Köşpendıler - İİİ - Qahar-32

Küz toqsannyñ bas kezınde Sıbır jasağy Ūlytauğa, Orynbor jasağy Or bekınısıne qarai şegındı. Söitıp patşa ükımetınıñ Kenesaryğa qarsy bır myñ segız jüz qyryq törtınşı, iağni, qazaqşa Ūlu jylğy general-maior Jemçujnikov basqarğan attanysy da ieşbır nätijesız bıttı.
Kenesarynyñ da kütkenı osy kez iedı. Patşa jasaqtary qazaq jerınen ketısımenen, ol qandy şeñberın jan-jağyna qaita sala bastady. Jolaman, İman, Jeke batyr, Janaidar, Nauryzbai, İerjan basqarğan şağyn jasaqtar Orynbor, Batys Sıbır gubernatorlyğy men Kenesary bilep otyrğan jerdıñ şekarasyndağy patşa bekınısterıne, kazak-orys stanitsalaryna joq jerden tiıp tynyştyq bermedı. Al Būqarbai, Ağybai, Qūdaimendı basqarğan jasaqtar Qoqan handyğynyñ şekarasyna baryp özbek qystaqtaryn tonaumen boldy.
Kenesary osy jyly qaraşa aiynda Jappas ruynan zeket, üşır jinap qaityñdar, ieger qarsylyq ietse aulyn şabyñdar dep Baitabyn men Nauryzbaidy jıberdı. Ondağy oiy bır jağynan Baitabyndy tağy bır synau iedı. Kenesarynyñ qanqūilylyğynan tüñılıp, äne ketem, mıne ketem dep tolqyp jürgen Baitabyn bū joly bas tartpady. İel bolyp bırıguge qarsy qyr körsetıp jürgen Jappas aulyna qūlşyna attandy. Jañğabyl bi būlardy qūşağyn jaia qarsy aldy. Tün kele Kenesary jıgıtterıne arnap oiyn-sauyq qūryp, qoiyndaryna qyz saldy. Al tañ aldynda özı basqaryp ūiqyda jatqan Nauryzbai jıgıtterın tegıs bauyzdady. Osy tünde Baitabyn batyr da öldı, Nikolai Gubin qolğa tüstı. Tek janynda jatqan qyzdyñ syrttağy şudy iestıp «senı öltırgelı kele jatyr» degen sözınen ses alyp dalağa jügırıp şyqqan Nauryzbai Nikolai Gubin äkelgen Aqauyz jüirıgıne mınıp ülgırdı. Soñynan quğan Jappas jıgıtterınıñ jeteuın jäne älmembet bidıñ balasy Kökır batyrdy naizamen qağyp öltırıp jalğyz özı qaşyp qūtyldy. «Sūñqar ölgen» töbesındegı oqiğadan keiın alty jyl qyzyğyn körgen Baitabynnyñ asqan ierlıkpen, jalğyz özı köp jıgıtpen atysyp sorğa qamalyp ölgenın iestıgende Kenesary qandai batyrynan airyl-
ğanyn bır-aq bıldı. Batyrlarymdy qalai qadırleitınımdı körsın degen sūltan özı jer bauyrlai qaiğyryp, bar jūrtqa üş kün qara jamyltyp joqtau aitqyzdy. Jetısın bergennen keiın Baitabyn ölgen jerge baryp basyna qūlpytas ornatyp, būl arağa «Baitabyn dañyzy» degen at qoidy. Osy «jasauyl qyr-
ğyn» dep atalatyn uaqiğadan keiın Kenesary jeltoqsannyñ basynda sarbazdaryn özı basqaryp kelıp Jappas ruyn şapty. Jazyqty-jazyqsyzyna qaramai Jappas ruynyñ köp aulyn qanğa boiady. San kedei aldyndağy kün körısınen airylyp, san beişara qan jylady. Tek osy qyrğynnyñ bas künäkary Jañ-
ğabyl ğana qoimasyndağy köp qomynyñ arasyna tyğylyp aman qaldy. Sonymen bır myñ segız jüz qyryq törtınşı, iağni Ūlu jyly, Kenesary jauyn tağy toitardy. Bıraq ol ıştei jaraly iedı. Tağy da osyndai auyr bır jyl kelse, tynymsyz alysyp, at üstınde jürıp qajyğan jūrt iendı tötep bere almaitynyn Kenesary jaqsy tüsıngen-dı. Sol sebepten de taiau qalğan jauyn sezıp, qaida qaşaryn bılmei sasqan jaraly arlan qasqyrdai qatty qinaluda iedı. Qas pen dosty aiyra almai, soñğy kezde boiyn meilınşe bilep ketken qatygezdık, qanypezerlıgı de osydan şyqqan-dy.
