LatinКаждый столб представляет процент слов на 1000 наиболее распространенных слов
Багъриди хьайи тежгел
Общее количество слов 1579
Общее количество уникальных слов составляет 833
0.0 слов входит в 2000 наиболее распространенных слов
0.0 слов входит в 5000 наиболее распространенных слов
0.0 слов входит в 8000 наиболее распространенных слов
(Триолет Азиз Алеман шииратда)
Гьар са литература неинки уьмуьрдин жуьреба-жуьре терефар ачухарзавай темайралди, къарагъарзавай секмейралди (проблемайралди), гьакӏни абур къалурзавай жуьрейралди ва тегьерралди кӏелзавайдаз итижлу я.
Виридан фикирдалди, XX асирдин 50-йисарин эхирра 60-йисарин сифте кьилера иллаки лезги шииратда еке дегишвилер хьана. Шаир ва критик Азиз Алеман гафаралди, и макъам халис Ренессансдин эвел тир. Эдебиятдиз жегьил, бажарагълу шаиррин са десте ахмиш хьана. Яратмишзавайбурун чӏехи несилдин векилрилай тафаватлу яз, абуру кьуру чӏагай, мана тӏимил квай риторикадивай къерех хьана уьмуьрдихъ элкъвена ва гьакъикъат керчекдиз къалурзавай, яни реалистический эсерар кхьиз гатӏунна.
Кьилди къачуртӏа шииратдин диапазон (кьадар, дережа) садлагьана дегиш хьана. Девирда агъавалзавай гьакъикъи гьаларин жуьреба жуьре терефар къалурунин ва шаирринни кӏелзавайбурун эстетический культура хкаж хьунин нетижада шииратда цӏийи жуьреяр ва жанраяр, гьа жергедай яз тежгелар (тежгел – А. Алеман термин «твердые формы»)– сонетар, триолетар, октаваяр, ронделар, ритурнелар, танкаяр, хоккуяр ва масабур пайда хьана. Са гьуьжетни алачиз, вири и башламишунра кӏвенкӏвечивилин пайдах «шииратдин инкъилабрин акӏаж тежер, мягькем аскер1» (А. Саидов) шаир Азиз Алемав гва. Адан дерин новаторвилин гьакъикъатдикай ва хайи эдебиятдик кутунвай лайихлу паюникай рахадайла, профессор Р. Кельбиханова «Самур» журналдин 2004-йисуз акъатай 4-5-нумрайра чапнавай «Чирагъ ва къелем» макъалада кхьизва: «Ада чи шииратдиз гъанвай цӏийивилерихъ сан-гьисаб авач лагьайтӏа, чун кӏусни гъалатӏ жедач 2».
Азиз Алеман гьа ихьтин гужлу цӏийивилерикай сад 1959-йисуз «Коммунист» газетда чап авур «Чинар» тӏвар алай триолет хьана. Гуьгъуьнлай и триолет 1961-йисуз акъатай «Жегьилрин сесер» кӏватӏалдани гьатна. Гьакӏни ам авторди 1963-йисуз кӏелдайбурун гъиле гьатай «Алмасдин кӏусар» тӏвар алай вичин сад лагьай ктабдикни кутунва.
Лезги шииратдин няметрин суфрадал сифте яз пайда хьайи «Чинар» триолетдикай рахадалди, ша чун муьжуьд цӏарцӏикай ибарат тир и формадин тарихдиз сиягьатдиз фин.
Триолет (итальян чӏалал «трио» - «пуд») муьжуьд цӏарцӏикай ибарат тир кьве рифмадалди теснифнавай шиир я (схема: АБАААБАБ). Къейд ийин хьи, триолет туькӏуьр хьунин карда рефренди важиблу роль къугъвазва — сад лагьай цӏар са дегишвални кухтун тавуна кьуд ва ирид лагьай цӏарарани тикрар жезва, идалай гъейри, вичин нубатда кьвед лагьай цӏарцӏини эхиримжи муьжуьд лагьай цӏар эвеззава.
