Ажалдин Хура - 05

Ихьтин, гатун кӏвалахар ргазвай вахтунда хуьруьз хтай,
Мевлид, са тӏимил йикъар хуьруьхъ, кӏвалихъ галаз таниш
хъхьайдалай кьулухъ, хуьруьн жамаат квел машгъул ятӏа,
гъавурда акьурдалай кьулухъ, адаз я колхоздин председательди, я бригадирди кӏвалахдин паталай лугьун герек
хьанач. Ам вич бригадирдин патав фена, вичи лагьана: “Заз
чида, куьне зун мугьман я лугьуз, зи хатур хуьзва, амма заз
аквазва, къе гад я, бубайри лагьайвал: “Гатун йикъа, йис
таъминарда”. Гьакӏ тирвиляй завай кӏвалахзавай халкьдиз
килигиз акъвазиз жедач, куьне лагь, гьи кардиз зи куьмек
герек ятӏа”. Икӏ лагьана пакад йикъуз, экуьнахъ фад,
ракъинин нурари кьакьан дагъдин кукӏвариз къизилдин зар
чӏугунвай хьи, Мевлид, кьуна дергес къуьнел, виридалай

фад, вичин солдатдин маршунив камар вегьез, сивик хъвер
кваз, хуьруьн куьчедай виниз, хуьруьн кьилихъ экъечӏна.
Анал, ядай векьиз физ къвезвай юлдашар гуьзлемишиз
акъвазна. Са арадлай, са-сад къвез кӏватӏ хьана, вири рекье
гьатна, векьиз фена.
Векьиз агакьун галаз, гъилера авай фу-яд авай чантаяр
туна чилал, эвел са кьве гадади, дергесриз са къилавар гана
башламишна элкъвез-элкъвез яна векь, са рат кьван чка
гьазурна, чпив гвай шеъ-шуьъ тун патал, чпиз ацукьдай чка
гьазурна.
Ахпа вирида санал, гьарда вичин дергесар гатаз
башламишна, са ван гьатна хьи, еке тиянар гатазвай хьиз,
вири сува ван туна. Ахпа дергесар пайгардик кутуна, вирида
чпин дергесар хуьцуь авуна. Юлдашрикай сада: “Гьан, гадаяр, башламиша”, — лагьана, вич кӏвенкӏве фена. Ахпа сад
садан гуьгъуьнал алаз маргъуна гьатна векь язавай са
цӏувад-цӏуругуд итимрин жерге, лап, цавай физвай дурнайрин луьж хьиз аквадай.
Бирдан Жабира хъуьрез-хъуьрез гьарайна: “Агьмед! ката!
лейтенант къвезва! Адан дергес ви дабанра акьун тавунамаз
къекъечӏ виликай!” — лагьана.
Хуьруьн жигьилар вири Мевлидав, армиядай хтайдалай
кьулухъ, лейтенант лугьуз рахадай. Вучиз лагьайтӏа, а вахтара хуьре адалай вилик, ахьтин тӏвар алаз хтай са касни
авайди тушир. Мевлида лагьайтӏа, вичи кӏеви ван алачиз,
дамах гвачиз, гьар вич агакьдайла вилик квай гададиз: “Вун
экъечӏ маргъунай, залай гуьгъуьниз ша” лугьудай. Гьа икӏ
ам са шумудалай вилик акъатдай.
Са югъ-кьве югъ икӏ алатна. Акуртӏа, чпивай Мевлидан
кӏвенкӏве гьатна маргъв тухуз жедач, абуру Мевлидаз лугьудай: “Лейтенант, чи маргъухъан вун я, вун кӏвенкӏве гьата,
чавай, аквазваки, вавди гьуьжет жезвач”. Адалай кьулухъ
векьер яна куьтягь жер кьван Мевлид вирдалай кӏвенкӏве
хьана. Мевлидан векь ягъунин бажарагъдин ван гьа сятда

вири хуьруьз чкӏана. Адалай вири вичин юлдашар, бригадир, правлуниени гзаф рази тир. Мевлида векь чудгъандайла кӏванатӏар, марквар ийизни куьмекарна. Гъел кутӏунна,
гъалерал никӏерай гвенвай къуьлуьн чуьлерни хкиз гзаф
куьмекар авуна. Гатун кӏвалахар саки агатнавай.
Августдин варз тир. Мевлидан къара хабар хтайдалай
кьулухъ, ам хутуник умудни акьван амачиртӏани, Селминаза, гьикьван элчияр атанатӏани “Стха тахтанамаз заз мехъер
лазим туш”, — лугьуз, гаф атӏайкьванбурук гила, Мевлид
хтайдалай кьулухъ, гьерекат акатнавай. Селминазаз кӏаниди
вуж ятӏани чин тийиз гзафбур адавай разивал къачун патал
къвез, хъифизвай. Селминазал вил алай гадаяр хуьре гзаф
авай. Куьз лагьайтӏа, ам гзаф гуьрчег сир-сифет авай, шумал
къелемдин буй авай, вири шартӏарив дуьз, зар алай къурмаж
хьтин, гьар са бажарагъ авай руш тир.
Гьар атайдаз, малум кар я, Селминаза мад разивилин гаф
гузвачир. Ада рикӏай вичин вил алай, муаллим Гуьлбаладин
элчи атун гуьзлемишзавай. Гуьлбаладиз буба амачир. Са
дидени са гъвачӏи вах тир, авайбур.
Са жуьмя югъ я, рагъ акӏиз мукьва, Селминаз целай ацӏай
квар къуьневаз хуьквезвай, акуртӏа, рекьел Гуьлбаладин диде, Шагьни хала акъвазнава. Адав агакьир кьван, Аллагьдиз
хъсан чида, Селминазан рикӏай гьихьтин хиялар фенатӏа?
Селминаза агакьун галаз:
— Салам, Шагьни хала, хийир хьуй, вун и рекьел
акъвазнава хьи, гьинихъ физвайди я?
— Валлагь, чан халадин, гьа ви рехъ хуьзвайди я. Заз вун
лап герек тир.
— Хийир хабар, закай вучзавай, завай вуч куьмек кӏанзава?
— Куьмек ваъ, халадин, заз куь кӏвализ къвез кӏанзава.
— Я, хала, кӏвалин рак гьамиша ахъа тушни, шай ман,
мус кӏандатӏани. Кӏвализ къведайдаз за къвемир лугьудач
кьван.

