kına tuktalıp kaldılar.
— Menä häzer min sezneñ kayda torganıgıznı beldem, alay yugalıp kalırga irek birmäm, — digän buldı Äsfan, Gölçiräneñ aylar buyına kürenmi toruına işaräläp.
Tegese ällä ni oçınmıyça gına:
— Annan sezgä ni fayda? — dip kuydı häm, äyberlären Äsfan kulınnan alıp, işekkä taba atladı. Läkin kerep kitärgä şulay da aşıkmadı. Kinät zur kara küzlären tutırıp Äsfanga ber karap aldı ul — yäşeren moñ, can açısı, küñelneñ därräü ber oçınıp kuyuı, şul uk vakıtta, keşegä äytep bulmıy torgan gacizlek, ä äytergä, küñelne buşatırga bik-bik teläve — bötenese-bötenese beryulı bärep çıktı bu karaşta.
— Ä sez, Äsfan, üzegez nik bernärsä dä almadıgız? Mine ezlär öçen genä çıkmagansızdır iç bazarga?
İkese dä kölep kuydılar. Äsfan, bazarga ni öçen çıkkanlıgın añlatırga aşıkmasa da, küñelenä kilgän täqdimne äytergä aşıktı:
— «Rodina»da bik şäp kartina bara, dilär. Kürgän keşelär maktap beterä almıylar. Äydä, mahnem, yañadan oçraşuıbız... 'i, voobşe, suda batmıy, utta yanmıy kaluıbız şäräfenä.
Gölçirä cavap birergä aşıkmadı. Şuşı yäşkä hätle öylänmi yörgän bu kart buydaknı karşında söyländerep totu, gomumän, añarga beraz yuanıç birä ide. Berkavım tübän karap däşmi torgannan soñ, menä ul kinät yözen kütärde, küzlärendä täväkkällek oçkını kabınıp kitte, äye, bu buydak belän kinoga barırga bik-bik riza ide ul.
— Mahnem tek mahnem, tik ber şart belän: tege vakıtta «Markiz» urmanındagı tilelekne iskä töşermäslek bulsak kına.
IV
Berniçä çit il firması katnaşı belän, ülçäüsez küp erotika kuşıp eşlängän filmnıñ küñelne kıtıklıy torgan urınnarı bolay da baytak ide. Şuñarga östäp Gölçirä dä bik orınıp utırgaç, kürmi kürgän Äsfanga citä kaldı. Kinodan çıkkanda ul balalar kebek kauşagan, bötenläy süzsez kalgan, kulına urın tapmıy, Gölçiräneñ kultıgınnan almakçı bula, läkin kıyulıgı citmi, ä üzeneñ bu kıyusızlıgın sizüdän añarga äytep betergesez uñaysız ide. Ämma Gölçiräne kartina yahşı uk kuzgatkan ide bulsa kiräk, kötep-kötep tä yeget tarafınnan bernindi täväkkällek tä kürmägäç, ul üze anıñ belägennän totıp aldı. Annarı, Äsfannı şayartkan-balasıtkan bulıp, ä çınlıkta isä karşı kilergä hiç urın kaldırmaslık katgıylık belän, täqdim ük yasadı.
— Sin, mähluk can, bügen bötenläy aşamagansıñ da iç, bazardan buş kul belän kaytkanıñnı kürep tordım. Vakıt soñ, yokım kilä dimäsäñ, äydä, sabıyım, «Kazan» restoranına kerep berär cılı rizık kabıp çıgıyk. Kino biletı sineñ isäptän buldı, restoran minem sçettan. Minem burıçlı bulıp kalasım kilmi.
— Burıçlı bulıp kalsañ, tege dönyada yakañnan borıp alırlar dip kurkasıñmı ällä? — digän buldı tegese, nihayät, beraz batıraya töşep, — belep tor, canım, Äsfan digän keşe eçendä ker saklıy torgannardan tügel. Restoran ikän — restoran. Bezneñ işe elita tokımnarı da kermägäç, anı kem öçen açkannardır diseñ.
Kerep, östäl yanına utıru belän, Gölçirä dilbegäne üz kulına aldı.
— Sıylarga häm närsä belän sıylarga ikänlegen miña röhsät it, — dide ul, menyu kenägäsennän tiz genä küzen yörtep. — Älbättä, aşau aldınnan siña çak kına tamak çılatıp alırga da kiräkter inde. Menä monda biş yoldızlı konyak bar, imeş. Siña naparnik bulıp, min üzemä «Aksta-fa» alam. — Ul bolarnıñ barısın da, niçekter şayartkanday, tel oçı belänräk äytä, läkin uyını-çını bergä, ikelänergä urın kaldırmıy ide. Hätta vino isemennän dä üzençä faydalanıp, Äsfanga ber törtterep kuyası itte: — Kara Safalardan da ällä ni rät çıgar kebek kürenmi. Äydä, Aksafa ikän Aksafa.
Aşap-eçep, şaktıy uk käyeflänep uramga çıkkanda, säğat unberençe yartılar ide inde.