Триолет итальянринни французрин шииратда гьеле юкьван асирра арадал атана. XӏV – XV асирра адаз гьатта рондо лугьузвай. Гуьгъуьнлай триолет машгьур хьунин сергьятар вири Европа тирвал экӏя хьана. Ам урусрин шииратда пайда хьун Н. Карамзинан тӏварцӏихъ галаз алакъалу я. Амма лугьун хьи, яратмишзавай стхайрин арада Карамзинан алахъунриз са акьван еке къимет авачир. Литературовед В. Новикова къейдзавайвал, урусрин шииратда триолетар кьериз-цӏаруз гьалтзавай (Ф. Сологуб, И. Рукавишников). Гьайиф хьи, абур художественный жигьетдай са акьван маналубур хьанач, гьакъикъатда формализмдин таъсирдик акатнавай чешнеяр яз амукьна.
Лезги шииратда лагьайтӏа триолетдин дувулар деринриз фена. Мадни башкъа чарадакай жуванди хьана. Азиз Алемалай гуьгъуьниз хейлин лезги шаирри, кьилди къачуртӏа, И. Гьуьсейнова, Х. Хаметовади, Аб. Исмаилова, А. Фетягьа, Т. Масимова, М. Жалилова, Ф. Нагъиева, Х. Эльдарова, З. Омарова, М. Алпана, К. Агьмедова, Ш. Шагьбалаева, Б. Алибековади, М. Ибрагьимова ва гьатта адет хьанвай къайдайрал кӏевивалзавай Дагъустандин халкьдин шаир Ш.-Э. Мурадовани триолетар кхьиз эгечӏна.
Гзафбур триолетар кхьинал машгъул хьунин сир вуч я? Сад лагьайди, «Азиз Алема туькӏуьр хьунин ва манадин жигьетдай къешенг триолетар арадал гъана(тахьайтӏа чи шаирри и кӏалубдин шиирар теснифдачир)2», кьвед лагьайди – бязи шаирри триолет туькӏуьр хьунин къайдайрал амал ийизвачиртӏани, абур, яни триолетар, лезги шииратди багърибур хьиз кьабулзавай.
Аламат жедай кар ам я хьи, филологиядин илимрин кандидат Ф. Къазимегьамедовади вичин «Предвосхищая будущего зов» (2007-йис) монографияда, Дагъустандин шииратда триолетар анжах Х. Хаметовадизни Азиз Алемаз ава лугьуз кхьизва (37-чин). Идалай гъейри, винидихъ тӏвар кьунвай кӏвалахдин авторди вич-вичихъ агъана къейдзава: «Х. Хаметовадин яратмишунар себеб яз, Дагъустандин шиират цӏийи, адаз хас тушир шиирдин кӏалубдин чешнейралди мадни девлетлу хьана 3»(35-чин). Ачухдиз лагьайтӏа вири и келимаяр гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвайбур я. Х. Хаметовадин «Хиялрикай нехишар» тӏвар алай шииррин сад лагьай кӏватӏал 1967-йисуз акъатна. И кӏватӏалда са триолетни авач. Я гуьгъуьнлай къвезвайбурани садни дуьшуьш жезвач. Х. Хаметовадин триолетар анжах 1982-йисуз чап авур «Туракь гъетерин марф» кӏватӏалда гьатнава. Чи фикирдалди инал мад баянар гун герек къвезвач.
Куьз ятӏани Азиз Алемалай гуьгъуьниз ва Х. Хаметовадилай вилик триолетар кхьей И. Гьуьсейновакай Ф. Къазимегьамедовадин монографияда са ихтилатни авунвач. Аквар гьаларай, ада И. Гьуьсейнован шиирар ахтармишдайла, гуя лезги шииратда триолетар И. Гьуьсейновалай гъейри, мад садахъни авачирдан амаларзавай «Лирика Ибрагима Гусейнова» монографиядин авторар тир М. Кельбихановадилайни Р. Кельбихановалай чешне къачунва.
Чаз аквазвайвал винидихъ тӏварар кьунвай кьве монографиядани лезги шииратда триолетрикай ихтилат фидайла, (гьайиф хьи, неинки са триолетрикай), гекъигунинни тарихдин ахтармишунин методдал амал тавуна са тереф кьуна хсуси фикирар илитӏнава. И жуьредин ахтармишунрихъ илим патал еке зарар ава.