— Акӏ ваъ, чан халадин, заз зи гададин патахъай къвез
кӏанзава, ваз Гуьлбала чида хьи, ада заз ви разивилин гаф
чирна, на разивал гайитӏа, элчивилиз фин меслятнава.
Им Селминазаз рагъ акӏизвай вахт тиртӏани, цӏийиз рагъ
экъечӏзавай хьиз хьана. Адан чин лап ракъинин нур аватай
хьиз хьана, пелек, сифетдик, хуш акатна.
И кар ада вичи мусанлай гуьзлемишзавайди тир. Амма
руша гьасятда жаваб авайвал гудач эхир. Ада рушариз кутугайвал са тӏимил наз-куз тагана жеч хьи мад.
— Я хала, за вуч лугьуда кьван? А жавабар дидедиз, бубадиз чидайбур я.
Завай абурун гафунал гаф таз жедач хьи.
— Ам дуьз жаваб хьанач, халадин. Диде-бубадини вавай
хабар кьадайди я, ви разивал авачиз, абруни са жавабни гудайди туш. Гила, чан халадин, эгер ви разивал авачтӏа, и чи
гафар зини ви арада амукьрай.
— Я, хала, са зун рази хьунал алач хьи, кар. Ви гадани
рази хьана кӏандачни?
— Гада рази туширтӏа, зун ви патав къведачир хьи.
— За ваз вуч лугьун, за ваз кӏвализ къвемир лугьузвач,
гьикӏ хьайитӏани диде-бубадин разивални хьун лазим я.
— Акӏ ятӏа, зун пакамаз къведа, чан руш, куьн кӏвале жедайвал хьуй. Вуна дидедизни зун къведайдакай хабар
гайитӏа пис туш.
Пакамахъ, Шагьни хала, са тӏимил къенфет-печенини
къачуна, Селминазан диде-бубадин кӏвализ фена. Селминаза
Шагьни хала къвезава лагьана хабар гайила, Гуьлпери фад
кӏецел экъечӏна, ам къаршуламишна. Вичихъ галаз кӏвализ
гъана. Кӏвале рушан буба Гьесенни ацукьнавай. Шагьниди:
“Квез салам малейкум, Гьесен стха”, — лагьана салам гана.
Ахпа ам, Гуьлпериди адаз ацукьа лагьана къалурай чкадал
ацукьна. Хваш-бешдилай кьулухъ, адет тирвал вилик чай,
фу атана. Тӏуьна хъвайидалай кьулухъ Шагьни халади вуч,
вичин гада Гуьлбала патал Селминазаз элчивилиз атанвайди

я лагьана. И арада Мевлидни хтана, ихтилатдал ахватна.
Мевлида, — “Куьн акъваза, за и сятда вахавай хабар кьада,
эгер адаз Гуьлбала чидатӏа, вичин разивал аватӏа, ахпа чаз
рахаз регьят я”, — лагьана, фена. Са арадлай хтана: “Я буба,
куьн рази ятӏа, руша куь гафунал гаф тадайди туш. Гаф куьд
я”, — лугьузва.
Ам, чан хва, рази я лагьай чӏал я. Акӏ ятӏа, зун рази я.
— На вуч лугьуда, я хва?
— Заз Гуьлбала, хъсан итим яз чида, акьуллу гада, гьуьрмет авай муаллим я.
— Гуьлпериди мад куьн рази ятӏа, зунни рази я лагьана.
— Гила ихтияр куьд я, мус лишанар кутада, мус мехъер
ийидатӏа.
— Куьн пара сагърай, куь кӏвализ, я Аллагь, гьамиша
хийирдин хабарар, хийирдин кӏвач атурай, — лагьана
Шагьни хъифена.
Са тӏимил вахт алатна, Селминазан лишандин, ахпани
элдин адет тирвал Гуьлбаладини Селминазан чӏехи мехъер
хьана, и кьве жаван чпин уьмуьрдин чӏехи мураддив агакьна. Чна абуруз гьуьрметлу, муьгьуьббетлу, чӏехи хизан хьун,
уьмуьр бахтлуди хьун тӏалабин.
Цӏипуд лагьай кьил
РИКӏ АЛАЙ КӏВАЛАХ
Мевлидан кӏвале Селминазан мехъер хьана, са тӏимил
вахтни алатнач, Мевлидаз райондин къенепатан крарин отделдин начальникди райондиз, вичин патав эвер гана.
Эвел, Мевлидан рикӏай милициядиз эвернава лагьайла,
квен паталай, вучиз? лугьудай фикирарни фена. Им 1947 лагьай йисан сентябрь тир.
Эвер гайи йикъуз Мевлид, милициядин начальникдин
патав фена. Рак гатана, кабинетдиз гьахьна, салам гана.