— Oy, onıtılıp uk kitkänmen, vakıtnıñ bolay soñ ikänlegen, billähi, belmädem, — dip, özgälänep kuydı Gölçirä, äle häzer genä isenä kilgändäy, häm şunduk yañadan üzeneñ ğadättäge ironiyäle telenä irek birep, Äsfannı yanınnan uk kuarga totındı. — Bar, mählugım, dürt yagıñ kıybla. Min sineñ temp belän kayta almam, mine yugaltkannardır, min yögeräm.
Bu anıñ turıdan-turı äytergä kıymıyça, ämma çitlätep: «Sin mine ozata barırsıñdır bit, yeget. Nindi kavaler sin, kiçne bergä uzdırgan damañnı ozatıp ta kuymagaç» digän süzläre ide. Äsfan da bötenläy ük töşep kalgannardan tügel, törle hatın-kız kürep bozılgan keşe bulmasa da, küñele oşatkan hatın-kız telendäge «kod»larnı gına çişärlek «bozıklıgı» bar ide.
2 nçe nomerlı tramvaynıñ Volkov uramındagı soñgı tuktalışında töşkäç, Gölçirälär öyenä yırak tügel ide, ul arada gına süz ällä ni yalganıp kitmäde.
— Sineñ inde, Äsfan canım, minem kem ikänlegemne häm niçek, kem belän yäşägänlegemne, älbättä, bik beläseñ kilä bulır, davay, hancalıknı ber yakka kuyıp torıyk, — Gölçiräneñ tavışında kinät ütä kisken häm katgıy avazlar işetelep kaldı, härhäldä, ul monnan yartı säğat kenä elek balık urınına yözgän şuklık dulkınında tügel ide häzer.—Min siña pärdäneñ ber çiten açmak bulam. Koneçno, üzeñ teläsäñ häm, soñınnan kurkıp, mine bötenläygä taşlamaslık bulsañ gına...
Ul Äsfannıñ ni dip cavap birüen dä kötmiçä, anı kul oçınnan citäkläp, paradnıy işegenä alıp kilde. Kesäsennän açkıç çıgarıp, işekne açtı. Vklyuçatelne borıp, baskıçnı yaktırttı. Sarı buyauga buyalgan häm kultıksasındagı kayber figuraları töşkälägän baskıçtan, kunagın aldan cibärep, alıp menep kitte.
Bu minutlarda inde Gölçirä üze süzsez ide. Hätta ul kunagın kisätüne yäki, artık näzakätlelek kürsätep, nindi dä bulsa yasalma töçeleklär äytep torunı da kiräk tapmadı. Kırıs citdilek belän kunagına algı yakta plaşın häm eşläpäsen elep kaldırırga kuştı. Üze dä çişende. T Pul arada üze, hatın-kız kupşılıgına birelep, koridordagı közgegä küz töşerep alırga da onıtmadı. Şunnan soñ, şu-larnıñ barınnan da soñ, häzergä yabık torgan zur ak işek aldında, «Kerergäme? Yukmı?» digändäy, yänä çak kına tuktalıp kaldı. Äsfanga sınaulı karaş taşladı häm, kunagında hiçber kauşau-ikelänü kürmägäç, işekneñ ike kanatın ike yakka därräü açıp cibärde.
Kerde, läkin busagadan atlau belän işek töbendä torataştay katıp kaldı Äsfan. Çit ildän kaytkan yaltıravık mebel belän cihazlandırılgan bu zur zalnıñ ber poçmagında, täräzä buyında, kızgılt-karasu lak yögertelgän importnıy karavatta ul — hasta disäñ hastaga ohşamagan kıp-kızıl çıraylı, şeşenke kabaklı, yañakların tök baskan häm ozak kuzgatılmagannıkı bulsa kiräk, başı mendärgä batıp kergän zur gäüdäle ir keşe yata ide. İşek açıluga bötenläy diyärlek iğtibar itmägändäy häräkätsez kaldı ul, can äsäre barlıknı sizderergä tırışıp «ım» kakmadı, mendärenä niçek yabışıp katkan bulsa — şulay yata birde. Läkin Äsfan şunduk kürep aldı: anıñ küzläre açık häm Äsfannıñ kem ikänlegen, bolay vakıtsız alar busagasında nişläp yörgänlegen belergä — «ukırga», ägär buldıra alsa, ütäli tişep kerergä telägändäy tekälgän ide. Küräseñ, anıñ böten eçke tormışı barı tik şul küzlärendä genä saklanıp kalgan, säyersenüe, näfräte, aptıravı häm gacizlege — bötenese şuşı tekälgän karaşında ide.
— Minem kem belän yäşägänlegemne beläseñ kilgän ide,—dip başladı Gölçirä, işek töbennän kuzgalmıyça katıp kalgan Äsfan yanına kilep. — Menä kürdeñ inde, änä ul minem zakonnıy irem bula. Sin kurıkma, kurıkma... ul häzer berni dä eşli almıy, ul betkän... äkrenläp mine dä beterä baruçı mumiyä ul.
Küzlärendä saran gına yäş yaltırap kitte Gölçiräneñ. Şunı sizdermäs öçen bulsa kiräk, yözen çitkä bordı. Ä tavışı haman kırıs ide:
— İkençe yılımnı çilänäm şul gazap belän... Ä üzeneñ niçek gazaplanganın kürsäñ ikän... Sin kurıkma, kurıkma... Türge bülmägä uz. Ällä yugıysä, minnän dä kurkıp kaldıñ inde?
