Айиша хала

Алатай йисан эхирдиз чӏехи зари Лезги Няметан хкягъай эсеррин сад лагьай жуз акъатна. Чи къенин ихтилат гъилин хатӏар къедалди хвена чав агакьрай заридин уьмуьрдин юлдаш Айиша халадикай я.
Кцӏарин агъа патан цӏийи мегьлейрикай сада хва Нифталидин хзандихъ галаз уьмуьрзавай Айиша хала чаз гьа кӏвале акуна. Яшар къудкъадав агакьзавай и дишегьлидин хъвер авай чиниз килигайла, ийизвай ихтилатрихъ яб акалайла заз Лезги Няметан эсерра авай женгинин руьгь акуна. Совет чӏавара Лезги Нямета чӏугур кьван азабрихъ галаз шерик хьанватӏани и дишегьлидин руьгь са кӏусни ханвачир. Чи сифте суални, чаз акуна мукьвалай таниш хьун кьисмет тахьай заридин Айиша халадихъ галаз кьиле тухвай уьмуьрдикай хьана.
-«Хуьре мехъер авай. Нин дем тиртӏа рикӏел аламач. Стха Сабир Няметахъ ва мад са шумуд жегьилдихъ галаз кьуьлериз акъатна. Кьисметди акӏ гъана хьи, зун Няметахъ галаз кьуьлуьз хьана. А чӏавуз Бакуда институт куьтягьна Вурвара муаллимвалзавай жегьил гадади вичиз свас аквазвай. Зал хуьре мад са шумудан вил алай. Амма чӏехи стха Сабира вун «чӏулаваз» фида лагьанай. Гьа икӏни хьана.
Чи мехъерилай ахпа, чун эвел Вурвара, гуь­гъуьнай СДК-да са шумуд йисара чарабурун кӏвалера кирийра хьайидалай кьулухъ Кцӏариз хтанай. Кцӏарани чун са шумуд йисуз зари Нуьреддин Шерифован кӏвале кирида хьанай. Гьина хьайитӏани чна сал цадай. Салун кӏвалахрал Няметанни рикӏ алай. Кӏвалерин нубатда авай Нямет садра чун гьикьван кирида жеда лагьана райондин сад лагьай катиб Муьслуьм Муртузаеван кьабулдиз фенай. А чӏавуз Муьс­луьма ам пара чимиз кьабулнай. Вичин кабинетдин дакӏардай аквазвай къе-пака куьтягьна канзавай кӏвалер къалурна-«кандатӏа за ваз инай кӏва­лер гун, тахьайтӏа са тӏимил акъваз вини мягьдеда гъен галай кӏвалер эцигна куьтягьзава. Заз куь туькӏуьрунарни, ийизвай крарни, кьиле тухузвай мярекатарни пара канзавайди я» -лагьана кӏвалер хкя­гъун патал фикирдай вахт гана рекье хтунай. Чна гъен галай кӏвал хкянай.
Жуван кӏвал хьайидалай кьулухъ чаз къвезвай мугьманрин кьадар мадни пара хьанвай. Парабурни хайи чӏалал кхьизвай интеллигенциядин векилар тир. Абрукай Бажиханумахъ, Зарифадихъ ва лакарви Азизахъ къедалди зи вил галама. Пара къени инсанар я. Акуртӏа зи патай саламар лагь. Расим Гьажидизни аллагьди рагьметрай, амни Няметаз кани шакӏурт тир.
Нямет вичин къвалав къвез­вай виридав рикӏ кана агатдай, виридал рикӏивай чӏалахъ тир. Садра нупадин сеферда чи кӏва­ле хьайи са межлисдин чӏавуз Нямет къецел акъатайла кьвед-пуд кас адан гуьгъуьна раханай. Цӏун кӏвале авай заз и ихтилатдин ван хьанай. Пакад юкъуз за Няметаз ван хьайи ихтилат ахъа­яйла ам зи чӏалахъ хьаначир. Къвери сефердани мад абур галаз кӏвализ хтанай...
Садра Къубадиз эверна ана хьайи яргъи ихтилатрилай ахпа ам кӏвализ хтана са сят кьван хъуьренай. Хуьруьн Ларакай кхьенвай шиир са нин ятӏани хушуниз атанвачир. Хтана ада Кцӏара къуллугърал алай са шумуд эчӏехви, тӏигьирви, хуьлуьхъви ва муругъвийриз зенгна виридаз са суал ганай: «квез Лар алай чка чидани, куьн ана хьайиди яни?» Вирида са жуьредин «чида» лагьа­на жаваб гайила, адан хъуьруьн мадни пара жез­вай. Кар гьинал алатӏа чир хьайила са хейли чӏавуз Лар лугьуз зунни хъуьренай…