Инал завай триолетдин ва маса тежгелрин жигьетдай кьиле физвай теориядин женгерикай ихтилат тавуна акъвазиз жезвач. Бязи алимри, гьа жергедай яз А. Алиева, С. Хайбуллаева, Г. Темирхановади, К. Абукова абур жанр яз, муькуь алимри – Л. Абрамовича, И. Брагинскийди, А. Квятковскийди, Р. Кельбиханова строфадин жуьре, я тахьайтӏа строфический композициядин форма яз гьисабзава. Чи фикирдалди, кьвед лагьай зенд дуьзди я, вучиз лагьайтӏа триолетди ва маса тежгелри жуьреба-жуьре жанрайрин мана къалурзава. И кар Азиз Алема вичин яратмишунралди субутнава. Адахъ гьар жуьредин темайрин ва жанрайрин триолетар ава: триолет-памфлет, триолет-эллегия, триолет-ноктюрн, триолет-басня ва масабур. Санлай къачурла, триолетрин са кӏватӏал арадал къвезва.
Ша чун гила, гьеле винидихъ къвейд авурвал 1959-йисуз чапдай акъатай Азиз Алеман «Чинар» тӏвар алай триолетдал хквен:
Кьакьан хьунухь фурс авун туш кӏусни за,
Заз кӏанда рагъ, заз кӏанда экв, чимивал.
Гарарини ийиз тазва зав суза.
Кьакьан хьунухь фурс авун туш кӏусни за.
Масадбур хьиз, садазни туш зун къуза,
Зи гафарин шагьид я зи яргъивал.
Кьакьан хьунухь фурс авун туш кӏусни за,
Заз кӏанда рагъ, заз кӏанда экв, чимивал.
М. Лермонтован «Утес» хьиз, Азиз Алеман «Чинар» антропоморфизмдин бинедаллаз туькӏуьр хьанва. Чинардиз инсандиз хас сифетар гуналди, авторди гьам вичин уьмуьрдин философия ачухарзава, гьамни лирический игитдин руьгь ачухдиз къалурзава.
Аквазвайвал, жегьилвилизни килиг тавуна(а чӏавуз шаирдин анжах 20 йис тир), Азиз Алема и триолетда вич шиирдин дигмиш хьанвай устад тирди ашкара ийизва: ада вичин вилик акъвазнавай яратмишунин месэла агалкьунралди гьялнава. Яни триолет вири патарихъай тамамди хьанва ва ада муьжуьд цӏарцӏикай ибарат тир канонический формадиз хас вири шартӏар вилив хвенва.
Амма Азиз Алем вич экъечӏнавай дережадал кьару хьана акъваздай шаиррикай туш. Жуьреба-жуьре алахъунринни чалишмишвилерин нетижада ада 2,3,4,5,6 тахан ва майзардинни сахиджадин жуьреда кхьенвай триолетар арадал гъана. Чаз малум тирвал, ихьтин триолетрин чешнеяр дуьньядин шииратда гьалтзавач. Абурун кьетӏенвал квекай ибарат я?
Са шумуд тахан триолетар – триолетрин цикл туш, абура сад лагьай цӏар (адаз гьакӏни магистрал лугьузва), са дегишвални авачиз гуьгъуьнлай къвезвай триолетрин сад лагьай цӏарцӏе тикрар жезва ва нетижада сад-садахъ галаз алакъада авай сагъ-битав эсер арадал къвезва.
Чешне яз къачун чна са пуд тахан триолет:
Кьве дагъ
Зи далудихъ кьве дагъ гала:
Зи Шагь дагъни зи Шалбуз дагъ.
Абурун ад гьар са чӏала.
Зи далудихъ кьве дагъ гала
Артух ийиз гьар са гъала
Кукӏушрив кьаз чирагъ хьиз рагъ.
Зи далудихъ кьве дагъ гала:
Зи Шагь дагъни зи Шалбуз дагъ.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авайди жеда дагъ хьиз.
Адаз уьмуьр жеда ала.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Чӏехи тӏвар я: «Дагъви бала».
За ам хуьзва пакдиз, сагъдиз.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авайди жеда дагъ хьиз.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авачир дагъви жедач.
Багъри кьеб я гьар са чала.
Зи далудихъ кьве дагъ гала
Дагъларин цӏай - рикӏин къула
Цӏай садрани эски жедач.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авачир дагъви жедач.
Агъадихъ чна адан строфайрин схемани гузва:
АБАААБАБ – 1-строфа;
АСАААСАС – 2-строфа;
АМАААМАМ – 3-строфа.
Са шумуд тахан триолетар кӏелдайла, идеядин важиблувал ва кӏелзавайдаз гузвай таъсир строфадилай строфадалди гужлу жезва.