Gölçirä, süz äytergä dä birmiçä, Äsfannı türge bülmägä taba cilterätä başladı.
— Yuk... min kitäm... min häzer ük kitäm, — dip avız eçendä botka peşerergä totındı Äsfan. Şul uk vakıtta, işekne ber açıp kergäç, bu facigale öyne şunduk taşlap kitü kurkaklık, tübän canlılık bulasın da çamalıy ide bulsa kiräk.
— Sin yeget bul, — dide Gölçirä, kinät tavışına çıkkan zähären tıyıp kala almıyça, — yeget bulu restoranda utırganda gına tügel, yeget bulu keşeneñ tragediyäsen añlıy belüdä... berençe çiratta keşeneñ tragediyäsen añlıy belüdä kürenergä tiyeşter, minemçä.
İnde mäsälä bu däräcädä kiskenläşterelep kuyılgaç, Äsfan, älbättä, borılıp çıgıp kitä almadı. Şul uk vakıtta añarga bik tä uñaysız: bez urınına tişep tekälep yatkan tege yaktagı küzlär anıñ artınnan kilälärder, yartılaş açık kalgan işektän anı sagalap-küzätep toralardır kebek toyıla ide.
— Moña hätle teş agartıp beräügä ber süz äytkänem, zarlanganım bulmadı, — dip başlap kitte Gölçirä Äsfannı üz bülmäsenä alıp kerep, işekne yapkaç. Şul arada üze, şirma artına kerep, östen alıştırırga, ak cirlekkä kömeştäy yaltırap torgan zur-zur banan yafrakları töşerelgän halat kiyep çıgarga da ölgerde. Östen alıştırganda, ällä kabalanu säbäple, ällä yüri berär mäker belän, şirma taktası östennän anıñ yalangaç beläge kürenep kaldı. Eşneñ här yaktan katlaulana barganlıgı küz aldında ide.
— Şulay, yeget, dönya konstruktorlık byurosında vatman tabagına sızıp kuygan sızımnar buyınça gına barmıy ikän şul! — dip süzne yalgap kitte, östen alıştırıp çıkkaç. Ul häzer üzen irkenräk tota başlagan ide inde. — Turısın gına äytkändä, min añarga kiyäügä çıkkanda aldın-artın uylap torırlık yäştä tügel idem, uncide yäştä uylıy belmiseñ, uylap torunıñ kiräge dä bulmıy ikän! Bötenese sineñçä bulır, ber dä töyere çıkmas kebek kürenä ikän uncide yäştä çakta. Sugış betügä bara, ul illegä yakınlaşıp kilüçe podpolkovnik, süzgä-telgä osta, däräcäse bar, akçası küp, ä min aşık-poşık kına meduçilişe beterep, romantika ezläp frontka kilgän iläs-miläs kız idem. Mägär ul romantika digänem galoşka utıru bulıp çıktı. Matur itep söyli belä torgan, büläk artı büläk birep minem başımnı-küzemne äyländergän, kiñ cilkäle, taza, här yaktan kilgän minem ul podpolkovnigım çınlıkta isä ike bala atası, inde ällä kayçan oya korıp, oyasınnan bizep ölgergän kart karga bulıp çıktı. Ä ul mine semyam bombeckaga elägep hälaq buldı, dip ışandırıp mataştı, telgä osta ide ul bolay korıp kalgançıga hätle. Şuşı berençe aldaşuı öçen ük minem añarga bik nık häterem kaldı. Bergä torgan keşeñä gel üpkä saklap bulmıy, soñınnan onıttım tagın. Älbättä, sugış betü belän üzeneñ elekke «oyası»na kaytıp kitsä, ber dä ku-lın-ayagın bäylämägän bulır idem. «Bar kit, balalarıñ yanına kayt, min sine bäyläp totmıym», — dip tä karadım, kitmäde. Kaytıp, Kazanga urnaştık, attestatı zur, şunıñ östenä tagın monda kaytkaç, akçası şaktıy kilä torgan urınga urnaşıp, eşläp tä yörde. Menä şuşı osobnyaknı satıp aldık, üz interesı digändä, ul yöri dä, söyläşä dä belä torgan keşe. Dörese, menä bu kahär töşkän paraliçka hätle şulay ide. Äybät kenä tordık, gaybätenä keräsem yuk, kakmadı, sukmadı, avır süz äytmäde, küzem töşkän närsägä akçasın cällämäde. Läkin arabızda utız yäşlek ayırma bar, ul korsak üstergän kart ir, ä min tulışıp kına kilüçe yäş hatın, minem küzem podpolkovnik bulmagan ikençe beräügä töşmägäye, dip bik tä şiklänä ide, biçara. Şul eçkä yäşe-relgän könçelege arkasında soñınnan ul bik nervnıyga äylände, şul könçelege arkasında mine eşkä kertmiçä, öyendä bikläp asradı. Kitapta gına ul, canım, barısın da bik tügäräk itep yazıp çıgaralar. Ä