Bülınşılık epilogı
Qazaq jerınde ne köp mola köp. Al myna bıreulerdı mola deuge de, qūlpytas deuge de, serete deuge de keledı. Qazaq köbıne mūndaidy oba deidı. Būl tastan qaşap ıstegen müsın. Şombaldai tas denenıñ köbı äielge ūqsas. Keibıreuınıñ alaqanynda keude tūsyna deiın kötergen kese-ydys, keiısınıñ qolynda kelte juan taiaq tärızdı qaru. Türlerı monğol keiıptes, keiısınıñ juan mūrty salbyrağan. Osy müsınnıñ janynda tasty qyrynan qalap salğan zirat-
qa ūqsağan tört qabyrğa bar. Al bağda bıreulerınıñ janynda kädımgıdei kışı-gırım tas qorğan tūrğyzylğan. Müsınnen künşyğysqa qarai jüz ielu, iekı jüz qadamnan keiın, sopaq tört būryşty, biıktıgı jarty qūlaş tastar kezdesıp otyrady. Būl tızılgen tastar (balbalalar) iekınşı oba tasqa aparady. Odan ärı tağy osyndai balbala tastar sozylyp kete barady...
Osyndai bır töbe basyndağy tas obanyñ janynda üş adam otyr. Bırı Kenesary. Qasyndağylary Taimas pen äbılğazy.
Qasym han däuırınen bastap qazaq jerınde taqqa otyrudyñ özınıñ ierekşe dästürı bolğan. Taqta otyrğan hannyñ oñ jağyndağy adamdy Maimene, sol jağyndağyny Maisara dep atağan. Maimene men Maisara ieñ bedeldı rulardan, hannyñ oñ qoly men sol qoly tärızdı senımdı adamdardan sailanğan. Qasym hannan bastap Abylaiğa deiın qazaq handarynyñ Maimene ornyna arğyn, Maisara ornyna Qypşaqtan şyqqan bedeldı bi, bekzadalary otyryp kelgen.
Kenesary han bolğannan berı, tek Abylaidyñ ala tuyn özınıñ jasyl tuyna aiyrbastağany bolmasa, köbıne ata dästürın berık ūstauğa tyrysqan. Sondyqtan Maimene men Maisarany handyq, soğys ısterınde ieñ jaqyn, ieñ senımdı serıkterı Taimas pen äbılğazyğa bergen. Taimas arğyn ruynan bolğandyqtan ony Maimene, sūltan tūqymynan şyqqan özınıñ nemere ınısı äbılğazyny, nağaşy jağynan Qypşaq bolğandyqtan Maisara ietken. Būl iekeuı qai jerde jürmesın, osy tärtıptı būzbaityn. Mıne qazır de Taimas hannyñ oñ jağynda, äbılğazy sol jağynda otyr.
Tamyzdyñ bas kezı bolsa da, bügın kün şıldedei tym ystyq iedı. Qazır kün batuğa taiap qalğan kez. Keş bola, töbe basynda salqyn jel soğyp, oba qasyndağy üş adam demderın ierkın alğandai. Tömende Yrğyz özenınıñ öreme tūsynda jaudan tasalanğan han auly jatyr.
«Jalaiyrda qoi köp, Janğazyda oi köp» dep özınıñ ündemestıgıne syltau tapqan Jalaiyrdyñ Janğazy degen baiyndai iemes, Kenesary şynynda da sözge sarañ, tūiyq, bıraq köp oilanatyn-dy. Al ötken jylğy jeñısterınen keiın tıptı az söileitın bolyp alğan. Handyqty basqaruda ieñ jaqyn degen bır tabaqtan iet jep, bır dastarqannan şai ışıp jürgen Taimas pen äbılğazyğa da ol aqyrğy kezde anda-sanda ğana syryn aitatyn. Taimas pen äbılğazy handarynyñ būl qylyğyn «tūtqyndağy bäibışesı men balalaryn sağynğan şyğar. Qaisar mınezıne salyp bızge aitqysy kelmei, qūr ışten tynğan türı ğoi», — dep oilaityn. Bıraq biylğy jyldyñ ortasynda general Obruçevpen jürgızılgen kelısım boiynşa tūtqyndar aiyrbastalyp, Künımjan balalarymen üş jylğa taiau Orynborda bolyp, osydan iekı ai būryn sau-salamat qaityp kelgen.