Варцар-йикъар алатайдалай ахпа мад сеферда Няметаз Къубадай эверна. Гила анай хтайла Няметал хъвердай гьал алачир. Са шумуд юкъуз ам садавни раханач, ахпа вичин гъилин хатӏарин арадай хкягъиз, чарар акъудиз цӏай авай пичиниз ве­гье­на. Са хейлибурни шалунин юкьвал кӏватӏна кьуд пипӏиз тӏвал гана зав вугана: - «Ма паб, ибур гьина кандатӏани чуьнуьх­ра, алай чка гьич зазни лугьу­мир». Зун кар гьинал алатӏа гъавурда акьу­на. Советрин гьукуматдин девир гъвечӏи халкьар патал пара писди тир. Иллаки чи халкь патал. Вуч хъсан хьа­на, а гьукумат фад чкӏана. Гила чи республика кьилди хьайидалай кьулухъ, Лезги Нямета кӏвалахай пуд нумрадин мектеб­- дизни, шегьерда са куьчедизни адан тӏвар ганва, эсерар акъатзава...»
Айиша халади и ихтилатардай чӏавуз адан чинай Лезги Нямета чӏугур азабар, тӏалар, заридин жегинин руьгь акваз­вай...
Ватандин Чӏехи Дяведа 1943-йисуз кьейи зари эчӏехви Шемседдин Пиругъланов Айиша халадин чӏехи стха тир. Адан гъилин хатӏар уьмуьрдин юлдашдивай хвена къвери несилрив агакьариз тахьуни виридаз таъсирнавай. И кардикай виридалай пара дерт хьанвайди Айиша хала хьанай. Гила адан вичин кьисметдизни гьа ихьтин йикъар атанвай. Адаз вичин стхадин суса авур гунагь кар тикрар хъийидай гьахъ авачир. Гьавиляйни Айиша халадин хиве гьатнавай кардин заланвал мадни пара хьанвай. Лезги Няметан экуь, женгинин руьгь Айиша халадиз и карда чӏехи куьмек хьана. Адалай и кар алакьна. Гьавиляйни къе адан рикӏиз са регьятвал атанва. Советрин девирдин диссидент зари Лезги Няметан гъилин хатӏар хвена къвери несилрив агакьарун гьар са касдин гьунар тушир. Гъилин хатӏариз я фу, яни яд канзавачтӏани советрин спецслужбаяр гуьгъуьна гьатнавай са заридин гъилин хьатӏар хуьн гзаф хата квай кар тир. И кардин вягьтедай къвез хьанвай Айиша халади къе вичин къвалав гвай хтулризни уьмуьрдин тарсар гузва. Гьавиляй хтулри, пуд лагьай класда кӏелзавай Мегьемедалидини, вад лагьай класда кӏелзавай Фатимади чӏехи бубадин шиирар хуралай лугьуникай гьяз къачузва. Фатимади лагьайтӏа, вичи шиирарни кхьизва. Ада вичин чӏехи бубадиз кхьенвай са шиир чазни кӏелна:
Шаир буба, чан зи ширин,
Гьикӏ я вун и къара серин?
Хъсан ятӏа, чазни хъсан,
Хьанва вун чаз мадни масан.

Чӏехи хьанва аялар ви,
Вири сад хьиз хъсан, ферли.
Сад духтур я, сад инженер,
Сад учител, сад бухгалтер.

Хабарар чаз пара ава
Сад-садалай хъсан, багьа.
Гьикӏ лугьуда я чан буба,
Вун хьанва лап масан буба.

Мел-мехъерик зун Айиша халадал гьалтнайтӏани, идавай- адавай пара ихтилатар ван хьанвайтӏани, чин-чинал ацукьна ихтилатриз сифте сефер тир. И дишегьлидин уьмуьрдин юлдаш зари Нямета чӏугур кьван вири азабар адахъ галаз пайнаватӏани и кардал са кӏусни пашман тушир Айиша халадин ихтилатар са барка уьмуьрдин чӏехи тарсар я.

Камран АЛАМВИ

P.S. Эчӏехуьре -Цуьцӏе Нифталидин чуьхверрин багъ авай. А багъ гила амачтӏани ада вичин тӏвар анал туна. Адан хва Нямета лагьайтӏа, вичин тӏвар лезги литературада къизил хафаривди кхьена... Нупа хтулринди я.