bez niçek buldıra alsak, şulay yäşädek, uramga çıgıp kıçkırmadık. Şulay da, billähi dip äytäm, urınsız könçelekläre öçen uramga çıgıp kıçkırasım kilgän minutlar bulgalıy ide. Niçek kenä disäñ dä, bu kahär töşkän paraliçka hätlese, yahşımı-yaman-mı, tormış bulgan ikän. Monnan yıl yarım elek ul şulay kinät torıksız, telsez, kolaksız kaldı. Yatmagan bolnitsası, kürsätmägän professorıbız kalmagandır. Vakıtı-vakıtı belän çak kına rätlängän dä kebek kürengäli ide baştarak. Soñgı vakıtta andıy ömetlärgä dä urın kaldırmıy başladı. Niçek yatkızam, şulay yata. Närsä kaptıram — şunı yota. Ber atna, yäki ber ay gına bulsa ikän, äytergä genä ansat, tizdän ike yıl bula... Tagın kayçanga hätle uraza totarga kuşasız, can kisägem? Min dä bit keşe. Bütän keşelärdä kuzgala torgan teläklär mindä dä kuzgalmıy diseñme? Bolay şärran-yara söyläşüemä gacäplänmä, Äsfan. Ber tel açılganda eçemne buşatasım kilä. Ägär tege çaknı «Markiz»da, bata başlagan cirdän kotkarmagan bulsañ, min bu äytelmägän süzlärne, şul äytelmägän kileş, üzem belän su töbenä alıp kitkän bulır idem. Miña berdänber kotılu yulı bulıp kürengän şul pozornıy eşne dä cirenä citkerep başkarırga irek birmädeñ, siña çişelmiçä kemgä çişelim?
Gölçirä kinät urınınnan sikerep tordı, täväkkällek cıyganday, askı irenen teşläp, pauza yasap aldı, küzläre — yäş aşa kırgıy därt belän tulgan küzläre Äsfanga tekälgän, üzen köçkä-köçkä genä tıyıp torganlıgın böten torışı äytä ide. Menä anıñ böten eçke ikelänülären basıp, küzlärendä hätär ber oçkın çagılıp kitte, yuk, nihätle tırışsa da, ul üzen tıyıp kala almadı,, halat knopkaların beryulı tartıp ıçkındırdı häm yartılaş açılgan tıgız kükräkläre belän Äsfannıñ östenä audı. Oyat häm yasalma ädäp saklau däräcäsennän uzgan ide ul bu minutta.
— Äyt, Äsfan, äyt, can kisägem, minem kay cirem keşedän kim? Nik min... min genä şulay ir ise isnärgä integep, sabagımda kileş korırga tiyeş?
Älbättä, Äsfannıñ da häle ciñeldän tügel, ul üzen beryulı ike ut arasında his itä: ber yakta üz därtennän buıla baruçı menä bu şaşıngan hatın, anıñ ut yanıp torgan irennäre, anıñ tıgız ak kükräkläre... İkençe yakta tege... işektän kereşli ük kadap-ötep algan küzlär, paraliç irneñ zähärle küzläre... .
VI
Şul baş äyländergeç kiçtän soñ baytak vakıtlar karşılıklı uylar belän tulışıp yörde Äsfan. Ber yaktan, aldap häm hiç kisätmiçä öyenä alıp kaytuı, bolay da gazaplanıp yatkan paraliç irgä tagın da kıyınrak östämä gazap — könçelek gazabı da östäve öçen ul Gölçirägä çın küñeldän üpkäli, anı mäkerlelektä, miherbansızlıkta ğayepli, anıñ belän bütän berkayçan da oçraşmaska, oçraşsa da kotırınırlık säbäp yasamaska üzenä üze ant itä. İkençe yaktan, şul mäkerle hatın Gölçirä anı teldän äytep bulmıy torgan yäşerten ceplär belän üzenä özleksez tartıp tora, yış kına eştän kaytışlıy, äyläneç yulnı turı itep, Äsfan alar uramına kagıla uza, ike katlı öyneñ öske katına, anıñ täräzälärenä küz sala kitä —şul öydä, şul täräzälär artında ikese ike törle gazap belän integä torgan ike can iyäse barlıgın, monıñ şulay ikänlegen belä torıp, üzeneñ alarga berniçek tä yärdäm kürsätä almaganlıgın, hätta kiresençä, yakın barırga da kurıkkanlıgın toyıp, üzen tübän canlılıkta, obıvatellektä ğayepli ide. Hälne tagı şunısı da katlaulandıra: Äsfan bu oçraşular, üzeneñ bu bäylänçek uyları turında avız açıp kemgä bulsa da süz dä äytä almıy. «Kara äle, dus keşe, min ike yılga yakın paraliç belän häräkätsez yatuçı bähetsez ber bändäneñ kızlarıña birgesez yäp-yäş, çip-çibär hatınına ğaşıyq buldım bit äle. Sin niçek karıysıñ bu eşkä? Dävam itterergäme miña bu romannı?» — dip kiñäş sorap bulmıy iç inde.