Alaida Kenesary bır-iekı kün aqjarєyn jürgen de, qaitadan qaiğy teñızıne tüsıp ketken, tünere bastağan. Hannyñ būlai ūzaq tūnjyrauyn iekı aqylgöi tüsıne almai-aq qoiğan. Kenesary qandai qaiğy kelse de, üş künnen keiın ūmytatyn. Ūmytpasqa ömırdıñ özı de qoimaityn, künde attanys, şabuyl, bır qaiğyny kün salmai basqa qaiğy jeñıp jatqan kez. Byltyr Baitabyn batyr ölgende de, iel arasyn tatulastyrudyñ şeşenı älım İagudin men bükıl keñse jūmysyn, alym-salyq ısterın basqaryp jürgen Ospanūly Sidaq Qoja qolğa tüskende de üş-aq kün qaiğyrğan. Törtınşı künı qaitadan kökburylğa mıngen. Būrynğysynan da qatulana tüsken. Biyl Kenesary onşa küizelerdei apat iel basyna tuğan joq. Tek būrynğy İelek özenınıñ boiyna köşıp barğan ruyn iesız tastamaiyn dep, jaz basynda Jolaman batyr han qasynan köşıp ketken. Kenesary qūşaqtasa qol alysyp qoş aitysqan. Jolamannyñ ielıne qaituyna özı rūqsat bergen. Al jaqynda böten ūlttan jalğyz syrlasy İosif Gerburt —Jüsıp üştı küilı joq bolyp ketkende, tūnjyrai otyryp: «Aidynyma kelıp qonğan aqquym iedı, sırä kölım taiyzdanaiyn degen ieken, jolynan jarylqasyn. Ūltym bır deitın iedı, tek Besontiınge baryp qosylmasa bolğany», — degen de qoiğan. (Besontiın dep qazaqtar Sıbır kazaktarynyñ basqarmasy bastyğy, zaty poliak, general-maior Vişnevskiidı aitatyn).
Osyndai jağdaida jürgen Kenesary bügın ieñ janaşyr iekı serıgın alyp oba qasyna kelgen. İerteñ osy arağa Kenesarynyñ qaramağyndağy iel bilep otyr-
ğan batyrlary, bilerı jinalmaq. Aldağy uaqytta ne ısteu kerek, sony aqyldaspaq. Özderın han şaqyrğanda Taimas pen äbılğazy sol mäjılıs turaly keñespek bolar dep oilağan. Bıraq Kenesary sözın tıptı bötennen bastady.
— Men keşe bır tüs kördım... Tüs iemes-au, özımnıñ ajalymdy kördım. Sonyñ joruyn sūraiyn dep iedım, — dedı ol basyn kötermei, jerdı şūqylap.
äbılğazy jasy kışı bolğandyqtan Kenesary özı söile demese ündemeitın. Ädet boiynşa mūndai jağdaida söz Taimasqa tietın. Ol sol ädetıne salyp:
— Tüs tülkınıñ boğy degen, han iem, ony jorytyp ne qylasyz, — dedı, Kenesarynyñ «ajalymdy kördım» degenınen şoşyp.
— Joq, tüsım demeñder, öñım deñder...
— Jaqsy. Aityñyz.
— Bız, qalyñ qazaq osy aradan bosyp Balqaş baryp, Qamal aralynda qys ötkızıp, odan Merkenı alğan iekenbız. Qyrğyzdyñ manaptary Sarbağyş Orman men Jantaiğa: «Ağaiyndy iekı jūrt bırıgıp, Qoqan hanyn joiyp, jeke iel bolaiyq», — dep hat jazyppyn.
— Jön ğoi. Qyrğyzdar bızdei Rossiiä patşalyğynyñ qorlyğyn körgen joq qoi älı... Qoqan hanynyñ qiiänattary bolmasa, ielı de, jerı de sau, aq patşağa qarsy kelmeidı...
