LatinКаждый столб представляет процент слов на 1000 наиболее распространенных слов
Авайвал кхьин... Тахьайтӏа тарихдин гафар чир хъжедач
Общее количество слов 1091
Общее количество уникальных слов составляет 620
0.0 слов входит в 2000 наиболее распространенных слов
0.0 слов входит в 5000 наиболее распространенных слов
0.0 слов входит в 8000 наиболее распространенных слов
Тарихдин гафар вуч ятӏа чӏалан пешекарриз хъсандиз чида. Абур чи фольклордин материалра, хайи чӏалал къелемдиз къачунвай тарихдин чешмейра, виликан виш йисара яратмишнавай чи къелемэгьлийрин эсерра ва ктабра гьалтзава. Девирар дегиш хьунивай са кьадар гафарни дегиш хьанва ва абур виликан вахтара кхьизвайвал кхьизмач. Им тӏебии ва вири чӏалариз хас кар я. Ингье и фикирдиз акси акъатзавай ксар пайда жезва. Абуру чи XVӏӏ-XӏX виш йисариз талукь лезги кхьинар къенин чӏала авай гафар кутаз ачухарзава. Гьавиляй кьве виш, пуд виш йис инлай виликан чӏални къенин чӏал чара ийиз жезвач. Акӏ акъатзава хьи, а чӏаварин къелемэгьлийрини чпин эсерар къе чна кхьизвай чӏалал теснифзавай.
Садбуру гьатта тарихдин, эпосдин эсеррик цӏийи гафар кутазва. Сифте яз и кардиз акси экъечӏай чи тӏвар-ван авай чӏалан алим, академик Агьмедулагь Гуьлмегьамедова вичин 2007-йисуз Магьачкъалада чапдай акъудай «Неологиядиз гьахьун (ва я чӏала цӏийи гафарин меселаяр)» ктабда ганвай «Яргъа хьана кӏанда…» макъалада кхьенай: «Тарихдин, эпосдин эсеррик цӏийи гафар кутуникай чун яргъа хьана кӏанда:
Са вахтар тир, гужлудаз
Кӏанзавай нез ажузди.
Са вахтар тир, рекьизвай
Душманд вилик гужсузди.
«Къванцин гада»
И цӏарара гьалтзавай «гужсузди» лугьудай гаф тарихдин гаф туш, ам, аквадай гьаларай, фольклордин текст чапдиз гьазурдайла, редакторди туькӏуьрайди, вичи гьасилнавайди я. Ихьтин дуьшуьшар 17-18-асиррин инсандал къенин костюмар алукӏайдай я.»
Агьмедулагь муаллимди чка атайла вичин архивда авай XӏX виш йисан эхирриз талукь лезги текстер мисал яз гъидай. 1985-йисуз чи машгьур алим, Дагъустандин Гьукуматдин Университетдин доцент, хайи чӏал хьиз, араб, фарс, туьрк чӏалар, гьакӏни Дагъустандин цӏуд чӏал хъсандиз чидай Гъалиб Садыкъиди Аьмедулагь муаллимдив 1919-йисан 9-мартдиз Усларан алфавитдалди лезги чӏалал къелемдиз кӏачунвай са чар вуганай. Им гьеле 1871-йисуз Темир-Хан-Шурада «Куьре чӏалан илифар ва эвелимжи жуз» ктаб чапдай акъудай машгьур лезги алим, мамрачви Къазанфар бег Зулфикъарова кхьенвай чар тир. Гьар кьве алимдиз гьам и касдин ктабда, гьамни Абужафер Мамедован 1911-йисуз Тифлисда басма хьайи «Куьре чӏалан элифарни, ахпа гвяниз кӏелдай жуз» ктабда гьатнавай текстерикайни хабар авай ва ибур а девирдин лезги чӏал чирун патал къиметлу чешмеяр тирди кьилди къейд ийидай.
Гьа инал лугьун хьи, 1814-йисуз Ж.Клапрота вичин «Къафкъаздиз ва Гуржистандиз сиягьат», 1895-йисуз Р.Еркерта «Къафкъаздин чӏалар», 1896-йисуз П.К.Услара «Куьре чӏал», 1909-йисуз А.Дирра «Куьре группадин чӏаларин карта» ктабра, гьакӏни Р.М.Завадскийди 1892-йисуз Тифлисда чапдай акъудай «Куьредин текстер» эсерда лезгидалди ганвай материалар XVӏӏӏ-XӏX асиррин лезги чӏал чирун патал тай авачир чешмеяр я.
