Бубайрилай аманат тир Чӏал

Aм квадарайди, вични квахьда.
Хайи чӏал. Инсан паталди ам гьикьванни азиз, гьикьванни масан я! Алимри гьисабунрив, дуьняда кьуд агъзурдив агакьна чӏал ава. Ахьтин чӏалар ава хьи, абурал миллионралди инсанар рахазва. Садбурални кьадардиз са аъзурдилай тӏимил тир халкьари менфят къачузва. Бязи чӏаларал литература лап вилик фенва, бязи чӏалариз лагьайтӏа, гьич кхьинарни авач. Вири чӏаларин арада амма чаз багьа тир са чӏал ава: лезги чӏал! А чӏал хьи, чна сифтегьан гафар адал лагьанва, адалдини чун жуванбурув агатнава, хайи тарих, култура чирнава.
Гьавайи лагьанвач, инсанди гаф авай чкадилай авалзава. Сад лагьай сеферда чна лагьай гафар, вири уьмуьрда чахъ галазни амукьзава. Сад лагьай гафуналди инсандин къене хайи чӏалани вичин бине кутазва. Инсаният вилик фин паталди, ада вичин тежриба несилрилай несилрал хайи чӏалал гун герек я. И жигьетдай дидед чӏал виридалай багьа са нямет я.

Лезги чӏалан месэлайрикай, ада чи халкьдин уьмуьрда къугъвазвай ролиникай фагьумун гьар са касдин буржи я. Вуч хъсан я, и месэлаяр лезги поэзияда фад-фад къарагъарзава. Чӏехи канивилив, чимивилив, дамахдивди хайи чӏал теснифзава чи зарийри:
Зи чӏал, вун зи мез-луькӏуьн я,
дамах я,
Зи диб я вун, эдеб, руьгьдин
булах я.
Зи тур я вун, зи къалхан,
зи нефес я,
Зи гъалибвал, зи канивал, гьевес я.
(Файзудин Нагиев, «Мез ва чӏал»)

Дидедин чал, дидедин чӏал-
Бубайрилай аманат чал!
Вун - лезгидин вилин нине,
Вун - зи халкьдин руьгьдин бине,
Вун - зи хайи диге масан,
Вун - ватандин кӏукӏуш кьакьан...
(Билал Адилов, «Дидедин чӏал»)

Чӏал – миже я дидейрин
Михьи, гьалал некӏедин.
Азадвилин женгера
Чи бубайрин гьекьедин...
(Зерифа Касумова, «Дидедин чӏал»)