Начальникди, адаз ацукь лагьана чка къалурайдалай
кьулухъ, Мевлид ацукьна.
— Ваз вучиз эвернатӏа чидани? Вун рази ятӏа, за ваз вун
чи отделдиз кӏвалахал атун теклифзава. Заз ван хьайивал,
ваз армиядин офицердин звани ава. Лейтенант яни?
— Зун старший лейтенант я.
— Мад хъсан. Заз вун сифте участковыйдин кӏвалахдал
эцигиз кӏанзава. Кӏандатӏа, гьа куь дередин хуьрерин участковый хьухь. Кӏвални жуван кӏвал, хизанни алай чкадлай
агъурун герек туш. Кӏандатӏа райондиз ша, ина участковый
кӏвалаха. Кӏвални за тешкилда.
— Валлагь, начальник, дуьз лагьайтӏа, на теклифзавай
кӏвалах лап зи ивидик галай, лап зи рикӏ алай кӏвалах я. Им
акӏ лагьай гаф туш, заз участковый жез кӏанзава. Зи гзаф
кӏани кар ам я хьи, кӏвалин къене, хуьруьн къене, халкьдин,
жемятдин арада, юлдашрин арада гьич хатурар амукьдай са
къал-къулни тежен. Чӏехи бубайрин эл-адетрин къанунриз
амал авун заз кӏани кар я. Са гафуналди, кӏандатӏа халкьдин
чпин адетрин къанунар, яни намусдин къанунар, кӏандатӏа
гьукуматдин къанунар чӏурдайбур хьуй, заз ахьтин инсанар
гзаф дакӏан я. Гила куьне теклифзавай кӏвалахни, гьа
къанунар вирида къайдада хуьн патал гуьзчивал авун я. Зун
а кардал рази я.
— Акӏ ятӏа, кхьихь арза, и кадрийрин учетдин чарни
ацӏура. За къенин йикъалай ваз приказ гуда. Вун гьа куь
хуьруьн дередин участковый я. Са гзаф, участковыйдин везифайрикай, алай вахтунда ийидай кӏвалахрикай малуматарни гана. Ахпа са гъвачӏи чарни кхьена, ма и чар вугана,
старшинадвай формани къачу.
Мевлид райондиз фена хуьквер кьван Эслидин рикӏ
къене амачир. Яраб вучиз эверайди ятӏа, лугьуз. Бубадидедини рикӏик гъалаба квай. Амма эгьтият ийидай хьтин
са кӏвалахни авачир. Югъ, Мевлид хуькведалди гьа икӏ
акъатна. Садни акуна хьи Мевлид хтана. Адал армиядин

старший лейтенантдин формадин эвезда, милициядин
старший лейтенантдин форма алай. Пагь, им вуч хабар я,
хийир хьуй, лугьуз, буба са патай, диде са пата акъвазна
Мевлидаз кӏанай кукӏваз килигиз авай. Эслиди атана, я диде
вуч хъсан кьазва и форма, лугьуз, шадвал къалурзавай.
— Гила зун участковый я и чи дереда авай хуьрерин.
Начальникди и кӏвалах гун патал эверайди тир кьван. Зун
рази хьана. Чан буба, мад кӏвализ хтана, вал меслят авунач
лугьуз хъел къвемир. Са кӏвалах гьикӏ хьайитӏани авуна
кӏандачирни?
— Я чан хва, лап хъсан кар хьана. Амма инсанар инжиклу тавуна, ширин мецив ая, ийидай кӏвалах, жамаат хурмир.
— Архайин хьухь, буба. За садни закай инжиклу ийидач.
Са карни ава хьи, хуьруьн къене къанунсуз крар авун завай
кьабулиз жедач. Ахьтинбурни къуй чеб-чпикай инжиклу
хьуй. Къанун вирдаз чида. Чиз-чиз къанунсуз крар ийидайбурукай, вазни, вири хуьруьзни хъел къведа. Мад вуч
лугьун, кӏвалах жамаатни гьукуматни рази жедайвал авун
лазим я.
Пакамаз, Мевлид участковый хьанавай хабар вири
хуьруьз чкӏана. Гзафбур адан патав, кабинетдиз физ адаз
цӏийи кӏвалах мубарак ийиз хьана. Са гзаф мукьва-кьилияр,
яшлу итимар кӏвализ къвез кӏвалах мубарак ийидайбурни
авай.
Амма Мевлида вичиз къуллугъ мубарак авурбуруз сасадаз, гъавурдик кутаз, абрувай вичин тӏалабун вуч ятӏа
лугьуз икӏ тӏалабиз хьана: “Эвела куьн заз мубаракиз атайбур, татайбурни вири сагърай. Квез виридаз, за лугьун тавуртӏани, зи къуллугъ, зи кар, пеше вуч ятӏа чида. Мадни за
тикрарзава, зун тахьуй, масад хьайитӏани, гьадан кӏвалахни,
хуьруьн жамаатдин, куь сакитвал хуьн я. Гьукуматди чун
хьтин къуллугъчияр пул гуз хуьзва ки, куь секинвал, куь ислягьвал, куь саламатвал, са бязи чӏуру хасиятрин инсанрикай чна куьн хуьн патал. Чи халкь-жамаатни къуьл цанавай