Лезгийрикайни лезги чӏалакай гзаф кхьенвай урусрин алим А.Н.Генкоди «Революция и письменность» журналдин 1936-йисан 2-нумрадиз акъудай «Кьиблепатан Дагъустандин литературадин чӏалар» макъалада къейд авунай хьи, «фадлай арадиз атанвай лезги кхьинрин чӏал вахтар алатунивай вилик фенва ва гилан чӏала са кьадар цӏийи гафар гьатнава. Гьавиляй, са шакни алачиз, вири маса чӏалара хьиз, виликан асиррин лезги чӏалани са бязи гафар гила къелемдиз къачузвайвал кхьенвач.»
Аквадай гьаларай, тарихдин гафар дегишариз алахъзавай са бязи къелемэгьлийриз я А.Н.Генкодин гафарикай, яни винидихъ тӏварар кьунвай алимрин эсеррикай хабар авач жеди. И йикъара чи гъиле гьатай са ктабда (тӏвар кьаз кӏанзавач) XӏX виш йисан эхирра акъатнавай кьве лезги ктабдай гъанвай мисалар акурла чун пагь атӏана амукьна. Авторди Къазанфар бег Зулфикъарован ктабдай пайгъамбардихъ галаз алакъалу тир чӏук ганва. Ингье гзаф гъалатӏар аваз. Гьасятда ам оригиналдай ваъ, урус чӏалай элкъуьрна чапнавайди чир жезва. Вучиз лагьайтӏа а девирда лезгидалди ктабдин авторди къалурнавайвал «пайгъамбар» ваъ «пейгъембар» кхьизвай. «Тӏвар» ваъ «тӏар», «лукӏар» ваъ, «лукӏвар», «гуьгъуьниз» ваъ, «гвяниз» ва я «гъвяниз» кхьизвай ва икӏ мад.
1871-йисуз лезгидалди чапдай акъуднавай ктабдин чӏал кӏелдайбурузни марагълу жеди лагьана чна агъадихъ а чӏук оригиналдин орфография хвена гузва:
«Ву ни зуррият я? Лагьайтӏа, на лагь: Зу Адам пейгъембар, алейгьисаламдин зуррият я.
Ву ни миллет я? Лагьайтӏа, на лагь: Зу Мугьаммед пейгъембар, алейгьисаламдин зуррият я.
Ви буба вужа? Лагьайтӏа, на лагь: Адам я. Ви диде вужа? Лагьайтӏа, на лагь: Гьавва я. Ви агъа вужа? Лагьайтӏа, на лагь: Зу авачир чикада халкь авур сад тир аллагь таъла зи агъа я.
Ви пейгъембар вужа? Лагьайтӏа, на лагь: аллагьди вичин лукӏварука хикяна амай лукӏваруз дин чирунин паталди ихтияр гайи Меккеда, Къуьрейши къебиладкя, Гьашиман эвледдикя тир Мугьаммед (саллалаагьу алейгьи васселем) Абдуллагьдин хва зи пейгъембар я.
Мугьаммед пейгъембар аллагьдин лукӏварукя са гирами тир инсан я; ам Меккеда хана, Мединада кьена, ада сурни Мединада ава. Адалай гъвяниз пейгъембар жедайвал туш. Пейгъембарди буба Абдуллагь я, ада буба Абдулмутӏалиб я, ада буба Гьашим я, ада буба Абдулманаф я.
Пейгъембарди дедед тӏвар Эминат я, мам гайи дедед тӏвар Гьалимат.
Пейгъембардин веледар рухваяр: Тӏейиб, Тӏагьир, Кьасим, Ибрагьим; рушар: Фатӏимат, Рукъият, Зейнаб, Уммукулсум…» (Къазанфар-Бек. Куьре чӏалан илифар ва эвелимжи жуз. Темирхан-Шура. 1871. Ч. 41-43). Аквазвайвал, а девирдин кхьинрин чӏални гилан чӏал са кьадар тафаватлу я. Гьавиляй гьи девирдин ктабрай мисал гъайитӏа, гьа девирдин чӏални хвена кӏанзава. И барадай чи тӏвар-ван авай алим, тарихдин илимрин доктор, профессор Амри Шихсаидова хъсандиз лагьанва: «Тарихдин гьи девирдиз талукь хьунилай аслу тушиз, гьар са текстина авай гьар са гаф гележег несилрал авайвал агакьарна кӏанзава. А гаф гьикӏ кхьенватӏа, адакай гьи манада менфят къачунватӏа чир хьун герек я. Вучиз лагьайтӏа къадим девиррин текстер гьар са халкьдин а девиррин тарих, чӏалан меденият къалурзавай гуьзгуь я. И текстера авай гафар дегишарун, масакӏа къелемдиз гун халкьдин тарихдик ва чӏалак рехне кутун я.»