Гьакъикъатдани, са шумуд тахан триолетар шииратдин четин конструкцийрикай сад я. Гьар нивай хьайитӏани, мана квадар тавуна, са шумуд тахан триолетар арадал гъиз жедач. Ихьтин жуьредин шиирар теснифун патал неинки вини дережадин пешекарвилин устадвал, гьакӏни хъсандиз чӏал чир хьана кӏанда ва кьатӏунарни гегьеншбур хьун чарасуз я. Азиз Алеман са шумуд тахан триолетар алатай асирдин 80-йисарилай эгечӏна печатдиз акъатзаватӏани, гьелелиг, адалай гъейри, и жуьредин шиирар, гьайиф хьи, лезги шииратда мад садани кхьенвач.
Майзардикай рахайтӏа, шииратдин ихьтин эсерда эпиграф патал къачунвай гафар анжах муьжуьд цӏарцӏикай ибарат шиирдин сад лагьай цӏар яз тикрар жезва. Эпиграфдин чкадал манадиз дерин ва тайин метлеб авай вуч хьайитӏани ишлемишиз жеда. Мисал яз, «Лезги газетда» чапнавай (03. 07. 2008) Азиз Алеман 10 майзардикай 2 триолетдин кӏалубда аваз кхьенва. Эпиграфдин чкадал ада Ювеналан «Сагълам руьгь жеда сагълам беденда» (В здоровом теле здоровый дух) ва Сократан «Рахух, заз вун аквадайвал» (Заговори, чтобы я увидел тебя) камаллу келимаяр эцигнава.
Муькуь ирид майзарда ишлемишнавай эпиграфрин сергьятарни гегьеншбур я: ина машгьур алимринни шаиррин, кьилди къачуртӏа Архимедан, Бо Цзюйидин, Гегелан, Р. Тагоран, Пастернакан камаллу келимаяр ва халкьдин мисалар гьалтзава.
Триолет-сахидждин кьетӏенвал адакай ибарат я хьи, муьжуьд цӏарцӏин Кӏалубдин гьар са цӏар са гьижадикай ибарат тир гафуникай арадал атанва. Цӏарарни сад-садахъ галаз рифмада тунва. Иллаки препинаниядин ишарайри и шиирда важиблу роль къугъвазва:
Цӏай,
Гум.
Къай!
Цӏай!!
Вай!!!
Бум!!
Цӏай…
Гум…
Чи фикирдалди, филологиядин илимрин кандидат Жамиля Гьасановади вичин монографияда и триолет-сахидж ахтармишдайла, гьахълудаказ къейдзава: «Азиз Алеман шииратда ишарайрин къурулушди неинки интонациядинни манадин роль тамамарзава, гьакӏни гьиссер ва рикӏин теспача къалурун патални къуллугъзава. 4» (70-чин). Мад: «им шаирдин гужлу къундармайрин эквилибристика туш. Ваъ. Им тамам философиядин трактат я 5». (71-чин).
Инал монографиядин автордин веревирдеррихъ галаз рази тахьана жезвач. Триолет-сахиджда цӏай кьун арадал атанвайдакай ва ам хкахьнавайдакай ихтилат физва. Са гьижадикай ибарат тир вад гафунин куьмекдалди авторди кьиле физвай вакъиа са тартибда тунва ва препинаниядин ишарайрин куьмекдалди цӏай кьуна кайиди виридалайни вине эцигнавай багьа, важиблу, къиметлу, истеклу затӏ тирди къалурзава. И эсердихъ гьакъикъатдани еке мана-метлеб ава. Нубатдин сеферда заз В. Маяковскийдин гафар рикӏел хкиз кӏанзава: «шиират, дугъриданни, таниш тушир чкайриз сиягьат авун я».
Кьетӏендиз къейд ийин хьи, Азиз Алеман вири триолетра къарагъарзавай темаяр логикадин жигьетдай галай-галайвал ачухарзава. Абура формализмдин элементар авач, вучиз лагьайтӏа автор магьир устад яз экъечӏзава. Гьакъикъатда адан эсерри литературадин жигьетдай дерин ахтармишунар истемишзава. И сеферда чна чи вилик ахьтин везифа эцигнавач.
