Адан экуь къамат зи вилерикай физвач

Алатай асирдин пудкъанни цӏуд лагьай, лап дуьзди 1969-71-йисариз зи эдебиятдин муаллим, чи тӏвар-ван авай драматург Мирзали Рустамован меслятдалди Кцӏара кардик галай "Рикӏин гаф" кӏватӏалдин межлисра иштиракнай за. Зи гележегдин уьмуьрдин рехъ, кеспи хкягъунин, чирвилер, дуьнядин кьатӏунар артух хуьнин карда и межлисдин, ана авай инсанрин чӏехи рол хьана. Чара-чара къилихрин, яшарин, кьатӏунринбур тиртӏани, абур вири милли жуввал, хайи чӏал, эдебият, меденият хуьн ва вилик тухун хьтин къастари садарнавай.
Гьар вацран эхиримжи гьяддин юкъуз кӏватӏ жезвай межлисдин къайда ихьтинди тир: жегьилрилай кьил кутуна гьарада вичин цӏийи шиир, гьикая, повестдикай са чӏукӏ кӏелдай. Ахпа межлисдин иштиракчийри чпин фикирар лугьудай. Хъсан эсерриз лап капарни ядай. Гьелбетда, гьуьжетунарни галачиз тушир...
Межлисдиз Хьилей Валегь тӏвар алай зи тай-туьш са гадани къвезвай. Чи автобусар райондин меркездив межлисдин вахтундилай са-кьве сят фад агакьзавайвиляй чахъ-кьве хуьруьн гададихъ кьилди ихтилатардай, кӏелай ктабрикай, романрикай фикирар лугьудай мажал жезвай. Зун адан чирвилерал, кьатӏунрал, кӏелай ктабра авай кьван эпизодар рикӏел хуьнал мягьтел амай. А вахтара за Александр Ширванзаде лугьур са писателдин "Намус" тӏвар алай роман кӏелзавай. Валегьавай хабар кьурла "-За ам са-кьве йис вилик кӏелайди я"-лагьана. "Ана флан образди герен-герен пара мили гафар тикрарзава,-жузуна за-абур ви рикӏел аламани?" Валегьа а гафар авайвал тикрар хъувурла, заз хълагьдай гаф амукьначир.
Эдебиятдин муаллим чи тӏвар-ван авай кхьираг Юсиф Гьажиев тир Валегьани азербайжандалди кхьизвай. Садра Забит муаллимди вичиз хас хъуьтуьлвилелди лагьай “-Я гадаяр, зани сифте гьа чӏалал кхьейди я, килига кван, хайи чӏалал квелай гьикӏ алакьдатӏа...” меслятдилай гуьгъуьниз Валегьа кӏватӏалдиз вичин лезгидалди кхьенвай сифте эсер-"Хъварц" гъана. И новеллади вири межлис къарсурна. Валегьахъ вичиз хас таъсирлу кӏелдай стилни авай. Чна вирида жегьил кхьираг тебрикна. Рагьметлубурун-Забит, Нямет, Ядуллагь муаллимрин хвешивал лагьайтӏа, алцум тежедай кьван тир.
Межлисдин къарардалди са шумуд автордин шиир, Валегьан "Хъварц", зи "Вафасузвал" тӏвар алай гьикаяяр "Къизил Къусардин" 1971-йисан февралдин нумрада чап хьанай.
Гьа гатуз мектеб акьалтӏарай зун кӏвалахиз Сумгаитдиз акъатнайтӏани, са-кьве вацра мадни Кцӏариз-"Рикӏин гафунин" межлисриз хтанай. Хуьруьн мектебда пионеррин тешкилатдин башчивиле, совхозда фялевиле кӏвалахай Валегьан "Къизил Къусарда" мад са новелла чап хъхьанай...
...Гзаф йисар алатайдалай кьулухъ Кцӏара са жегьил касди зун акъвазарна "Яда, ваз зун чир хьаначни?"-лагьана жузунай. Завай гьикӏван фикирайтӏани, ам рикӏел хкиз жезвачир. "Зун Валегь я, дуст кас, хьиливи Валегь!..."
Райондиз хтайдалай гуьгъуьниз зи къаншардиз акъатай талант, бажарагъ авай, къени къилихрин инсанрикай сад тир Валегьан суракьда гзаф экъвенай зун. Ам Урусатда- "заработкайра" ава лагьанай чир-хчирри.
Вич лугьумир, хизанни кваз Ставрополдин вилаятдиз куьч хьайи Валегь Гьасанован кьилел ина къаза атана кьван. Эцигунардай чкада кьакьандай аватай ада сагъламвал квадарнаваз хьана. Кьилин тӏалари азаб гузвай жегьилди кхьин-кӏелунилай тамам гъил къачунвай.
2008-йисан 10-сентябрдиз гъурбатда кечмиш хьайи Валегь Нарулладин хва Гьасанов мукьва-кьилийрин куьмекдалди хкана хайи Хьиле динжарна. Ада вири 55 йис уьмуьр гьална.
Чи газетдин архивдай Валегьан кьве новелла яхкьурна кӏватӏиз туна чна. Абур кӏелай гьар садавай жегьил хьиливидин талантдиз къимет гуз жеда. Гьелбетда, начагь хьаначиртӏа, кхьин давамарнайтӏа, Валегьакай зурба кхьираг жедай. Завай хьайитӏа, и кьве новелладизни, адан автордизни чи литературада чка кьуна амукьдай гьахъ ава. Гележегда тарсунин ктабар, антологияр, энциклопедияр туькӏуьрдай ксарини адан тӏвар рикӏелай ракъурна кандач.