Ша чна, алимди лагьайвал жуван чӏалак рехне кутан тийин. Тарихдин гафари чаз чӏалан тарих тупӏалай ийидай мумкинвал гузва, ам гьикӏ вилик физватӏа чирзава.
Алатай девиррин авторрин эсеррай, къадим текстерай мисалар гъидайла кӏелдайбурув гьар са гаф жезмай кьван оригиналар гъилик авуна, кхьенвайбур хъсандиз чирна, авайвал агакьарун чарасуз я.
Гьайиф хьи, бязи къелемэгьлийри и къайдадиз амал ийизвач. Ара датӏана тарихдин гафарик къалпвилер кутазва. Эхир вахтара икӏ акатайвал кхьизвай кьве гаф рикӏел хкиз кӏанзава. Абурукай сад «сусбур» гаф я. Ам лезги нугъатра гилани дуьшуьш жезма. Яркӏи нугъатда «сусбур» «са-садбур» лагьай чӏал я. И гаф гъиле са делилни авачиз «суьсбур» хьиз кхьизва. Кьвед лагьай гаф «Квардал» я. Им Кьурагь районда хуьруьн тӏвар я. Вучиз ятӏани са бязибуру и ойконим «Кӏвардал» хьиз кхьизва. Гафунин диб лагьайтӏа, «минара» мана гузвай «квард» я. Ахцегь районда ихьтин топонимни ава: «Квард аквар хев.»
Чи машгьур чӏалан алим, филологиядин илимрин доктор, вири СССР-диз сейли хьайи камалэгьли Мегьамед Гьажиева сифте яз вичин 35 агъзур гафуникай ибарат тир «Урус чӏаланни лезги чӏалан словарь» туькӏуьрдайла адахъ галаз санал кӏвалахзавай са касди лагьанай: «Са словарь гьазурун патал вуна вишералди ктабар тупӏалай ийизва, хуьрба-хуьр къекъвена гафар кӏватӏзава. Ибур вучтин зегьметар я? Жечни анжах гьазур словаррикай менфят къачуртӏа?» «Жеда, - лагьана алимди, - амма адакай халисан словарь жедач, я анай лезги чӏални хъсандиз чириз жедач. Гилан гафар яхцӏурни цӏуд йис, виш йис инлай виликан гафарихъ галаз гекъигна кӏанзава, чӏал гьикӏ вилик физватӏа чир хьана кӏанзава, адан гьар са гаф кӏелдайбурув авайвал агакьарна кӏанзава. Инсанрихъ хьиз, гьар са гафунихъни вичин тарих авайди я. А тарихдик къалпвилер кутадай ихтияр садазни авач.»
Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ
"САМУР" газет
Садбуру гьатта тарихдин, эпосдин эсеррик цӏийи гафар кутазва. Сифте яз и кардиз акси экъечӏай чи тӏвар-ван авай чӏалан алим, академик Агьмедулагь Гуьлмегьамедова вичин 2007-йисуз Магьачкъалада чапдай акъудай «Неологиядиз гьахьун (ва я чӏала цӏийи гафарин меселаяр)» ктабда ганвай «Яргъа хьана кӏанда…» макъалада кхьенай: «Тарихдин, эпосдин эсеррик цӏийи гафар кутуникай чун яргъа хьана кӏанда:
Са вахтар тир, гужлудаз
Кӏанзавай нез ажузди.
Са вахтар тир, рекьизвай
Душманд вилик гужсузди.
«Къванцин гада»
И цӏарара гьалтзавай «гужсузди» лугьудай гаф тарихдин гаф туш, ам, аквадай гьаларай, фольклордин текст чапдиз гьазурдайла, редакторди туькӏуьрайди, вичи гьасилнавайди я. Ихьтин дуьшуьшар 17-18-асиррин инсандал къенин костюмар алукӏайдай я.»