Литература:
1. Ж. Гьасанова «Лирика Азиза Алема», Махачкъала, 2007-йис
2. «Самур» журнал, 2004 –йис, 4-5-нумраяр
3. Ф. Казимагомедова «Предвосхищая будущего зов», Махачкала, 2007-йис
4. Ж. Гьасанова «Лирика Азиза Алема», Махачкъала, 2007-йис
5. Ж. Гьасанова «Лирика Азиза Алема», Махачкъала, 2007-йис
Мегьамед Ибрагьимов, ДГПУ-дин Дагъустандин литературадин кафедрадин аспирант
Гьар са литература неинки уьмуьрдин жуьреба-жуьре терефар ачухарзавай темайралди, къарагъарзавай секмейралди (проблемайралди), гьакӏни абур къалурзавай жуьрейралди ва тегьерралди кӏелзавайдаз итижлу я.
Виридан фикирдалди, XX асирдин 50-йисарин эхирра 60-йисарин сифте кьилера иллаки лезги шииратда еке дегишвилер хьана. Шаир ва критик Азиз Алеман гафаралди, и макъам халис Ренессансдин эвел тир. Эдебиятдиз жегьил, бажарагълу шаиррин са десте ахмиш хьана. Яратмишзавайбурун чӏехи несилдин векилрилай тафаватлу яз, абуру кьуру чӏагай, мана тӏимил квай риторикадивай къерех хьана уьмуьрдихъ элкъвена ва гьакъикъат керчекдиз къалурзавай, яни реалистический эсерар кхьиз гатӏунна.
Кьилди къачуртӏа шииратдин диапазон (кьадар, дережа) садлагьана дегиш хьана. Девирда агъавалзавай гьакъикъи гьаларин жуьреба жуьре терефар къалурунин ва шаирринни кӏелзавайбурун эстетический культура хкаж хьунин нетижада шииратда цӏийи жуьреяр ва жанраяр, гьа жергедай яз тежгелар (тежгел – А. Алеман термин «твердые формы»)– сонетар, триолетар, октаваяр, ронделар, ритурнелар, танкаяр, хоккуяр ва масабур пайда хьана. Са гьуьжетни алачиз, вири и башламишунра кӏвенкӏвечивилин пайдах «шииратдин инкъилабрин акӏаж тежер, мягькем аскер1» (А. Саидов) шаир Азиз Алемав гва. Адан дерин новаторвилин гьакъикъатдикай ва хайи эдебиятдик кутунвай лайихлу паюникай рахадайла, профессор Р. Кельбиханова «Самур» журналдин 2004-йисуз акъатай 4-5-нумрайра чапнавай «Чирагъ ва къелем» макъалада кхьизва: «Ада чи шииратдиз гъанвай цӏийивилерихъ сан-гьисаб авач лагьайтӏа, чун кӏусни гъалатӏ жедач 2».
Азиз Алеман гьа ихьтин гужлу цӏийивилерикай сад 1959-йисуз «Коммунист» газетда чап авур «Чинар» тӏвар алай триолет хьана. Гуьгъуьнлай и триолет 1961-йисуз акъатай «Жегьилрин сесер» кӏватӏалдани гьатна. Гьакӏни ам авторди 1963-йисуз кӏелдайбурун гъиле гьатай «Алмасдин кӏусар» тӏвар алай вичин сад лагьай ктабдикни кутунва.
Лезги шииратдин няметрин суфрадал сифте яз пайда хьайи «Чинар» триолетдикай рахадалди, ша чун муьжуьд цӏарцӏикай ибарат тир и формадин тарихдиз сиягьатдиз фин.
Триолет (итальян чӏалал «трио» - «пуд») муьжуьд цӏарцӏикай ибарат тир кьве рифмадалди теснифнавай шиир я (схема: АБАААБАБ). Къейд ийин хьи, триолет туькӏуьр хьунин карда рефренди важиблу роль къугъвазва — сад лагьай цӏар са дегишвални кухтун тавуна кьуд ва ирид лагьай цӏарарани тикрар жезва, идалай гъейри, вичин нубатда кьвед лагьай цӏарцӏини эхиримжи муьжуьд лагьай цӏар эвеззава.
Триолет итальянринни французрин шииратда гьеле юкьван асирра арадал атана. XӏV – XV асирра адаз гьатта рондо лугьузвай. Гуьгъуьнлай триолет машгьур хьунин сергьятар вири Европа тирвал экӏя хьана. Ам урусрин шииратда пайда хьун Н. Карамзинан тӏварцӏихъ галаз алакъалу я. Амма лугьун хьи, яратмишзавай стхайрин арада Карамзинан алахъунриз са акьван еке къимет авачир. Литературовед В. Новикова къейдзавайвал, урусрин шииратда триолетар кьериз-цӏаруз гьалтзавай (Ф. Сологуб, И. Рукавишников). Гьайиф хьи, абур художественный жигьетдай са акьван маналубур хьанач, гьакъикъатда формализмдин таъсирдик акатнавай чешнеяр яз амукьна.