— Orman özı han bolğysy keledı ieken, ol «sen mağan bağyn, söitseñ bırıguım mümkın, äitpese özıñdı ūstap berem. Senıñ basyña Besontiın üş myñ som kümıs aqşa men altyn medal bergelı tūr», — deidı. Men ne degenımdı bılmeimın, osy arada şym-şytyryq bırdemeler bastaldy. Qaliğūl manap kelıp, özara tatulasyp, bır-bırımızge timeitın bolyp bıtım ıstegen tärızdımız, bıraq ol bıtımdı, menıñ basymdy satyp şen almaq bolğan manaptar uädesın būza ma, kelısım sūrap barğan Sauryq batyrdy öltırıp, Künımjannyñ ınısı men Janasty qolğa tüsırıp, köp töleu sūrai ma, qalai, äiteuır bız olarmen soğysuğa bel bailappyz...
— Tüsıñızge tağy soğys kırse qiyn ieken. İel tym küizelude ğoi.
— İä, būl tek tüs bolsyn de. Sodan qan tögıs bastalypty. İekı jaqtan bırdei jazyqty, jazyqsyzdar qyrylyp, jylağan bala, qatyn-qalaştyñ oibaiynan jer türşıkkendei...
— İapyrmai, ä... Onsyz da tögılgen qan az iemes iedı ğoi...
Saiyp kelgende bız Orman manaptyñ äskerımen betpe-bet kelıppız. İekı jaq Şu özenınıñ boiyndağy Qara Qonys jazyğynyñ künşyğys şetı Kekılıtau ietegınde kezdesıppız. Kekılınıñ «äulie şyñy» atalatyn basynda Orman qoly. İejelden qan josyğan jer dep sanalatyn Maitöbe adyrynyñ basynda bız... Sol jağymyzda qalyñ būiratty Almalysai jazyğy. Odan ärı Şu özenı... Olar biıkte, bız tömen. «äulie şyñynyñ» basyndağy Pışpektıñ qūşbegı älışer datqa men Orman manapty öñımdegıdei anyq körıp tūrmyn. Manaptar «bälem, tūra tūr!» dep jūdyryqtaryn tüiedı. Künşyğys jağymyzdan, atyn bılmeimın, tağy bır qarly biık şyñ ielesteidı. Onyñ basynda Besontiın. Ol Orman men älışerge qol būlğaidy, «Kenesaryny tez qūrt. Järdemge bır atqanda myñ adamdy qyratyn qaruy bar jüz äskerımdı jıberdım», — deidı. İetekke qarasam Besontiınnıñ sözı jön sekıldı. İekı sypaiy samaurynğa ūqsas buy būrqyrağan bırdemeden oqty qardai boratyp tūr.
— Kündız ne oilasañ tüsıñe sol kıredı degen, — dedı bağanadan berı ündemei otyrğan äbılğazy — iesıñızde me Jüsıptıñ äneugı sözı.
Jüsıp Orynbordan kelgen bır qaşqyn soldattan öz ielınde şyğatyn bır jurnaldy sūrap alğan. Sol jurnalda köp närse jazylğan ieken. Oqty qarşa boratyp, bır atqanda myñ san adamdy joq ietetın bolaşaqta ğajaiyp qarular şyğady-mys dep Jüsıp Kenesaryğa aitqan. Tyñdap otyrğan Kenesary «Şırkın-ai, sondai qarudyñ bır-iekeuı mende bolar ma iedı», — dep arman bıldırgen.
— Mümkın sondai bäle me, äiteuır jantürşıger bır ğalamat, — dedı sözın qaita jalğap Kenesary, — soğys älı bastalğan joq, bıraq menıñ iekı közım Kekılıtau jağynda. Kündız közıme tüserı tau basyna jyra, saiy, qoinau men şañyn būrqyratyp ağylyp kele jatqan qalyñ qol. Tünde bükıl Kekılıtaudyñ boiyn qaptai janğan ottar... Men şoşynyp, äbılğazy, senen: «Kekılıdegı qyrğyz köp pe, aspandağy jūldyz köp pe?» — dep sūraimyn.
äbılğazy iezu tartyp küldı.
— Kene ağa, būnyñyzğa men jauapty qazır bereiın, Sız manaptardyñ özderın kördıñız be, älde tek şañ men otty ğana kördıñız be?
— Şañ men otty ğana kördım. Manaptardan körgenım tek Orman, älışer, Qaliğūl.
— Onda būl ieskı qulyq. İeskendır Zūlharnaiynğa qarsy soğysqanda saq, qypşaq, üisınder osyndai ädıs qoldanypty. Tünde qos basyna iemes, är sypaidyñ özıne jeke ot jaqtyryp, al kündız iekı san qoldy iekı taudyñ arasymen şañdy aspanğa şyğara iersılı-qarsyly jürgıze berıptı. Qazaqtardy būryn bılmeitın İeskendır Zūlharnaiyn «būl ne qylğan köp qol iedı» dep seskenıp, qazaq dalasyna attanudan bas tartypty. Qos müiızdı İeskendırdıñ bızdıñ jerge kelmeuınıñ bır sebebı osynda körınedı.
