Ädäbi Telebez Turında

Tel ğalimnärebezneñ berse üzeneñ yazuçılar aldşda yasagan dokladında, ädäbi telebezneñ halık telennän ayırılu kurkınıçı bar, digän fiker belän çıktı. Yänäse, yazuçılar üzläreneñ äsärlären halıkka, bigräk tä yäşlärgä añlaşılmıy torgan süzlär tutıralar ikän. Nindi süzlär belän? Ğaräp-farsı süzläre belän, dip cavap birä telçelär.
Äüväle añlaşılu-añlaşılmau turında. Şundıy täcribä yasap karagannar: bala tugaç, anı keşelärdän ayırgannar, tärbiyäçelär bala belän bötenläy söyläşmägännär. Näticädä bala telsez bulıp üskän. Bügenge yäşlärebezgä kayber ğaräp süzläre añlaşılmıy ikän, monda ğaräp süzläreneñ gayıbe yuk. Elektelektän ädäbi telebezdä häm hätta halık telendä aktiv eşläp kilgän ğaräp-farsı süzlären kayber säbäplär arkasında küp yıllar matbugatta kullanmadık, kullanunı tıydık — menä şunıñ öçen alar yäşlärgä añlaşılmıylar. Añlaşılmıy torgan süzlärne kire qaberdän çıgarunıñ kiräge barmı? Kayberlären çıgarırga turı kilä, çönki al arnı çınlap torıp almaştırırlık süzlär bezdä yuk. Ägär ul süzlärne rus süzläre belän almaştırsak? Bik kübesen inde almaştırdık, läkin kayberlären almaştırıp bulmıy. Alar bezneñ klassik ädäbiyätıbızda küp, annarı alar inde bezneñ telebezdä bilgele ber mäğnägä huca bulıp ölgergännär.
Äle sugışka qadär ük partiyäbez äytte: ata öçen bala cavap birmi, dide. Ägär beräüneñ atası kulak bulgan ikän, şunıñ öçen balasın kıyırsıtu küptän beterelde. İnde ber süz ğaräptän çıkkan ikän, şunıñ öçen genä anı teldän kuu döres tügel. Ni öçen bez, äytik, nemetstan kergän süzlärne tıymıybız? İslam dinenä karşı ikänbez, şunıñ öçen genä ğaräp süzenä karşı bulu — tilelek. Süzlärneñ biografiyäsenä karau, anketaların tikşerü — tilelek. Ul süz bügen bezgä hezmät itä ala ikän, miña disä ğaräpneke tügel, şaytannıkı bulsın, min ul süzgä karşı bulmıym. Ä bezdä älegä qadär süzneñ biografiyäsenä, anketasına karap eş itü yäşäp kilde...
Bälki kayberäülär, bu fikerne işetkäç, iske ğaräp-farsı süzlären kire kaytarırga cıyınalar ikän, dip kurkırlar. Yuk! Telebezdä yäşäp kilgän ğaräp-farsı süzlärenä tınıç yäşärgä irek birü hakında gına söylibez. Ällä nidä ber kilep kergän ğaräp süze arkasında ädäbi telebez halık telennän ayırıla dip panikaga töşmäskä kiräk dip kenä äytäbez. Çönki, kabatlap äytäm, süz ğaräp-farsı süzlären kiterep tutıru hakında barmıy (telebez aña bötenläy mohtac tügel!), ä yäşäp' kilgännärennän faydalanu hakında bara. Ul •süzlär bik az, alarnıñ telebezne halık telennän ayıru kurkınıçı ber vakıtta da bulganı yuk häm bulaçak ta tügel.
Bolay ğaräp süzlären yaklap söyläüçe keşe bulgaç, min, bälki, rus süzlären telebezgä kertergä karşımın? Hiç yuk! Kiresençä, rus süzläre yaklı keşe. Yöz yıllar buyınça rus süzläre bezneñ telebezgä gel kerep kilgän, alarnıñ bik kübese häzer şul däräcädä tatarlaşkan, üzgärgän, — üz süzebez bulıp kitkän. Revolyutsiyädän soñ da rus süzläre, rus tele aşa çit il süzläre telebezgä bik küp kerde häm ul süzlärneñ kübese bötenläy tatarlaşıp kitte. Bügenge köndä dä telebez rus süzläre hisabına bayuın dävam itä. Bu bik tabiğıy häl dip karıym. Bu mäsälädä iptäş tel ğalime belän bezneñ karaşta berkadär ayırma bar. Tel ğalime äytä: tuıp torgan yaña töşençälärgä at kuşkanda süzne tatarçadan ezlämäskä, barı rusçadan gına ezlärgä kiräk, di. Yağni rusçadagı iseme belän alırga da kuyarga. Ni öçen şulay? Çönki, di iptäş tel ğalime, kiläçäktä tellärneñ ber törlese üläçäk, di, äytik, tatar tele üläçäk, ä rus tele urtak tel bulıp kalaçak. Şulay bulgaç, yaña töşençägä yaña isemne kalaçak teldän ezläü häyerleräk, di. Yırak kiläçäktä äle anda ni bulır, bälki, çınlap ta, tatar telendä söyläşüçelär bulmas, ukuçılar inde bigräk tä bulmas, bulsa da telne fänni maksat belän genä öyrängän keşelär ukırlar. Läkin şuşı yırak kiläçäk hakına bügen bez yaña töşençägä üz telebezdä isem kuşmıyk dip äytü döres bulırmı?