ник хьиз я. Къуьлуьн къацарин арада эчӏелар жедайвал, жамаатдин арайрани гьа эчӏелар хьтин, я вичиз вичикай хийир
авачир, я кӏвализ, хуьруьз хийир авачир, гьа эчӏелар хьиз
кӏанай акъудна хкадарун лазим ярамазар кими туш. Гила
аквазва хьи зун куь халкьдин къулугъдал алай кас я. Гьавиляй за квевай ийизвай тӏалабун ам я хьи, куьне зазни куьмек
авун. Куь куьмек вуч я? лагьайтӏа, квез акур, ван хьайи,
чӏуру кӏвалахар авурбур вахтунда къалурун, лазим хьайитӏа,
ахьтинбур кичӏе тахьана чинал акъвазна арадай акъудун.
Мевлида участковый яз са йис кьван хьана. Адан
участкада гьич са гъвачӏи чӏуру карни авурди хьанач.
Мевлидаз са йисалай капитанвилин тӏвар ва къенепатан
крарин министерстводин грамотани гана. Мевлидаз вичи
кӏвалахзавай участкадин жемятдин арада гзаф чӏехи гьуьрмет хьана. Мевлидан участокда къанун чӏурай хьтин са карни тахьунин себеб, эвел адан халкьдихъ галаз рахаз чидай
ширин мез, ахпани ада жемятдин арада тухвай кьван
кьанунрин гъавурдик кутадай кӏвалахар хьана. Жемятдин са
собраниени хьанач хьи ам экъечӏна рахун тавур. Ам лап
гьакӏ 3—4 кас алай чкайрални, кимерални хъсан пис краркай, хъсан пис хасетракай рахадай.
Цӏукьуд лагьай кьил
МЕВЛИД-СИЛИСЧИ
1948 лагьай йисан ноябрдин варз я. Са йикъуз Мевлидаз
начальникди райотделдиз эверна, лагьана:
— Мевлид, кьве йисан милицайрин следователар гьазурдай высший милицайрин школа ава, ваз физ кӏандатӏа, ша
чна вун ракъурин.
— Лап хушуналди, зун гьазур я, - лагьана Мевлида.
Анжах, гьикьван хьайитӏани, диде-бубадал са меслят тавуна жедачман, начальник.

— Ятӏа хъифена меслята кӏвале, гьикьван лагьайтӏани
кӏвалин, хизандин меслят герек я, на дуьз лугьузва. Кӏвале
разивал гана, финиф меслят акуртӏа заз пака телефондай хабар це. За вун къведалди документар гьазурин.
— Мус физвайди я?
— Къведай ислендиз рекье гьатна кӏанда. На жуван пад
кьил авуна шай. Чнани ваз герек документар гьазурда. Гила
хъвач. Ислендиз инал гьазур хьухь.
— Лап хъсан, лагьана Мевлид экъечӏна хъифида.
Хуьруьз хтана, кӏвале бубадал, хизанрал вуч силисчийрин
кьве йисан школадиз ракъуриз кӏанзава лагьана хабар
гайила, бубади санхъай, дидеди санхъай гьарайна: я чан хва,
вун са шумуд йисалай хтана чаз акурди вири са йис кьван я,
мадни кьве йисуз хъифизвани. Вакай бегьем чи вил атӏанач
хьи. Кӏелайла вуч пеше я жедайди?
— Силисчи жеда ман. Тахсиркарар диндирмишда, дуьзбатӏулвал арадал гъида. Хъсан кӏвалах я. Куьне фикирмир.
Заз куьне ихтияр гун кӏанзава.
— Я хва, лагьана бубади, вун а кардин чалайни хъсан
гъавурдик ква. Вач ман, ваз хъсан рехъ хьуй! Мус физвайди
я?
— Къведай ислендин йикъуз рекье гьатна кӏанда. Куь разивал аватӏа, за пака начальникдиз телефондай зун рази я
лагьана хабар гана кӏанда хьи, абуру зун инай райондиз фидалди абру, заз документар гьазурдайвал.
— Алад, чан хва, ваз хъсан рехъ хьуй.
Мевлид и кардал гзаф шад тир. Къведай ислендин йикъуз
экуьнахъ вахтунда хтана милициядин отделда гьазур хьана.
Начальникди вичин кабинетдиз эверна, вири документар,
вуч лазим ятӏа вугана. “Алад кьегьалди хьиз кӏелна, хъсан
юрист хьана хъша” — лагьана Мевлид гъил кьуна, сагърай
саламат хьуй лагьана абур чара хьана. Мевлид шегьердиз
рекье гьатна.
Шегьердив агакьай пакад юкъуз, Мевлид гьа школадиз