Şulay da Gölçiräne yañadan oçratu, döresräge, oçratu çarasına kereşü uyı yuk ide Äsfanda. Küräseñ, Gölçirä bu mäsälädä Äsfanga karaganda başsızrak bulıp çıktı. Uylap kına kalmadı ul, ber könne Äsfannıñ öyenä ük kilep çıktı. Takta belän genä bülengän bülmädän alarnıñ äle yahşı uk tavış kütärep, äle pışıldauga küçep söylöşülärennän, bigräk tä kiyenep-yasanıp kilgän bu çibär yäş hatınnıñ, işekne katı yabıp, isänläşmi dä çıgıp kitüennän kvartira hozyaykası üzençä näticä yasamıyça kala almadı: «Taş kurçak kına başın äyländerä almas bezneñ Äsfannıñ... borçakları peşmäde ahrı bolarnıñ» dip, belmim ni öçender, kunaknıñ bolay tiz çıgıp kitüenä şatlanıp kuydı ul.
Läkin «kunak» digäne alay t.iz suına torgannardan tügel ide şul, işekne katı yabıp, şulay çıgıp kitüennän soñ berme-ikeme ay kürenmi tordı da, ahırı da berkönne, ike dä uylamıyça, Äsfan eşli torgan konstruktorlık byurosına uk kilep citte. Aşıgıç yomış belän yıraktan kilgän kız tuganı atlı bulıp, yegetne işek töbenä — aulakkarak çakırıp çıgardı. Bu yulı da bik bizänep-yasanıp kilgän ide Gölçirä, niyäte bik ük färeştäneke tügellegen öste-başı da, bigräk tä astırtın häylä häm tıyılgısız därt belän tulgan küzläre kıçkırıp tora ide. Häyer, tel yäşerep torunı ul kiräk dip tä tapmadı.
— Sin, yeget, tege könne korı öyeñnän korı süz belän ozattım da şunıñ belän kotıldım dip uyladıñ, ahrı, Gölçirä apañnan,—ul ap-ak teşlären Äsfannıñ küz aldına yüri tezep kuyganday, avızın yırıp kölde häm, tegeñä süz äytergä dä irek birmiçä, yänä üze yalgap alıp kitte,— kotılmagan kayda! Alay ansat kına kotıla torgan bulgaç, bata başlagan cirennän çıgarasıñ kalmagan, batkan ikän— bata birsen ide şunda.
Bu anıñ, eçke karşılıkların beryulı tügep salmas öçen, yüri şulay agressiv bulıp kılanuı ide bulsa kiräk, çınlıkta ul monda kilgänçe kat-kat uylangan, küñelennän barısın da kiçergän, «Şulay mömkinme? Şulay kileşäme?» kebek soraularnı üz aldına küp märtäbälär kuygan, kilmi çarası kalmaganlıktan kilgän, inde häzer, oyatın eçkä yotıp ber kilgäç, narasıy bulıp kılanunı kiräk tapmıy niyätlägän eşen ahırınaça citkerergä karar kılgan ide.
— Äytäse süzlärem bar siña, Äsfan canım, — dip totındı ul, şunduk ütä nazlı-citdi tonga küçep häm, äytäse süzen äytmiçä kurkıp kaludan şiklängän kebek, östäde: — Älbättä, işek töbendä genä äytelä torgan süz tügel. Aldan uk tınıçlandırıp kuyam: inde kurkaklıgıñnı beldem, bu yulı min sine paraliç irem yanına alıp kaytmayaçakmın.
Mondıy täväkkällek belän kereşkän çaya hatın yulın tapmıymı soñ? Kiçen alar elek, farız ğamälne ütägän kebek, kinoga kerdelär, kinodan çıkkaç Gölçirä, Äsfanga yak-yakka kararga da birmiçä, ğadättägeçä, çäneçkele-citdi süzlären bergä butıy-butıy, yegetne kultıklap, koltsoga — tramvay tuktalışına taba alıp kitte.
— Küñelem naçarlıkta tügel ikänne şunnan bel, bu yulı min sine dvoykaga utırtıp alıp kitmim, — digän buldı ul, şayartıp.
— Küñeleñ yahşılıkta bulsa ägär, — dip, kırıs kına bülderde Äsfan häm ul bik citdi ide bu minutta, — sin dvoykaga utırıp, avıru ireñ yanına kaytırga tiyeş. İ voobşe, Gölçirä hanım, bez bolay uyın korıp yörülärne tuktatıyk.
häm Äsfan Gölçiräneñ ni dip äytkänen dä kötmiçä, kisken genä borıldı da, kuzgalıp kına toruçı 8 nçe nomerlı tramvaynıñ baskıçına sikerde — bu tramvaynıñ üz yagına taba barmaganlıgın ul belä, şul uk vakıtta, tagın nindider yaña mäker uylap çıgarırga torgan Gölçirä-väsväsä yanında ozak tuktalıp kalırga yaramaganlıgın da, tuktalsa, yañadan anıñ tozagına elägäçägen dä belä ide.