Лезги шииратда лагьайтӏа триолетдин дувулар деринриз фена. Мадни башкъа чарадакай жуванди хьана. Азиз Алемалай гуьгъуьниз хейлин лезги шаирри, кьилди къачуртӏа, И. Гьуьсейнова, Х. Хаметовади, Аб. Исмаилова, А. Фетягьа, Т. Масимова, М. Жалилова, Ф. Нагъиева, Х. Эльдарова, З. Омарова, М. Алпана, К. Агьмедова, Ш. Шагьбалаева, Б. Алибековади, М. Ибрагьимова ва гьатта адет хьанвай къайдайрал кӏевивалзавай Дагъустандин халкьдин шаир Ш.-Э. Мурадовани триолетар кхьиз эгечӏна.
Гзафбур триолетар кхьинал машгъул хьунин сир вуч я? Сад лагьайди, «Азиз Алема туькӏуьр хьунин ва манадин жигьетдай къешенг триолетар арадал гъана(тахьайтӏа чи шаирри и кӏалубдин шиирар теснифдачир)2», кьвед лагьайди – бязи шаирри триолет туькӏуьр хьунин къайдайрал амал ийизвачиртӏани, абур, яни триолетар, лезги шииратди багърибур хьиз кьабулзавай.
Аламат жедай кар ам я хьи, филологиядин илимрин кандидат Ф. Къазимегьамедовади вичин «Предвосхищая будущего зов» (2007-йис) монографияда, Дагъустандин шииратда триолетар анжах Х. Хаметовадизни Азиз Алемаз ава лугьуз кхьизва (37-чин). Идалай гъейри, винидихъ тӏвар кьунвай кӏвалахдин авторди вич-вичихъ агъана къейдзава: «Х. Хаметовадин яратмишунар себеб яз, Дагъустандин шиират цӏийи, адаз хас тушир шиирдин кӏалубдин чешнейралди мадни девлетлу хьана 3»(35-чин). Ачухдиз лагьайтӏа вири и келимаяр гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвайбур я. Х. Хаметовадин «Хиялрикай нехишар» тӏвар алай шииррин сад лагьай кӏватӏал 1967-йисуз акъатна. И кӏватӏалда са триолетни авач. Я гуьгъуьнлай къвезвайбурани садни дуьшуьш жезвач. Х. Хаметовадин триолетар анжах 1982-йисуз чап авур «Туракь гъетерин марф» кӏватӏалда гьатнава. Чи фикирдалди инал мад баянар гун герек къвезвач.
Куьз ятӏани Азиз Алемалай гуьгъуьниз ва Х. Хаметовадилай вилик триолетар кхьей И. Гьуьсейновакай Ф. Къазимегьамедовадин монографияда са ихтилатни авунвач. Аквар гьаларай, ада И. Гьуьсейнован шиирар ахтармишдайла, гуя лезги шииратда триолетар И. Гьуьсейновалай гъейри, мад садахъни авачирдан амаларзавай «Лирика Ибрагима Гусейнова» монографиядин авторар тир М. Кельбихановадилайни Р. Кельбихановалай чешне къачунва.
Чаз аквазвайвал винидихъ тӏварар кьунвай кьве монографиядани лезги шииратда триолетрикай ихтилат фидайла, (гьайиф хьи, неинки са триолетрикай), гекъигунинни тарихдин ахтармишунин методдал амал тавуна са тереф кьуна хсуси фикирар илитӏнава. И жуьредин ахтармишунрихъ илим патал еке зарар ава.
Инал завай триолетдин ва маса тежгелрин жигьетдай кьиле физвай теориядин женгерикай ихтилат тавуна акъвазиз жезвач. Бязи алимри, гьа жергедай яз А. Алиева, С. Хайбуллаева, Г. Темирхановади, К. Абукова абур жанр яз, муькуь алимри – Л. Абрамовича, И. Брагинскийди, А. Квятковскийди, Р. Кельбиханова строфадин жуьре, я тахьайтӏа строфический композициядин форма яз гьисабзава. Чи фикирдалди, кьвед лагьай зенд дуьзди я, вучиз лагьайтӏа триолетди ва маса тежгелри жуьреба-жуьре жанрайрин мана къалурзава. И кар Азиз Алема вичин яратмишунралди субутнава. Адахъ гьар жуьредин темайрин ва жанрайрин триолетар ава: триолет-памфлет, триолет-эллегия, триолет-ноктюрн, триолет-басня ва масабур. Санлай къачурла, триолетрин са кӏватӏал арадал къвезва.