фена вичив гвай направлениени галаз документар вири вугана. Ам школадиз курсант хьиз кьабулна, адаз ксузкъарагъдай чкани къалурна.
Тарсар башламиш хьана. Мевлида тарсар пара гьевесдив
кӏелиз башламишна. Са кьве гьефтени алат тавунамаз ам
муаллимриз хъсан кӏелдай курсант хьиз таниш хьана. Гьар
гьи юкъуз тарс хабар кьуртӏани, ада муьгькем жавабар гуз
хьана, са варз кьван алатна, ам группада виридалай чирвилерал вилик акъатна. Сад лагьай семестрдин эхирда адаз,
вири тарсарай вадар хьана. Физический тренировкайрани
ам векӏегь хьана.
Гьа икӏа Мевлида 1950 лагьай йисан декабрдиз лап хъсан
къиметрив школа куьтягьна, тарифдин диплом къачуна.
Дипломда Мевлидаз милициядин силисчивилин пешекар
тӏвар гана.
Мевлид Милициядин системдиз силисчияр (следователар) гьазурдай вини дережадин школа куьтягьна райондиз
хуьквезва. Райондив агакьиз мукьва жердавай, адан рикӏик
квай шадвилин къалабалух, чинлай чир жезвай. Адан мус
акакьрай лугьуз квай тяди анвили тир хьи, вич а школадиз
ракъурай начальникдин патав, школа отлично акъалтӏарнавай, хабар гуз кӏанзавай, садни тафаватлу диплом къалуриз
кӏанзавай, вичин уьзуьагъвал къалуриз кӏанзавай тяди тир.
Гьавиляй, райондин меркездив агакьна, автобусдай эвичӏун
галаз, дуьз милициядин отделдиз, дуьз начальникдин патав
кабинетдиз фена. Рак ахъаюн галаз ада, офицерди офицердиз салам гудай къайдада, салам юлдаш подполковник лагьана, салам гана. Начальникди къарагъна адан гъил кьуна,
хваш-беш авурдалай кьулухъ, ацукьа лагьана чка къалурна.
Мевлид ацукьайдалай кьулухъ, начальникди:
— Гьан, Мевлид, ахъая кван гьикӏ фена, гьикӏ хтана,
школада гьикӏ хьана гьикӏ кӏелна, гьикӏ куьтягьна? Школади ваз са затӏ, чирвал ганани? Вун жув гьа школада гайи
чирвилерлай рази хьанани? Са кьиликай вири суьгьбета

кван.
— Валлагь, начальник, зун, эвелай, зун гьаниз ракъурай
валай пара рази я, ваз чухсагъул. Ахпани школадилай, тарсарилай. Гьана гьа тарсар гайи муаллимризни чухсагъул.
Хъсан савадлу, хъсан тарсар гуз алакьдай муаллимар тир.
Гила зи алакьунриз, за а школада вуч авунатӏа, жува тамаша, — лагьана диплом начальникдив вугана.
Акуртӏа, вири тарсарай вадар я къиметар, дипломни яру
диплом.
— Аферин, баркалла! — лагьана начальник мад
къарагъна Мевлидан гъил кьуна, адаз диплом ва цӏийи следователь лагьай тӏвар мубарак авуна. Гележегда вахъ ви
кардални агалкьунар хьун зи мурад я лагьана. Ахпа начальникди Мевлидаз:
— Гила ваз кӏвализ хъфена ял ягъун патал шумуд югъ
бес я?
— Ам ви меслят я, юлдаш начальник, на гьикӏ меслят
къалурайтӏани зун рази я.
— Акӏ ятӏа, са цӏуд югъ, заз чидай гьал, ваз беса. Цӏуд
йикъалай хтана отделда следовательвал кьабулна кӏвалаха.
Гьикӏ я? цӏуд югъ тӏимил яни?
— Зун рази, чухсагъул. Цӏуд югъ за кьарай кьадатӏани
чидач, юлдаш начальник.
— Ятӏа, ахлад, кӏвал хизан я, гьа лагьайвал са цӏуд
йикъалай хъша за гуьзлемишда.
— Гьелелиг сагърай, начальник, лагьана гъил хъяна,
Мевлид идарадай экъечӏна.
Мевлид хуьруьз кӏвализ хтана.
Школа куьтягьдалди кьве йис уьмуьрдикайни фена. Гьа и
вахтунда Мевлидан юлдаш Эслидикай диде хьана. Абуруз
кӏел хьтин са гадани хьана. Аялдал Тарлан лагьана тӏвар
эцигнавай.
Школа тарифдин дипломдив (яру дипломдив) куьтягьна
уьзуьагъ яз хтай Мевлидаз авай шадвал, вичиз хьанавай