Агьмедулагь муаллимди чка атайла вичин архивда авай XӏX виш йисан эхирриз талукь лезги текстер мисал яз гъидай. 1985-йисуз чи машгьур алим, Дагъустандин Гьукуматдин Университетдин доцент, хайи чӏал хьиз, араб, фарс, туьрк чӏалар, гьакӏни Дагъустандин цӏуд чӏал хъсандиз чидай Гъалиб Садыкъиди Аьмедулагь муаллимдив 1919-йисан 9-мартдиз Усларан алфавитдалди лезги чӏалал къелемдиз кӏачунвай са чар вуганай. Им гьеле 1871-йисуз Темир-Хан-Шурада «Куьре чӏалан илифар ва эвелимжи жуз» ктаб чапдай акъудай машгьур лезги алим, мамрачви Къазанфар бег Зулфикъарова кхьенвай чар тир. Гьар кьве алимдиз гьам и касдин ктабда, гьамни Абужафер Мамедован 1911-йисуз Тифлисда басма хьайи «Куьре чӏалан элифарни, ахпа гвяниз кӏелдай жуз» ктабда гьатнавай текстерикайни хабар авай ва ибур а девирдин лезги чӏал чирун патал къиметлу чешмеяр тирди кьилди къейд ийидай.
Гьа инал лугьун хьи, 1814-йисуз Ж.Клапрота вичин «Къафкъаздиз ва Гуржистандиз сиягьат», 1895-йисуз Р.Еркерта «Къафкъаздин чӏалар», 1896-йисуз П.К.Услара «Куьре чӏал», 1909-йисуз А.Дирра «Куьре группадин чӏаларин карта» ктабра, гьакӏни Р.М.Завадскийди 1892-йисуз Тифлисда чапдай акъудай «Куьредин текстер» эсерда лезгидалди ганвай материалар XVӏӏӏ-XӏX асиррин лезги чӏал чирун патал тай авачир чешмеяр я.
Лезгийрикайни лезги чӏалакай гзаф кхьенвай урусрин алим А.Н.Генкоди «Революция и письменность» журналдин 1936-йисан 2-нумрадиз акъудай «Кьиблепатан Дагъустандин литературадин чӏалар» макъалада къейд авунай хьи, «фадлай арадиз атанвай лезги кхьинрин чӏал вахтар алатунивай вилик фенва ва гилан чӏала са кьадар цӏийи гафар гьатнава. Гьавиляй, са шакни алачиз, вири маса чӏалара хьиз, виликан асиррин лезги чӏалани са бязи гафар гила къелемдиз къачузвайвал кхьенвач.»
Аквадай гьаларай, тарихдин гафар дегишариз алахъзавай са бязи къелемэгьлийриз я А.Н.Генкодин гафарикай, яни винидихъ тӏварар кьунвай алимрин эсеррикай хабар авач жеди. И йикъара чи гъиле гьатай са ктабда (тӏвар кьаз кӏанзавач) XӏX виш йисан эхирра акъатнавай кьве лезги ктабдай гъанвай мисалар акурла чун пагь атӏана амукьна. Авторди Къазанфар бег Зулфикъарован ктабдай пайгъамбардихъ галаз алакъалу тир чӏук ганва. Ингье гзаф гъалатӏар аваз. Гьасятда ам оригиналдай ваъ, урус чӏалай элкъуьрна чапнавайди чир жезва. Вучиз лагьайтӏа а девирда лезгидалди ктабдин авторди къалурнавайвал «пайгъамбар» ваъ «пейгъембар» кхьизвай. «Тӏвар» ваъ «тӏар», «лукӏар» ваъ, «лукӏвар», «гуьгъуьниз» ваъ, «гвяниз» ва я «гъвяниз» кхьизвай ва икӏ мад.
1871-йисуз лезгидалди чапдай акъуднавай ктабдин чӏал кӏелдайбурузни марагълу жеди лагьана чна агъадихъ а чӏук оригиналдин орфография хвена гузва:
«Ву ни зуррият я? Лагьайтӏа, на лагь: Зу Адам пейгъембар, алейгьисаламдин зуррият я.
Ву ни миллет я? Лагьайтӏа, на лагь: Зу Мугьаммед пейгъембар, алейгьисаламдин зуррият я.
Ви буба вужа? Лагьайтӏа, на лагь: Адам я. Ви диде вужа? Лагьайтӏа, на лагь: Гьавва я. Ви агъа вужа? Лагьайтӏа, на лагь: Зу авачир чикада халкь авур сад тир аллагь таъла зи агъа я.
Ви пейгъембар вужа? Лагьайтӏа, на лагь: аллагьди вичин лукӏварука хикяна амай лукӏваруз дин чирунин паталди ихтияр гайи Меккеда, Къуьрейши къебиладкя, Гьашиман эвледдикя тир Мугьаммед (саллалаагьу алейгьи васселем) Абдуллагьдин хва зи пейгъембар я.