"Кцӏар" газет
Видади СЕВЗИХАНОВ

Валегь Гьасанов

Хъварц

Тӏиш чӏередикай кватнавай яргъи муркӏуцӏ хьтин Шалбуз хтана кӏвалин пурча ацукьна. Ада папаз гьарагъна:
-Кӏвал чӏур хьайидан руш, ваз къевиз зи ахварик зегьер кутаз канзавани? Экуьнахъ къарагъайла руфун кӏвегь авай цел хьиз жезва...
-Бес за вуч ийин? Вуна сад-кьведра экуьнахъ фад къарагъна туьквендай ниси гъанани, чӏем гъанани?
-Къарагъна а гетӏедавай виртӏедикай гъваш.
-Бес вуна мад нянихъ чиниз гугъуьна кутуна са суьруь гъидамаз, за абурун вилик вуч эцигда?
-Зегьримар эцигда!
Папан чара атӏана. Итимдин гаф-гаф тир.
Гетӏе вилик гъунни кумаз ада эвелни-эвел вичин цӏегьрен вилер хьтин вилер экъисна гетӏедиз килигна. Ахпа ада тӏур гетӏедиз сухна ва анай чӏун гузвай вирт бадидиз акъудна. Вирт тӏуьна руфуна чимивал гьатай Шалбуза вичин гъвечи хциз эвер гана:
-Звера, кӏаник квай кӏваляй са цӏиб яд гъваш!
-Чан дах, балхумдаллай куьшуьдай гъидани? Заз мичӏи цурикай кичӏеда.
-Къуьрен вилер авай къуьр! Вун йифиз сурарай кафанар гъизвайбурукай я! За звера лугьузвачни?
Икӏ лагьанатӏани Шалбуза вичи-вичихъ фикирна: "За адаз вучиз икӏ лагьанай, эхир зунни мичӏи чкайрикай кичӏедайбурукай я!"
Шалбуз тек кӏвале ксана. Адаз мичӏи кӏвале гзаф кичӏе хьаньай. Адан бедендиз цурк акъатнавай. Кичӏела адан вилериз ахвар физвачир. Садлагьана адан рикӏел хъварц акьатна. Вичи-вичихъ веревурдна ада: "Гила вучин? Гила гьикӏин, къевиз зун хъварцра бамишна рекьирвал я".
Кичӏез-кичӏез рак ахъайна ам шлесардиз экъечӏна. Ам санихъни килиг тавуна фена ва ада як гатадай кӏарас гъана ракӏарин кьулухъ эцигна. "Терека хьайиди агалай чкадайни къведайди я," -лагьана ада ракӏарихъ гьа як гатадай кӏарас кӏевиз-кӏевиз кутуна. Икӏ авунатӏани, адан рик архайин хьанач. Ада ракӏарин кьулухъ са столни кутуна. Ахпа ам архайиндиз атана месик акахь хъувуна.
Вилериз ахвар хквезмачир: "И жегьеннемдиз фейидаз тӏишин са хелни авач лугьуда. За жуьрэтна адан тӏишин муькуь хел кьуртӏа, ам кьена фида. И терека хьайиди пияниска Абдул хьтин садан патав тефена зал вучиз гьалтзавайди я?"
И арада адан кьилел алай дакӏардин пердеди пархъна ванна. "Гила зун кьена",-фикирна ада, яргъан кьилел алчудна. Бирдан лупрупна хъварц адан руфунал аватна. Шалбузан нефес кьуна. "Залум хъварц, ви заланвал вуча? Я залум, вун лап кьуркьушум хьиз я хьи!"
Гила ада вичин нефес акъваздай вахт гуьзлемишзавай. Адан хиял сурариз фена. Са гужуналди вилер ахъаяй Шалбуза хъварцраз уьтери килигна. Амма адавай рахаз хьанач, кичӏевиляй адан мез кьунвай...
Кӏекери эхиримжи сеферда эверна. Шлесардиз ахъа хьанвай пенжерди чӏиргъна. "Даюсдин хцин малар, къевиз и хъварцариз завай вуч канзаватӏа, гила кьвед лагьайди къвезвай хьтин ди я." Кӏвале хъуьредай ван гьатна. Ванци лагьана:
-Я гуч тахьайди, ви руфунал алайди вуч я?
Шалбузвай жаваб акъатнач. Папа адан винел алай яргъан винизна.
-Им вуч я, я итим?
Месикай гьекьеди тӏушуннавай са кац хьтинди хкатна.
Адай гьарай акъатна:
-Хъварц, хъварц!
Вич лугьумир, нянихъ Шалбузан винел аватайди тӏакӏаллай нисидин цел тир кьван...