VII
Äsfan şayartıp äytmägän ide ul süzlärne. Kiresençä, moña hätle şayartuları öçen dä ul torıp-torıp üzen bitärli, uylap eş itmäüdä, yegerme tugız yäşlek sabıylıkta ğayepli ide. Tege kiçne paraliç irneñ añarga näfrät häm gacizlek belän tulıp karagan küzläre anıñ artınnan iyärep, özleksez üpkä häm şeltä belderep yörgän kebek toyıla ide. Alay gına da tügel, kayber tönnärne tıngısız yokı aralaş ul anı töşendä kürä, vakıtı-vakıtı belän koşmar däräcäsenä citep, buılıp, şabır tirgä batıp uyana ide.
Läkin Gölçirä ber başlangan ul tatlı uyınnı taşlıy almadı gına tügel, Äsfannıñ taşlau niyäten sizep, ul tagın da üçeklänä, ücätlänä töşep totındı. «Ähä, kiyep karap ta, oşamasa, ırgıtıp bärergä biyäläy idem min siña, — dip, üzen-üze kotırtırga kereşä ide ul vakıtı-vakıtı belän, — sin elek tilert tä keşene, annarı üzeñ, tiz genä başıña akılıñnı cıyıp, kuak arasına pos. Yänäse, bäladän baş-ayak ul şaşkan hatın belän. Ber dä berkönne sasısı dönyaga taraluı bar». Läkin bu anıñ yalgız häm ütä yarsulı minutlarında kilä torgan uyları, Äsfan yanına kilgändä ul, ğadättägeçä, kiyenep-yasanıp, ay-koyaştay balkıp kilä häm kürenüe belän tegeneñ böten täübälären beryulı çäçep-tuz-dırıp taşlıy ide. Yuk, Gölçirä Äsfannı oşattı gına tügel, Gölçirä-häyläkär tölke Äsfannıñ böten yomşak yakların «ukıp» beterde, kayçan häm niçek, nindi süzlär, dälillär belän anı eretergä ikänlegen ul bik yahşı belä ide.
— Beläseñme närsä, Gölçirä hanım, — dip süz başladı Äsfan ber oçraşuda, — äytmäskä tırışıp nihätle eçemdä yörtsäm dä, nakonets, äytmiçä buldıra almıym: sin minem uçrecdeniyegä kilep yörüeñne taşla. İptäşlär belä — minem bernindi dä «kız kardäşem» bulganı yuk. Şulay uk monı alla da belä.
— Alla minem dä yäş kenä başımnan gel uraza totıp yäşärgä tiyeş tügellegemne belä torgandır, alayga kitsä.
Gölçirä, härvakıttagı kebek, süzne niçek tä uyın-kölkegä borıp cibärergä mataşmakçı ide dä, läkin anıñ bu tırışlıgı Äsfannıñ açuın gına kiterde.
— Yuk, min çınlap äytäm, Gölçirä, — dide Äsfan, hanımnı kırıs kına bülderep.
— Ä min çınlap äytä torgan süzläremne inde ällä kayçan äytep beterdem. — Gölçiräneñ bu süzlärennän aptırabrak kaldı Äsfan: şayartuga da, ber ük vakıtta küñel türennän alıp, ärnep äytkän süzlärgä dä ohşıylar ide bu süzlär. Ul arada Gölçirä Äsfannı kultıgınnan bik nık kısıp alıp, kızıp-kızıp dävam itte: — Äye, äye, yeget, yuk sineñ çınlap äytä torgan süzläreñ. Berebezneke dä yuk. Bez barıbız da çak-çak kına kurkıp, çak-çak kına hıyallanıp, ä çın döreslektä: «Denem öçen tügel, könem öçen!» — dip yäşi torgan keşelär. Sin — näq şundıylarnıñ berse. Başta sin minem belän çak-çak kına mavıktıñ da şikelle. İnde menä, eşlär tirängä kitmägäye, dip şürli başladıñ. Çınlap ta, ägär bu ärsez alabay sineñ koyrıkka çın-çınlap tagıla kalsa, nişlärseñ sin, biçara? Hurlıgın kaya kuyarsıñ? Alla saklasın, keşe-kara işetmäsen, ägär ul ärsez hatınnıñ paraliç belän yatuçı ire bulganın da belep alsalar? Monda açıktan-açık personalnım delom pahnet, yeget. Sak bula kür.
— Nigä? Sak bulu bervakıtta da zıyanga alıp barmıy. Gölçirä, Äsfannı ıçkındırıp cibärergä telämägändäy,
anıñ kulların üz kullarına kısıp aldı. Anı uram çatındagı aulagrak poçmakka tarttı. Beraz tınıçlangaç, pışıldap diyärlek, läkin şulay da bik işetelä torgan itep äytte:
— Sak bulu turında elegräk uylarga kiräk ide, yeget. Bala bulma, moña hätle belmämeşkä salışıp yörgän ikänseñ, monnan soñ alaysa belep tor: min sinnän yökkä kalganmın, tizdän bezneñ balabız bulırga tiyeş.
häm ul aptıraudan telsez kalgan Äsfannıñ kulların därräü ıçkındırıp, isänläşep tä tormastan, tiz-tiz atlap kitep bardı. Läkin bötenläy ük kitep ölgermästän, borılıp tagın kilde.