İnde soñgı mäsälä. Rus telennän alına torgan süzlärneñ fonetikası här oçrakta da rusçadagıça saklanırga tiyeşme? İptäş tel ğalime, tiyeşle, dip bara. Minemçä, bolay dip
äytü tel zakonnarına karşı kilä. Yöz yıllar buyına kergän süzlär barısı da üzgärep kergännär. Çönki telebezneñ zakonnarı al arnı şulay üzgärtkännär. Ä häzer bezgä äytälär, yuk, üzgärmäskä tiyeş! Ni öçen soñ alaysa rus telenä kerä torgan çit il süzläre üzgärä? Rus telendä çıkkan leksikologiyä kitapların ukıp karasagız kürersez, anda akka kara belän: bütän teldän kerä torgan süzlär, yaña sredada yaña zakonnarga buysınıp, fonetik yaktan üzgärälär, digänne kürersez. Nişläp rus telendä üzgärä, ä bezdä üzgärmäskä tiyeş? Ägär bez tatar teleneñ süzlär fondın aktarıp karasak kürerbez: revolyutsiyägä qadär'süzlärneñ bik kübese üzgärep kergännär. Tser-kov — çirkäü, brevno — büränä, stol — östäl, pudovka — podauka, gornitsa — gürniçä, gostinets — küçtänäç, homut — kamıt, garmon — garmun, moh — mük, maşina — maşina... Häm başka yözlärçä süz. Bezgä äytälär: ä ul bit revolyutsiyägä qadär bulgan, revolyutsiyädän soñ kergän süzlär üzgärmi. Nik üzgärmi? Tel öçen revolyutsiyägä qadär ber zakon, revolyutsiyädän soñ ikençe zakon yuk. Haman şul ber zakon. İnde dä bulmagaç, rus tele — böyek tel, rus süzlären bozarga yaramıy, dip başlıylar. Menä sezgä tel ğıyleme! Hätta artka kaytıp ällä kayçan tatarlaşıp betkän süzlärne kiredän rusçaga äyländerep yazu kağıydäläre kertelde. Sacen, peç, arşin, garmon, skamya, tatarçaları: sacin, miç, garmun, eskämiyä häm başkalar...
Rus süzen bozarga yaramıy dip dälilläü çın gıylmi dälil bulalamı? Ni öçen rus süzen bozarga yaramıy da, äytik, latin süzen yäisä bütän tellär süzen bozarga yarıy? Tel ğalime cıyılışta, tatar äptik dip söyli, bez bit inde «äptik» dip alıp, süz boza almıybız, dide. Latinçadan alıngan «apteka» süze asılda apteka tügel, ä apoteka, ruslar üzgärtep «apteka» dip algannar, ä nemetslar üzgärtmiçä «apoteka» dip yörtälär. Ni öçen ruslarga üzgärtergä yaragan, ä bezgä üzgärtergä yaramıy? Kayda monda gıylmi nigez? Fänne bit emotsiyägä korıp bulmıy, tel timer zakonnarga buysına!
Alıyk keräşennärne. İsemnäre rusça, dinnäre pravoslaviye dine, telläre tatarça. Rusçadan kergän süzlär tanımaslık bulıp üzgärgän. İsemnärne genä alıyk: Gavriil — Gäüerlä, Yıkaterina — Käternä, İvan — İban, Olenka — Ülünkä, Tatyana — Tatıy. Här süz soñgı icekkä basım yasap äytelä, rusçadagıça tügel. Bu üzgärü bit inde keräşen tatarlarınıñ rus süzen bik üzgärtäseläre kilüdän tügel, tatar teleneñ zakonnarı şulay üzgärtergä mäcbür itkän. Ä bez häzer telneñ obyektiv zakonnarı belän sanaşmaska, rus süzlären rus fonetikası nigezendä köçläp-köçläp kertergä tırışabız...
Älbättä, bütän teldän alıngan barlık süz üzgärergä tiyeş digän süz tügel, baytak kına süzlär tatar teleneñ zakonnarına bik maç kilälär häm üzgärmiçä yöri birälär. Lampa, şkaf, tramvay, traktor, kombayn, radio, reflektor, teatr häm başka bik küp süzlär...
Üzgärgän süzlärne dä halık telendä niçek yöri, näq şul kileş alıp ädäbiyätka kertergä digän karaşta tormıym. Gıylmi komissiyä eşlär. Orfografik süzlek tözeler — şul barlık keşe öçen zakon bulır. Älegä min şul kaderesen äytäm: üzgärä digän printsip orfografiyägä nigez taşı bulıp yatarga tiyeş.
Keçkenä genä yomgak: bügenge tormışıbızga ğadel hezmät itüçe barlık süz ğamäldä yörergä tiyeş. Tatar tele kayçandır betäçäk dip, bügen tatar süzlären bärep-sugıp yıkmaska, alarnı gracdanlık hokukınnan mährüm itmäskä. Öçençe: başka teldän kerä torgan süzlär, yaña tel stihiyäsenä buysınıp, yaña şartlar taläp itkän häldä fonetik yaktan da üzgärergä tiyeşlär. Telebezneñ tarihı şunı sorıy, şunı raslıy. Tel gıylme çınlap ta ğıylem bulsın, bu ölkädä dä subyektivizm häm diktat betsen.