гъвачӏи гада-аял акурла кьве къат артух хьанай. Тарлан лацу
хат хьтин, тӏарпӏуц аял тир. Мевлид са кьадар вахт, аял туп
хьиз цавуз вегьиз, кьан хъийиз къугъваз хьана, хизанрив
гьич хваш-беш ийидай имканни вугузвачир. Ахпа аялдив
тухдалди къугъвайдалай кьулухъ, хизанри, вирида хвашбеш авурдалай кьулухъ вири ацукьна. Мевлида бубадиз, дидедиз, вич гьикӏ фена, гьикӏ хтанатӏа суьгьбет авуна. Эхтилатрин эхирда ада вич гила силисчи я лагьана, бубадиз чирна.
1951 лагьай йисан 15 лагьай январдиз Мевлида силисчивал кьабулна.
Силисчидин вилик, вични милициядин, гзаф жуьребажуьр куьлуь-ири хулиганвилерин, куьлуь шей-шуьй
чуьнуьхай угъривилерин гьакӏ лап агъур угъривилер авунвайбурун итим ягъанвайбурун, чӏехи растратаяр авунвайбурун яни вичел ихтибар авунвай гьукуматдин, вири халкьдин
пай галай мал, шеъ хусуси нефсиниз харжна тӏуьнавайбурун
(анжах политический тахсирвал тушир) крариз килигдай
гзаф шикаятар къведа.
Цӏувад лагьай кьил
КӏВАЛ АТӏАНА
Са йикъуз начальникди Мевлидаз эверна, лагьана: “Ма и
арза, им а фулан хуьрей атанвай арза я. Ана, арза кхьенвай
касдин кӏвал атӏанва, яни адан кӏвализ пенжердай гьахьна
хейлин шейер чуьнуьхна тухвана. Гила вун алад гьа хуьруьз,
килига гьикӏ хьанвай кар ятӏа, эвел хуьруьн советдихъ галаз
суьгьбета, ахпа я вич галаз, я са депутатни къачуна гьадисе
хьайи кӏвализ фена, шикаятчидивайни хабарар яхъ, вуч хабар кьун лазим ятӏа залайни ваз хъсан чида. Са гафуналди,
угъри вуж ятӏа чизавачтӏа, ам якьурдай серенжемар аку.
Гьа йикъуз Мевлид фида, арза атанвай хуьруьз. Эвел

хуьруьн советдин идарадиз фена, советдин председатель
Мегьдид галаз рахада, вич квен паталай атанватӏа хабар гуда, ахпа адавай хабар кьада. И гьадиседкай ваз хабар яни?
Хасметан кӏвализ гьинай, гьикӏ гьахьнаватӏа тамашнани?
Угъри вуж ятӏа чизвани?
Мегьдиди силисчидин суалриз жавабар гана. Зун фена,
акуна. Угъри кьвед лагьай мертебадин, кӏвализ пенжердай,
гьахьнава. Пенжерадин хилер гьеч са шуьшени хун тавуна
лом кьтин затӏунив гуж гана, шпингалетар алудна гьахьнава. Я стха, чна ин ихтилатар инал ийидалди, чкадал фена
ваз жуваз акун хъсан я.
Гьакӏ я, гьар-гьал фена кӏанда, лагьана Мевлид
къарагъна, ваз вахт аватӏа, вунни атун, чарасуз герек я. Ша
фин.
Силисчи, сельсоветни галаз Сулейманов Хасметан кӏвализ фида. Эвел Хасметаз гьаятдал эверна. Ви кӏвализ гьинай гьахьнатӏа, къалура лагьана, Хасмета кӏвалин далупатахъ тухвана, кьвед лагьай мертебадин пенжера къалурна.
Мевлуьда тахминан рикӏай чилелай пенжерадин кьакьвал
гьисабна. Гьакӏ чилелай акьах жедай чка туш.
Ахпа ам Хасметан кӏвализ акьахьна, пенжерадиз къенепатай тамашна. Чуьнуьхай пулни къизилар шифонердин са
хиле, бегьледин кӏаник галайди тир кьван. Силисчи и шифонердиз килигдайла, садни адаз шифонердин къвалав
чилел са еб галай куьлег акуна. Мевлида куьлег къахчуна,
кӏвалин сагъиб Магьидиз къалурна, жузуна:
— Им куь ракӏаррин куьлег яни?
— Ваъ, чаз ахьтин куьлегдив ахъайдай тӏапӏарар авайди
туш.
— Акӏ ятӏа и куьлег инай затӏар чуьнуьхайдавай аватнавайди я жеди. Чуьнуьхай къизилар кутун патал, жибиндай
яйлух акъудайла, яйлухдихъ галаз аватай хьтинди я. Им лап
хъсан субут жедай затӏ я.
Куьлег и кӏваляй жагъайди, гьакъикъат тирди тестикьар