— Sin kurıkma, Äsfan, kurıkma, — dide ul, bu yulı inde niçekter tınıçlandırırga tırışkanday. Güyä iñ kurkınıçı äle äytelep betmägän ide. häm älegä eşlänmägän dä. Güyä ul anı eşlärgä barı tik cıyına gına ide şikelle, — min barısın da üzem caylarmın, min alay tiz koyılıp töşä torgannardan tügel. Sinnän tik ber genä üteneç: mine taşlıysı bulma!
Bu kitüennän kire äylänep kilmäde Gölçirä häm başkaça ul Äsfannıñ «kız tuganı» bulıp, ul eşli torgan uçrecdeniyegä dä kilep yörmäde. Arada keşe gaybätenä azık birmi torgan, läkin şul uk vakıtta tınıçlanırga da yul kuymauçı bilgesez tınlık urnaştı—ber ay, ike ay, öç ay şulay buldı. Bu, älbättä, aranıñ bötenläygä özelüe tügel, Äsfan monı sizä, kiresençä, törle süzlär-işarälär belän örketep kitüenä dä karamastan, Äsfannıñ Gölçiräne hiç yugı çittän genä bulsa da küräse dä kilä başlagan ide. Läkin Gölçirä serle räveştä yukka çıktı, bütän hiç kürenmäde.
Şulay itep, eçtän äkren genä köyderä baruçı tıngısız ut eçendä torıp kaldı kart buydak. Ber yaktan, anıñ Gölçiräne küräse, anıñ hälen beläse, anıñ çäneçkele-törtke-le süzlären işetäse kilä. İkençe yaktan, salkın akıl belän üzen niçek tä avızlıklarga tırışıp, «Nu yee... bälasennän baş-ayak. Üze ük şır akırıp torgan bala kütärep kilmäsä, irekle başıñnı lyamkaga iltep tıkma», — dip, üzen-üze tınıçlandırırga mataşa ide.
Ä menä hiç tä kötmägändä, citmäsä tagın öygä dä tügel, eşli torgan uçrecdeniyesenä, beten iptäşläre aldında anı sudka çakırıp povestka kiterep tottırgaç, ul monı niçek añlarga da belmiçä, bötenläy aptırap kaldı.
VIII
Häyer, sud zalında bötenese küzdän yäş kiterer däräcädä açık buldı. Uyınnan uymak çıkkan, yuk, uymak kına da tügel, yamanragı: Gölçiräne ğayeplelär eskämiyäsendä, sak astında kürgäç, Äsfannıñ başına beryulı berniçä tukmak belän kiterep organ kebek buldılar. Gölçirä ozın kara külmäktän, iñenä şundıy uk kara şäl salgan, başı yalanbaş, çäçen pöhtä itep tarap artka tügäräkläp öyep kuygan. Ällä ni aptıraganlıgı da sizelmi, kiresençä, üzen hökem itärgä kilgän keşelärdän, alarnıñ ütä citdi kürenergä tırışıp, sud kagıydäseneñ härefenä yabışıp yatularınnan eçke ironiyä belän kölemseräp utırganday kürenä ide. Zalga Äsfan kilep kerü belän, ul yıraktan uk anı kürep aldı, sälamläü urınına avız çite belän genä yılmayganday itte: «Kitte bit, malay, bezneñ gaziz başlar. Küñeleñne kiñ tot, bälki, üzem belän sine dä alıp kitärgä tırışırmın äle» digän tösle ide anıñ bu ironiyäle karaşı.
Ğayepläü aktın tıñlagannan soñ Äsfannıñ böten aptırauları beryulı koyılıp, bermälgä bötenläy katıp kaldı: «Şul hätlegä ük barıp citteme? Kem uylagan şundıy yıfäk kabık eçendä şundıy başsızlık yäşerenep yatkandır dip?» Läkin nindi dä bulsa fälsäfä korıp, üzeñne aklap yäisä üzeñä-üzeñ hökem kararı çıgarıp utırırga häzer soñ, ğayepläü aktı açık yazılgan häm, kolaklarnı yarıp, zalda yañgırap ütärgä dä ölgergän ide: «Gölçirä Gabbasova, yegerme biş yäşendäge gracdanka, urta belemle, soñgı vakıtta öy hozyay-kası, ike yılga yakın paraliç iren — otstavkadagı podpolkovnik Gaynan Kurdyukovnı başta dävamlı räveştä karap ta, soñınnan agu birep, anı añlı räveştä yuk itü kebek cinayät yulına baskan...» häm başkalar, häm başkalar...
— Agu tügel, yokı daruı... Märhüm irem anı äledän-äle sorıy, bulmasa, taptıra torgan ide, bälki dozası artıgrak kitkänder, — dip, sud kagıydäsen bozıp, tözätmä yasadı Gölçirä.
— Bezneñ kulda meditsina ekspertizası häm, gomumän, äytäse süzegezne sez üz näübätegezdä äytersez, — dip anı şunduk tuktattılar.
Moñarçı sudta bulmagan, sud tärtibe kürmägän Gölçirä bu ütä räsmilekne avırga aldı. Üzenä karata rähim-şäfkat bulmayaçagı turında şunduk näticä yasap, bötenesenä cene çıkkanday, küzlären tübängä — ber noktaga küçerde, häm, bütänçä bernärsägä dä, ber süzgä dä iğtibar itmiçä, kara köyep utıra birde.