Кичӏевал

Кьуд пад чилин цифеди тӏушуннавай са югъ тир. Тамун юкьвай акъатна физвай сал рехъ кьуна къуьнел гьебе, хъуьчӏе кьве хилен тфенг авай са касди гьерекатзавай. Ам тадилу тир. Амма лемкье хьанвай рекьи, садни кӏвачерал алай зурба резиндин чекмейри адан ериш энгеларзавай. Фад-фад вилериз аватзавай кьардин бармакдини адак хъел кутазвай.
-Тфу, загьримар хьурай вун, харапӏа хьайи чка. Са жуьре марф къун кумазни гьасятда вирер, уьленар жеда,-лугьуз яшлу Айдун халу кам йигинариз алахъзавай.
Ам хуьруьз хва хтай чкадиз хтана гила сувуз- хперал хъфизвай. Айдун халуди балкӏан хканач лугьуз вичи-вич мезембетни ийизвай. Адаз гьинай чир жедай кьван, кьве югъ вилик лап гатуз хьиз рагъ аваз къе хабарсуз марф къвадай чӏал?
Айдун халу вич-вичикай бизар хьанвай хьиз тир. Гьа вичи-вичихъ шикаятзавай: "И къуьзуь кьиликни хьухь лапагрин гуьгъуьна. Ибуруни кӏелунарни куьтягь жезвач. Чпини гьамиша, буба, вуна пул къазанмиша, чнани кӏелин лугьуда. Абуру къазанмишайдакай жувал гьалтдатӏани чидач. А югъ аквадани- аквадачни заз гьинай чир хьурай! Низ чида гьарда са ченгидин гъил кьуна гьинихъ тик вегьедатӏа?.."
Хиялрик кваз кьил чиле аваз физвай Айдун халуди бирдан кьил хкажайтӏа, яргъалай рекьин юкьни-юкьвал ацукьнавай чӏулав са затӏ акуна. Адаз гьарайиз кан хьана. Амма кичӏевиляй пӏузарар сасадакай къакъудиз хьанач. Бес гила вучин? Ада дикъетдалди килигна. А чӏулав шей тум чиле акӏурна ацукьнавай сев тир. Гена къерехдив квайтӏа, са гаф тир. Сатке яргъалай алатна фидай. Айдун халу рекьин юкьвал къах хьана амукьна. Адан кьардин бармак цава акъвазнавай хьиз тир. Кичӏевиляй кьилин чӏарар рипер хьиз хьанвай. Айдун халудин рикӏел кимел итимри авур суьгьбет хтана. "Вичихъ ктад тавурла, севре чӏуькьни ийидач"-лагьанай абуру.
Адан чара-мимкин севрен ченедихъ гъил кутуна минетун тир. Адаз лугьуз кӏанзавай хьи, я чан гьайван, за гьеле гъвечӏи хцин мехерик кьуьлернавач. За садазни писвал авурди туш. Ша вунани заз писвал мийир...
Хиялар яргъал фена. Са сят кьван вахт алатнавай. Амма Айдунани севре чпин меслят куьтягьзавачир. Айдун кӏвачин кьилел кьурана. Виликни гьайбатлу сев ква. Сев гьич юзанни ийизвачир. Налагь адаз инсандин къаматдиз тухдалди килигиз канзавай. Эхирни Айдуна гъил виликдарна лагьана:
-Я Аллагьдин гьайван, захъ кямир, зи язух я...
Икӏ лагьайла, сев дугъриданни регьимлу хьана, къарагъна аста-аста тамун деринрихъ фена. Айдун кьулухъ вил ягъиз зверна. Сад лагьана адан къуьнелай са затӏ тарцин хилек галкӏана. Айдун халу акъваз хьана. Тарцӏин хиле кьунвайди адан къуьне авай тфенг тир...

1971-йис, Хьил