— Būl bır ieske alatyn qulyq ieken, — dedı Kenesary. Söittı de tüsıne qaita kırıstı. — Qyrğyzğa bırge attanğan Sypatai batyr men Rüstem töre bızdı tastap ketıp barady. Ar jağynda tağy da şym-şytyryq bır päleler... Jekpe-jek şyqqan batyrlar, qarama-qarsy bettesıp kelgen qoldar. Ormanğa men: «Şyq jekpe-jek!» — deimın. Ol mağan borbaiyn körsetıp küledı. Qysqasy, bır kezde bızdıñ qalyñ qol qorşauğa tüsken ieken deimın. Bır jağynda patşa soldattary, iekınşı jağynda qisyq qylyş qoqandyqtar, üşınşı jağymyzda ala qalpaq manaptar. Jantalasyp jan-jağyma qaraimyn. Qorşaudy būzam dep iekı jüz jıgıtpen jauğa şapqan Nauryzbai... Ar jağynda tağy şym-şytyryq... Däl öñımdegıdei: «İapyrmai, būdan da qiyn kezeñderde jol tapqan aqylym qaida deimın. Patşanyñ zeñbırektı bes myñdağan äskerıne boi bermegen basym, myna toğyşar manapqa tötep bere almağanyñ ba?» — deimın özımdı özım qinap. Bıraq tötep bere alatyn iemespın. Äsırese sypailarymnyñ qūtyn alyp, qyryp bara jatqan iekı büiırımızden atylğan älgı samauryndai buy būrqyrağan ğajaiyp qaru... Älden uaqytta Aqauyzdyñ jalyn qūşyp Nauryzbai qūlady. Tek qoldy jaryp Aqylağymen qamalai quğan jauğa jetkızbei Ağybai ğana qūtyldy. Qorşau taiağan saiyn tynysym tarylyp, Batyrmūrat bastağan serıkterımmen iırımdı Qarasu özenıne at qoidym... Astymdağy atymdy iırım ala jöneldı. Qai jağymnan kelgenın bılmeimın, bırese Batyrmūrat, bırese Qaraülek, bırese sen iekeuıñ, bırese Arğyn, Qypşaqtyñ jas jıgıtterı suğa jıbermei menı jağağa alyp kele jatyr...
Terlep ketken Taimas:
— İapyrmai, tüstegı su öñıñızde körer azabyñyz ğoi, äiteuır jar jağasyna şyqtyñyz ba?
— Şyqtym ğoi. Bıraq aldymda Töregeldı manap basqarğan Qaliğūl jasağy tūr ieken. Qolğa tüstım... Ar jağynda tağy şym-şytyryq, bıreu jylap, bıreu külgen tärızdı. Būl uaqytta qarasam syñsyğan jau ortasynda tūrmyn. Būl bır ülken toi tärızdı. İeñ ortada Qaliğūl manap, «imanyñdy aita ber, qazır basyñdy alamyz» deidı. Men imanymdy aityp, allağa jalynğannan görı, basymnan ötken ömırımdı, ağaiyn-tuysymdy, qatyn-balamdy, üzeñgıles serıkterımdı, tuyp ösken Kökşenıñ kögıldır taularyn, Saryarqanyñ aidyn şalqar kölderın, jasyl orman, kök şalğyn belderın köz aldyma ielestetıp än saldym.

Kenesary būl joly da iel qamqory ier bolyp körınıp otyr... Äbılğazy men Taimastyñ jüiesın bosata söiledı.
— Sondağy qoştasuymnyñ iekı auyzy qazır de iesımde:
Qoş aman bol, Saryarqa ösken jerım,
Qaitqan qazdai qalyñ iel, köşken jerım,
Tıze qosyp bar qazaq iel bola almai,
İt pen qūsqa jem bolyp öşken jerım.
Sen de aman bol, Sarysu, Qaratauym,
Jeñe almadym, Qoqanda kettı dauym.
Qorqyt körı aldymda qazuly ieken.
Aqyrynda, mınekei, jeñdı jauym!..