Barı tik üzenä bik yakın tavışnı işetkäç kenä ul, uyanıp kitkändäy, başın kütärde. Sud şahit sıyfatında çakırtılgan Äsfannı ayagürä bastırıp, añardan sorau ala ide.
— Äye, buldı şundıy häl... Uzgan yıl, iyül başlarında ide şikelle... «Markiz» utravında, Volgada su koyınganda... «Kotkarıgız, batam!» digän tavış işetep, min şul yakka yözep kittem...
— Gracdanka Gabbasova üze batarga niyätlägän, üze «kotkarıgız!» — dip kıçkıra. Närsäder oçı oçka yalganmıy monda.
Sud utırışçılarınnan berse şulay dip replika kıstı-284
rıp, tigez genä söyli başlagan Äsfannı butaştırdı. Kıskası, äytäse süzläreneñ kübesen äytä almadı Äsfan.
Gölçirä Äsfannan, älbättä, kübräkne kötkän ide. Yaklap süz äyter ük dip kötmäsä dä, şulay da rähimleräk bulır, äytkän süzen Gölçirä tragediyäsen añlarga tırışıp äyter, dip kötkän ide. Anıñ räsmi korılık ramkasınnan çıkmıyça, döresräge, çıga almıyça, avız eçennän botka peşerü belän kaluı (Gölçirä bu minutta Äsfannıñ küñelendä nindi karşılıklar kotırganlıgın totıp kalırga, älbättä, ölgermägän ide) üz çiratında Gölçiräne aktık çigenä citkezep yarsıttı. Şunıñ näticäsendä bulsa kiräk, soñgı süzen äytergä näübät citkändä Gölçirä bötenesenä kul seltäp, soñ däräcädä zähäre çıkkan, ahır çiktä: «Miña ni bulsa da barıber! Ämma sin dä minnän yahşılık kötmä!» däräcäsenä ük barıp törtelgän ide.
häm ul böten vaklıkları belän, hiç tartınıp tormıyça, kiresençä, Äsfan belän ike arada bulgan yäşerten läzzätlärne kabat iskä töşerüdän täm tapkanday, bötenesen-bötenesen sudka tükmi-çäçmi söyläp birde. Bolarnıñ barınnan da soñ, yarsuınıñ soñgı çigenä citep:
— Yuk, kotkaruçı gına tügel ul, batıruçı da... Ägär şul Äsfan minem başımnı-küzemne äyländermägän bulsa... Annarı şunı da belep torıgız: minem añardan dürt aylık korsagım bar, — dip yarıp saldı.
Gacizlekneñ soñgı çigenä citkän bu çibär hanımnıñ, bernärsäne dä yäşermiçä, bötenesen çın-ihlastan söyläp birüe hökem östäle artında utıruçılarga, älbättä, täesirsez kalmagandır. Şunıñ östenä märhümneñ üzeneñ dä, ozak vakıtlar urın östendä häräkätsez yatıp, dönyadan tämam tuyganlıgın, üzen karauçı vraçlardan bulsın, könaralaş ukol kadıy kilgän sestralardan bulsın, gozerli-gozerli, närsä bulsa da «bötenesenä srazu toçka kuyarlık» şundıyrak berär närsä sorap yödätkänlegen, şahitlärneñ monı açıktan-açık äytep toruların iskä alıp, alarınnan da bigräk, hökem itelüçe keşeneñ yökle buluın iskä alıp, sud Gölçirä Gabbasovaga karata rigayale bulırga tırıştı—biş yıl srok belän şartlı räveştä irkennän mährüm itärgä karar çıgardı.
Ä yeget üzenä karata hökem kararın soñınnan üze çıgardı: «Ut belän uynama, kulıñnı peşererseñ», — dip äytä torgan bulgan änise añarga. Malay çagında işetkän bu süzlär anıñ ber kolagınnan kergän, ikençesennän çıkkan.
Häzer menä, ut belän uynap, kulın peşerä yazgaç, isenä töşerde: «Yuk, yaramıy ikän şul ut belän uynarga!»
Şulay uk, sud utırışında katnaşıp, hälne baştanayak tıñlap utırgan keşelärneñ dä karaşları bertörle genä tügel ide:
— Üz oyasın, üz balaların taşlap yörgän azgın irlärneñ barısına da şul kiräk. Beräü dä ğayeple tügel monda. Ul Kurdyukov digän kart alaşa üze ğayeple, — dip, yarsuın yäşerä almıyça, atı-yulı belän yarıp saldı aç yañaklı köygän hatın. Kürenep tora, ul monı üz manarasınnan torıp kıçkıra: anıñ ire belän dä şundıyrak berär ayanıçlı häl bulıp uzgan bulsa kiräk.
— Tirännänräk uylap karasañ ägär, — dip kuşıldı ikençe ber ölkänräk yäştägese, — bötenesenä sugış ğayeple, sugış azdırdı bändälärne. Alla saklasın, yañadan sugış hätäre kabatlana kürmäsen, digen.
Ä menä Äsfannıñ çigäsen haman şul ber ük süzlär çükeçli: «Ut belän uynama! Ut belän uynama! Ut belän uynama!»
1969