Ша чун гила, гьеле винидихъ къвейд авурвал 1959-йисуз чапдай акъатай Азиз Алеман «Чинар» тӏвар алай триолетдал хквен:
Кьакьан хьунухь фурс авун туш кӏусни за,
Заз кӏанда рагъ, заз кӏанда экв, чимивал.
Гарарини ийиз тазва зав суза.
Кьакьан хьунухь фурс авун туш кӏусни за.
Масадбур хьиз, садазни туш зун къуза,
Зи гафарин шагьид я зи яргъивал.
Кьакьан хьунухь фурс авун туш кӏусни за,
Заз кӏанда рагъ, заз кӏанда экв, чимивал.
М. Лермонтован «Утес» хьиз, Азиз Алеман «Чинар» антропоморфизмдин бинедаллаз туькӏуьр хьанва. Чинардиз инсандиз хас сифетар гуналди, авторди гьам вичин уьмуьрдин философия ачухарзава, гьамни лирический игитдин руьгь ачухдиз къалурзава.
Аквазвайвал, жегьилвилизни килиг тавуна(а чӏавуз шаирдин анжах 20 йис тир), Азиз Алема и триолетда вич шиирдин дигмиш хьанвай устад тирди ашкара ийизва: ада вичин вилик акъвазнавай яратмишунин месэла агалкьунралди гьялнава. Яни триолет вири патарихъай тамамди хьанва ва ада муьжуьд цӏарцӏикай ибарат тир канонический формадиз хас вири шартӏар вилив хвенва.
Амма Азиз Алем вич экъечӏнавай дережадал кьару хьана акъваздай шаиррикай туш. Жуьреба-жуьре алахъунринни чалишмишвилерин нетижада ада 2,3,4,5,6 тахан ва майзардинни сахиджадин жуьреда кхьенвай триолетар арадал гъана. Чаз малум тирвал, ихьтин триолетрин чешнеяр дуьньядин шииратда гьалтзавач. Абурун кьетӏенвал квекай ибарат я?
Са шумуд тахан триолетар – триолетрин цикл туш, абура сад лагьай цӏар (адаз гьакӏни магистрал лугьузва), са дегишвални авачиз гуьгъуьнлай къвезвай триолетрин сад лагьай цӏарцӏе тикрар жезва ва нетижада сад-садахъ галаз алакъада авай сагъ-битав эсер арадал къвезва.
Чешне яз къачун чна са пуд тахан триолет:
Кьве дагъ
Зи далудихъ кьве дагъ гала:
Зи Шагь дагъни зи Шалбуз дагъ.
Абурун ад гьар са чӏала.
Зи далудихъ кьве дагъ гала
Артух ийиз гьар са гъала
Кукӏушрив кьаз чирагъ хьиз рагъ.
Зи далудихъ кьве дагъ гала:
Зи Шагь дагъни зи Шалбуз дагъ.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авайди жеда дагъ хьиз.
Адаз уьмуьр жеда ала.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Чӏехи тӏвар я: «Дагъви бала».
За ам хуьзва пакдиз, сагъдиз.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авайди жеда дагъ хьиз.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авачир дагъви жедач.
Багъри кьеб я гьар са чала.
Зи далудихъ кьве дагъ гала
Дагъларин цӏай - рикӏин къула
Цӏай садрани эски жедач.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авачир дагъви жедач.
Агъадихъ чна адан строфайрин схемани гузва:
АБАААБАБ – 1-строфа;
АСАААСАС – 2-строфа;
АМАААМАМ – 3-строфа.
Са шумуд тахан триолетар кӏелдайла, идеядин важиблувал ва кӏелзавайдаз гузвай таъсир строфадилай строфадалди гужлу жезва.
Гьакъикъатдани, са шумуд тахан триолетар шииратдин четин конструкцийрикай сад я. Гьар нивай хьайитӏани, мана квадар тавуна, са шумуд тахан триолетар арадал гъиз жедач. Ихьтин жуьредин шиирар теснифун патал неинки вини дережадин пешекарвилин устадвал, гьакӏни хъсандиз чӏал чир хьана кӏанда ва кьатӏунарни гегьеншбур хьун чарасуз я. Азиз Алеман са шумуд тахан триолетар алатай асирдин 80-йисарилай эгечӏна печатдиз акъатзаватӏани, гьелелиг, адалай гъейри, и жуьредин шиирар, гьайиф хьи, лезги шииратда мад садани кхьенвач.