Мугьаммед пейгъембар аллагьдин лукӏварукя са гирами тир инсан я; ам Меккеда хана, Мединада кьена, ада сурни Мединада ава. Адалай гъвяниз пейгъембар жедайвал туш. Пейгъембарди буба Абдуллагь я, ада буба Абдулмутӏалиб я, ада буба Гьашим я, ада буба Абдулманаф я.
Пейгъембарди дедед тӏвар Эминат я, мам гайи дедед тӏвар Гьалимат.
Пейгъембардин веледар рухваяр: Тӏейиб, Тӏагьир, Кьасим, Ибрагьим; рушар: Фатӏимат, Рукъият, Зейнаб, Уммукулсум…» (Къазанфар-Бек. Куьре чӏалан илифар ва эвелимжи жуз. Темирхан-Шура. 1871. Ч. 41-43). Аквазвайвал, а девирдин кхьинрин чӏални гилан чӏал са кьадар тафаватлу я. Гьавиляй гьи девирдин ктабрай мисал гъайитӏа, гьа девирдин чӏални хвена кӏанзава. И барадай чи тӏвар-ван авай алим, тарихдин илимрин доктор, профессор Амри Шихсаидова хъсандиз лагьанва: «Тарихдин гьи девирдиз талукь хьунилай аслу тушиз, гьар са текстина авай гьар са гаф гележег несилрал авайвал агакьарна кӏанзава. А гаф гьикӏ кхьенватӏа, адакай гьи манада менфят къачунватӏа чир хьун герек я. Вучиз лагьайтӏа къадим девиррин текстер гьар са халкьдин а девиррин тарих, чӏалан меденият къалурзавай гуьзгуь я. И текстера авай гафар дегишарун, масакӏа къелемдиз гун халкьдин тарихдик ва чӏалак рехне кутун я.»
Ша чна, алимди лагьайвал жуван чӏалак рехне кутан тийин. Тарихдин гафари чаз чӏалан тарих тупӏалай ийидай мумкинвал гузва, ам гьикӏ вилик физватӏа чирзава.
Алатай девиррин авторрин эсеррай, къадим текстерай мисалар гъидайла кӏелдайбурув гьар са гаф жезмай кьван оригиналар гъилик авуна, кхьенвайбур хъсандиз чирна, авайвал агакьарун чарасуз я.
Гьайиф хьи, бязи къелемэгьлийри и къайдадиз амал ийизвач. Ара датӏана тарихдин гафарик къалпвилер кутазва. Эхир вахтара икӏ акатайвал кхьизвай кьве гаф рикӏел хкиз кӏанзава. Абурукай сад «сусбур» гаф я. Ам лезги нугъатра гилани дуьшуьш жезма. Яркӏи нугъатда «сусбур» «са-садбур» лагьай чӏал я. И гаф гъиле са делилни авачиз «суьсбур» хьиз кхьизва. Кьвед лагьай гаф «Квардал» я. Им Кьурагь районда хуьруьн тӏвар я. Вучиз ятӏани са бязибуру и ойконим «Кӏвардал» хьиз кхьизва. Гафунин диб лагьайтӏа, «минара» мана гузвай «квард» я. Ахцегь районда ихьтин топонимни ава: «Квард аквар хев.»
Чи машгьур чӏалан алим, филологиядин илимрин доктор, вири СССР-диз сейли хьайи камалэгьли Мегьамед Гьажиева сифте яз вичин 35 агъзур гафуникай ибарат тир «Урус чӏаланни лезги чӏалан словарь» туькӏуьрдайла адахъ галаз санал кӏвалахзавай са касди лагьанай: «Са словарь гьазурун патал вуна вишералди ктабар тупӏалай ийизва, хуьрба-хуьр къекъвена гафар кӏватӏзава. Ибур вучтин зегьметар я? Жечни анжах гьазур словаррикай менфят къачуртӏа?» «Жеда, - лагьана алимди, - амма адакай халисан словарь жедач, я анай лезги чӏални хъсандиз чириз жедач. Гилан гафар яхцӏурни цӏуд йис, виш йис инлай виликан гафарихъ галаз гекъигна кӏанзава, чӏал гьикӏ вилик физватӏа чир хьана кӏанзава, адан гьар са гаф кӏелдайбурув авайвал агакьарна кӏанзава. Инсанрихъ хьиз, гьар са гафунихъни вичин тарих авайди я. А тарихдик къалпвилер кутадай ихтияр садазни авач.»
Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ
"САМУР" газет
Вы прочитали 1 текст из Лезгинский литературы.