авун патал шагьидрин къуларни чӏугуна акт кхьена. Адалай
кьулухъ протокол кхьиз башламишна.
Кӏвал атӏана, кӏваляй шейэр квахьай Сулейманов Хасметан тӏвар, дидедиз хьайи йис кхьейдалай кьулухъ, вири
кӏваляй тухвай, квахьай затӏарин тӏварарни ахьена. Ахпа
Хасметавай хабар кьуна:
— Им мус хьайи кар я?
— Февралдин цӏуругудаз, йифиз чун вири ксанвайла.
— Ваз угъри вуж ятӏа чидани?
— Вилиз такур, за гьим я лугьун? Чидач. Жаваб гана ада.
— Гьич ви зенд физвай хьтинбурни авачни?
— Валлагь, начальник, четин я, вилиз такурдаз угъри
лугьун.
— Рикӏел хкваш, куь пул, къизилдин затӏар алай чка низ
чир хьун, низ акун мумкин я?
— Заз мукьва мехъерар ийиз кӏанзавай чӏал, гьа и къуншийриз вирдаз чизвай кьван, садни и мукьвара зун жуван
багъдин, салан мейвеяр гваз шегьердиз фена, алверна хтай
чӏални гьа и къуни-къуншийриз чида. Адалай гъейри за са
пуд чӏуран жунгани и хуьре тукӏуна, як гайи пулни са агъзур
манат вири цӏуд агъзур кӏватӏнавай, вири фена. Це лугьуз
кӏанзавай сусваз къачунвай подаркайрин къизилар: япуганар, къизилдин кьве тупӏал, сят, хурун цеп вири къизиларни
тухвана. Гьабурни жуван мукьва кьилийриз, садни къуншийриз чир хьун мумкин я. Иллаки дишегьлияр,
къвезвайди я, куьне гьихьтин япуганар къачуна, мад вуч
къачуна, тамашин кван, лугьуз, жув дугъри яз хьайила вири
дугъри хьизни жеда, бес гьабриз къалуриз акъудайла гьинлай къачунатӏани, гьинал тан хъийизватӏани аквадачни?
Эгер ахьтиндан фикирни чӏуруди ятӏа, ада агъзур багьнадив
чирда.
— Вавай пул я бурж кӏан хьайиди, я пул хирде ая лугьуз
атайбур аватӏа рикӏал хкваш.
— За ваз вуж лугьун, хирде ийиз лагьайла зи рикӏел хта
на и чи къуншидал Мара лугьудай са жаван дишегьли
алайди я. Ам вични тӏимил алвердик галайди я, шегьердай
гъиз бязи затӏар и хуьре маса гудай, гьам ара-бир пул хирде
ая лугьуз къведа, мад масад атанатӏа чидач. Марадиз итим
амайди туш, я аяларни авайди туш.
Гьа и арада бирдан хуьруьн советдин председатель
Мегьдиди:
— И мукьвара къазаматдай хтанвай гада Мана, гьадан
стха тушни?
— Я, лагьана Хамета.
И суал жавабрилай кьулухъ, протоколни кхьена
куьтягьайдалай кьулухъ Мевлид эвичӏна, гьаятдиз. Кӏвалин
далу патахъ хъифена, мад угърияр гьахьай пенжердиз тамашна. Гьикӏ акьахнатӏа лугьуз фикириз акъвазна. Бирдан
адан фикирдиз гурар атана. Агъуз, пенжердин кӏаник патаз,
хъсандиз, дикъетдив килигайла, гурарин кьве кек илис
хьайи гелер акуна. Мевлида а гелерин арада авай мензил
алцумна. Гурарин кикерин гелерин яцӏувални гьа кикер
фейи гелер алцумна чирна.
“Къе вахт амач, — лагьана, — Мевлида, — зун пака
хуькведа, куьн кӏвале хьухь, Хамет. Вунни, Мегьди, пака
патахъ фимир, заз герек жеда”, — лагьана. Мевлид садавайни силис тавуна хъфена. Я гьикӏ лагьана эверда, гьакӏ са
делил, субутни авачиз?
Пакагьан йикъуз Мевлид хтана, советдин председатель
Мегьдини галаз, шейэр квахьай Хасметан кӏвализ фена.
Гила лагьана силисчиди Мегьдидиз: “Чаз вунни галаз са
шумуд кӏвалин гьаятриз килигдай кӏвалах ава. Ша, фин.
Башламишин эвел лап патав гвай къуншийрилай”. Са-са
гьаятдиз физ, чпиз акур, кӏвалериз акьахдай ваъ, къаварал
акьахдай, тарариз акьахун патал ишлемишдай хьтин гураррин кьве кьилерин гьаркьуьвилер алцумна. Пуд-кьуд гурар
алцумайдалай кьулухъ, гьич саданни фикир тефидай, къуникъуншийрин арада акьуллу дишегьли яз гьисабзавай Хандан

лугьудай, кьве рушни галаз яшамиш жезвай, вич яхцӏурни
цӏуд кьван яшара авай папан гурар, силисчидив гвай, шейэр
чуьнуьхдайла акьахнавай гурарин гелерин уьлчмеяр хьана.
Ахпа следовательди Ханданаз: “Яхъ и гурарни чахъ галаз
шай”, лагьана, шейэр квахьай кӏвалин, шейэр чуьнуьхдайла
акьахай пенжердин кӏаник гъана. Следовательди Ханданаз
килиг и гелериз, ибур, и кӏвализ акьахдайла, эцигнавай гурарин гелер я. Гила килига, лагьана вичи къачуна Ханданан
гурар а гелерал эцигайла, дуьм-дуьз хьана. Акунани ваз и
гурар кутуна, и кӏвализ, акьахна, инай бязи затӏар чуьнуьхнава.
— Вавай и гурар тӏалабна тухвай маса кас авани и
йикъара?
— Са-къве югъ идалай вилик, атӏа къунши Сереса,
тухвайди тир.
— Мус хканай?
— Накь.
— Гьа инал, эвер гана, Серес гъана. Сересавай хабар
кьуна.
— И къунши Ханданавай и гурар кӏан хьана, на мус
тухванай?
— За? За адавай вучиз тухурай, заз жуваз гурар авачни?
Заз жуваз адалайни хъсан гурар ава. Куьне завай вучиз
хабар кьазвайди я?
— И Хандана, гурар вичивай ваз кӏан хьана, на тухвана,
накь хкайди я, лугьузва.
Серес элкъвена Ханданахъ:
— Я руш, я вах, за вавай гурар мус тухвайди я, я за вучиз
ви гурар тухуда, заз аваз-аваз?
— Ханданан чӏалар галкӏана. Зи рикӏел аламачман, гьим
тиртӏа гурар тухвайди. Заз вун хьиз хьанай.
Силисчиди Ханданавай мад жузуна:
— Куь гьаятда кицӏ авани?
— Ава.
— Йифиз варар агалзавани?