Майзардикай рахайтӏа, шииратдин ихьтин эсерда эпиграф патал къачунвай гафар анжах муьжуьд цӏарцӏикай ибарат шиирдин сад лагьай цӏар яз тикрар жезва. Эпиграфдин чкадал манадиз дерин ва тайин метлеб авай вуч хьайитӏани ишлемишиз жеда. Мисал яз, «Лезги газетда» чапнавай (03. 07. 2008) Азиз Алеман 10 майзардикай 2 триолетдин кӏалубда аваз кхьенва. Эпиграфдин чкадал ада Ювеналан «Сагълам руьгь жеда сагълам беденда» (В здоровом теле здоровый дух) ва Сократан «Рахух, заз вун аквадайвал» (Заговори, чтобы я увидел тебя) камаллу келимаяр эцигнава.
Муькуь ирид майзарда ишлемишнавай эпиграфрин сергьятарни гегьеншбур я: ина машгьур алимринни шаиррин, кьилди къачуртӏа Архимедан, Бо Цзюйидин, Гегелан, Р. Тагоран, Пастернакан камаллу келимаяр ва халкьдин мисалар гьалтзава.
Триолет-сахидждин кьетӏенвал адакай ибарат я хьи, муьжуьд цӏарцӏин Кӏалубдин гьар са цӏар са гьижадикай ибарат тир гафуникай арадал атанва. Цӏарарни сад-садахъ галаз рифмада тунва. Иллаки препинаниядин ишарайри и шиирда важиблу роль къугъвазва:
Цӏай,
Гум.
Къай!
Цӏай!!
Вай!!!
Бум!!
Цӏай…
Гум…
Чи фикирдалди, филологиядин илимрин кандидат Жамиля Гьасановади вичин монографияда и триолет-сахидж ахтармишдайла, гьахълудаказ къейдзава: «Азиз Алеман шииратда ишарайрин къурулушди неинки интонациядинни манадин роль тамамарзава, гьакӏни гьиссер ва рикӏин теспача къалурун патални къуллугъзава. 4» (70-чин). Мад: «им шаирдин гужлу къундармайрин эквилибристика туш. Ваъ. Им тамам философиядин трактат я 5». (71-чин).
Инал монографиядин автордин веревирдеррихъ галаз рази тахьана жезвач. Триолет-сахиджда цӏай кьун арадал атанвайдакай ва ам хкахьнавайдакай ихтилат физва. Са гьижадикай ибарат тир вад гафунин куьмекдалди авторди кьиле физвай вакъиа са тартибда тунва ва препинаниядин ишарайрин куьмекдалди цӏай кьуна кайиди виридалайни вине эцигнавай багьа, важиблу, къиметлу, истеклу затӏ тирди къалурзава. И эсердихъ гьакъикъатдани еке мана-метлеб ава. Нубатдин сеферда заз В. Маяковскийдин гафар рикӏел хкиз кӏанзава: «шиират, дугъриданни, таниш тушир чкайриз сиягьат авун я».
Кьетӏендиз къейд ийин хьи, Азиз Алеман вири триолетра къарагъарзавай темаяр логикадин жигьетдай галай-галайвал ачухарзава. Абура формализмдин элементар авач, вучиз лагьайтӏа автор магьир устад яз экъечӏзава. Гьакъикъатда адан эсерри литературадин жигьетдай дерин ахтармишунар истемишзава. И сеферда чна чи вилик ахьтин везифа эцигнавач.
Литература:
1. Ж. Гьасанова «Лирика Азиза Алема», Махачкъала, 2007-йис
2. «Самур» журнал, 2004 –йис, 4-5-нумраяр
3. Ф. Казимагомедова «Предвосхищая будущего зов», Махачкала, 2007-йис
4. Ж. Гьасанова «Лирика Азиза Алема», Махачкъала, 2007-йис
5. Ж. Гьасанова «Лирика Азиза Алема», Махачкъала, 2007-йис
Мегьамед Ибрагьимов, ДГПУ-дин Дагъустандин литературадин кафедрадин аспирант
Вы прочитали 1 текст из Лезгинский литературы.