И шиирра халкьдин хазина тир чӏал хуьзвай, адан къайгъуда даим акъвазнавайбуруз авторрин патай гьикьванни чӏехи гьуьрмет ава!
Чӏалан чӏехивиликай, кьакьанвиликай ихтилатзава Арбен Къардаша. Зариди дидед чӏалан гьар са инсандин уьумуьрдавай кьетӏенвал кӏелдайбурув вичиз махсус устӏадвилелди агакьарзава:
Анжах вун зи ивидани бейнида
Хьаначиртӏа, туширтӏа
вун зи мез яз,
Рази тир зун: вун заз
чӏал яз гайида,
Зун халкьунал ви са гаф яз,
са сес яз..
Авайвал лугьун герек я: кӏвале аялдиз хайи чӏал чир тавуни, ам руьгьдин жигьетдай вичин бинедикай яргъаларзава. Нетижада, несилрин арадавай авсиятарни чӏур жезва, инсанди вичин халкьдиз хас тир иер жигьетар квадарзава. Гьавиляй мез ахъайзавай чӏавалай аял хайи чӏалаз кӏанивилин руьгьда тербия авун лазим я. А чӏалаз хьи, адал чӏехи классикар тир Стӏур Далагьа, Етим Эмина, Стӏал Сулеймана туькӏуьруьнар авуна.
Хайи чӏалаз кӏанивиливди агатунин чешне къалурна чаз Келентар Келентеровани. «Чӏал къгъида» шиирда зариди хайи чӏал къацӏурунин гьаларикай вичин къалабулухар къалуруналди, чӏалан къайгъуда амукьунин важибвиликай ихтилат кудзава. Келентара чӏалаз гьурьметуниз, адан михьивални иервал хуьниз, чӏал вилик тухуниз, кьакьанриз хкажуниз эвер гузва. Вичин чӏалан къадир авачирдаз, жемятдани са гьуьрметни жедач. Вичин халкь чандилайни пара кӏандай заридин рикӏиз ихьтин гьалар акурла тӏал язава:
Я чӏалан кӏвал чӏурзавайди,
Чӏал ви къамат, ви акун я;
Им а чӏалал рахазвай халкь,
Халкьар къене амукьун я.
Зи рикӏе цӏукӏ гьатнава къе,
Чан гуда за чӏалан рекъе;
Мад элкъведач и гафунлай,
Чӏал хьайила са сафунлай;
Пехилбурук хъел кухтуна,
Шит гафарик кьел кухтуна,
Чӏалал чӏалан гьал къгъида!
Гьар са халкь вилик фин паталди ада вичи кӏватӏнавай социал тежрибани чирвилер къвезвай несилрив агакьарун герек я. Хайи чӏал квахьайтӏа бес гьикӏ хьурай? И жигьетдай вичихъ чӏехи талант авай зари Зерифадин кьатӏунар иллаки вили кьадайбур я. Автордин фагьумдалди, чӏал девиррин авсият хуьзвай руьгьдин културадин диб я:
Бадеди зи дидедиз
Аманат яз гана чӏал.
Зи буржи – вахкун я ам
Зи балайрив авайвал.
Эгер чна чи чал квадарайтӏа, са затӏунивайни чун халкь хьиз таз жедач. Файзудин Нагъиеван шиирар, кьадардиз гъвечӏи халкьарин чӏалар квадуруналди, са маса халкьдин кьадар пара ийиз алахъзавайбуруз акси я. Чи чӏал квахьзава жал? Зариди «Зи чӏал» шиирда лезги халкьдин тарихдин къатара къугъванвай рол кьатӏуникай гаф кудзава, алай девирда чӏал хуьн важиб кар тирди малумарзава. «Чӏал несилрин ивидин рикӏел хуьнар я», - лугьузва ада. И хазинада шумудни са девирдин дерин кьатӏунар, тарихда кьиле фейи акъажунар, дердер, гъамар, уьцӏуьвилерни верцивилер ава.
Халкьдин културадин дережа чӏалахъ галазни чӏехи авсиятда авайди сир туш хьи. Вилик фенвай чӏал вичин кхьинралди, чӏехи гафарганралди, диалектрин кьетӏенвилелди чир жезва. И жигьетдай лезги чӏал уникал девлет квай чӏал я. Адаз герекди канивилин цӏайни руьгьдин къуват я. Лезги зарийрин и аспектда авай туькӏуьрунри чӏал вилик финин рекье чахъ чӏехи умудар кутазва. Гьар са вакъиадин гъавурда акьун културадин винелай жезвачни? Файзудин Нагъиевани, агъадихъ галай цӏарар кхьидайла, ам са гимн хьиз, элдин мецел хьун кьатӏана жеди:
Лезги хуьре кӏвал амай кьван,
Рикӏе халкьдин тӏал амай кьван,
Чахъ чи дидед чӏал амай кьван
Сагъ я лезги халкь!
Эхь, чӏал я халкь квахьиз тазвачирди.
Чун хуьзвайди чи чӏал я,
Четин, гъам квай чӏавара.
Эгер чӏал чи квахьайтӏа,
Халкьни квахьда цаварал.
Ша, чна эл-мелна хайи чӏал хуьн, адаз гьурметин, чӏалан михьивални иервал хуьз, ам вилик тухуз алахъин!

Раида РЕВШАН
"Кцlар" газет