— Ава.
— Йифиз вири ксайдалай кьулухъ ви гьаятдиз атана, масадавай гурар тухуз жедни?
— Ваъ.
Ахпа силисчиди вири шагьидарни галаз Ханданан гурар,
Хасметан кӏвализ угъри гьахьай пенжердин кӏане авай гурарин гелерал дуьм-дуьз хьайивилин, кӏвализ гьа и гурарай
акьахайди субут тирди тастикьзавай акт кхьена. Актунал
вири шагьидри къулар чӏугуна.
— Мегьди, ша гила чун и гурарин сагьиб Ханданан кӏвализ фин. Чаз а угъри гьахьай кӏваляй жагъай куьлегдив
ахъайиз жедай ракӏарар, дапӏарар аватӏа ахтармишин. Эгер
и куьлег гьаданди ятӏа, и кӏвализ атайди гьам тирдаз мад
шак авач.
Силисчи шагьидарни галаз Ханданан кӏвализ фена. Адан
пуд кӏвалин ракӏарарни айвандик акъатнавай, Куьлегдив саса кӏвал ахъайиз тамашна. Са кӏвалин рикӏинин тӏапӏар а
куьлегдив регьятдиз ахъайиз, агализ хьана.
Хандан и куьлег вид яни? Хъсандиз килиг кван, — лагьана силисчиди адаз Хасметан кӏваляй жагъай куьлег
къалурна.
— Чидач. Зи ачар вав гьинай жеда кьван?
— Ятӏа гъваш инал жуван ачар къалура!
Ханданаз силисчидив гвай ачар вичинди тир чӏал, гьич
дахьайтӏа, ракӏарин тӏапӏар ахъаюн анихъ амукьрай, ачардихъ галай, вичи кутур епинлайни чир хьаначирни? Гьелбетда гьасятда. Амма ада, гзаф къекъведай кьасарна, эхир
хтана жигъизвач лагьана.
— Им ви ачар я, Хандан, туширтӏа, ви ракӏарин тӏапӏар
ахъайиз жедачир хьи? Ваз ви куьлег, гьич тахьайтӏа, галай
епинлайни чир хьаначни? Чир ваз пара хъсан хьанава. Айиб
авач ам на жува хиве кьурла хьуй.
Куьлег Ханданан кӏвалин ракӏарин тӏапӏардинди хьунухъ
субут хьайила, силисчиди кьвед, пуд шагьидни галаз, Хас
метан кӏваляй жагъай ачардив, Ханданан кӏвалин ракӏарин
тӏапӏар регьятдиз ахъайиз хьана лагьай акт кхьена,
шагьидрини акт гьакъикъат тирди чипи къулар чӏугунивди
тастикьарна. Ахпа силисчиди Ханданан кӏвалин, жагъай
ачардив ахъайиз хьайи тӏапӏарар, Хандана дегишар тавун
патал, адал пломб эцигна, закай ихтияр жедалди тӏапӏаррик
хуькуьрмир лагьана тапшурмишна.
Гьа и чкадилай силисчи, хуьруьн советдин председатель
Мегьди, шейэр квахьай Хасмет ва адан паб Магьи, Хандан
— вири санал хуьруьн советдин идарадиз хъфена.
Гила куьн вири, — лагьана силисчиди, — са тӏимил вахтунда къецел экъечӏ. Магьи, вун акъваза.
— Магьи, куьнни Ханданан арада вуч мидявал, гьихьтин
садакай садаз хъел авай кӏвалахар ава?
— Заз чиз са мидявални авач. Анжах, за гила са фикирзава; Хандананни зи арада са мус ятӏани, чи гададиз адан руш
къачу-къачуда, арадал гьич мехъер мус алакьдатӏани чин
тийиз, гьакӏ ихтилатар хьайид тир. А чи ихтилатрикай я зи
гададиз, я зи итимдиз къени са хабарни авайди туш. Я зи
рикӏелни аламайди туш. Гила адаз хъел аватӏа, анжах вичин
руш це лагьанач лугьуз аватӏа, ава жеди. Тахьайтӏа, са
мидявални авайди туш.
— Вун экъечӏа, Хандан атурай, — лагьана силисчиди.
— Хандан, чун, я вунни аялар туш. Вуна лугьузва, ви гурар садавайни тухуз хьун мумкин туш. Вични йифиз, кицӏ
авай гьаятдай. Ви гурар, вун а кӏвализ акьахна лагьай
шагьид я. Куьз лагьайтӏа, а чкадал аламукьай гелер ви гураринбур я, ваз акуна хьи? Ахпани ви чина акъваззавай кьвед
лагьай шагьид, вавай аватна а кӏвале амукьай ви кӏвалин
ачар я.
Хасметан кӏвализ фена, анай пулни къизилар тухвайди
вун я. За вун угъри яз гьисабзавач, я вун хьтин и яшара дишегьлидиз ухшарни туш. Вуна авунвай и кар, им сад лагьай
сефер я. Вични адан шейэра темягь аваз ваъ, я вун гишин