Osy qoştasuymdy aityp basymdy Qaliğūldyñ qolyndağy qylyşqa tosa berdım. Sūp-suyq bolat qylyş kök jelkemnen kırş ietıp kırıp, öndırımnen bır-aq şyqty, basym anadai jerge domalap tüstı..
— İapyrmai, — dedı Taimas mañdaiyna şyqqan suyq terdı oramalymen sürtıp, — qazaq tüsınde ölgen adam ūzaq jasaidy deitın iedı, ūzaq jasarsyz, Keneke...
— Qoia tūr, ūzaq jasar, qūzğyn qūs kımge tūlğa bop jür? — dedı Kenesary Taimasqa, — qyzyğy artynda...
— Tüs dese tüs ieken, älgıden keiın de bırdeme kördıñız be? — dedı Taimas «ölgennen keiın» degen sözdı aituğa auzy barmai «älgıden keiın» dep.
— Käptıñ bärı osynda bop tūr ğoi. Sonyñ joruyn sūramaqpyn senderden. Özım ölsem de, bärın iestıp, körıp jatyrmyn. «Kenesary öldı» dep soñymnan iergen bırqauym jūrt aza tūtyp, küñırene jöneldı. Qūlağyma sol qaiğynyñ ışınen Nysanbaiymnyñ joqtauy dara iestıledı. Toqtai tūrşy qalai dep jylap iedı Nysanbai? İä, bır-iekı auyz sözın älı ūmytqam joq:

Tūlpardan sailap at mınıp,
Dorbadan jemın jegızgen.
Jem ornyna bal berıp,
Qysyrdyñ sütın iemızgen.
Basuğa qalyñ jau kelse,
Alyp şyğar degızgen
Kenekemdı qaldyryp,
Kök buryl, sağan ne boldy?!
Kenekem menıñ ketken soñ
Zamanym qaldy tarylyp.
Halyq iesı hanymnan
İekı bırdei qanatym,
Jetım qaldyq aiyrylyp!
İekı bırdei qanatym,
Topşydan qaldy qaiyrylyp!
Baldağy altyn aq beren
Tasqa tidı maiyrylyp!
Kemşılık tüstı basyma,
Körıngennen qaimyğyp!
Nysanbaidyñ joqtauy bıter-bıtpesten, Orman men Janai Qoqan hanyna dostyqtyñ belgısı ietıp, iekı arbağa tiep köz aldymda sarbazdarymnyñ bastaryn ala jöneldı. İşınde Nauryzbai qalqamnyñ, Qūdaimendı, Jeke batyr, tağy osy aiqasta qaza bolğan iekı balam men on bes sūltannyñ bastary bar... Bar basty Qoqan hany «qyrğyz manaptary Kenesarydan qalai öşın alyp bergenın körsın», — dep Taşkent bazarynyñ däl ortasyna ağaşqa kigızıp ılıp qoidy. Amalym ne, bärın körıp jatyrmyn. Al özımnıñ basymdy Qaliğūl manap qorjynğa salyp, Üisın, Dulat rulary da zaty qazaq qoi, bülık şyğaryp jürer dep, Jasyl köldıñ syrtymen orağytyp, Jarkent arqyly Qapaldağy Besontiınğa alyp keldı. Mūnda ieñ aldymen körgenım Kenesarynyñ kegın alamyz dep manaptarğa qarsy attanyp bara jatqan qalyñ Alban, Syban jıgıtterı boldy. Olardyñ ne ıstegenın körgenım joq, bıraq alystan qūlağyma kelgenı: menı öltıruge qaty-
nasqan kısılerdıñ jazasyn aiamai tarttyrypty. Al Töregeldı manaptyñ aulyn şauyp, özın at qūiryğyna bailap öltırıptı. Mūny köre almağan sebebım menıñ basymdy Aiaköz, Semei arqyly Ombyğa ala jönelgen. Ombyğa kelgen soñ Arşaboq, şoqşa saqalymnan ūstap tūryp: «On jyl ūstatpap iedıñ, iendı mıne qolymda tūrsyñ. Ne ıstesem de ierkım bar...» dep küldı. Men de küldım, — «Myqty bolsañ tırımde nege kegıñdı almadyñ? Qu basqa qairat ıstep ne qylasyñ», — dedım. Ol «Kegımdı tırıñde alğan joqpyn ba? Sağan Orman men Janai manaptardy aidap salyp, senımen qyrqystyryp, aqyry solardyñ qolymenen basyñdy kestırgen men iemespın be?» — dedı, söittı de jan-jağynda tūrğan kıleñ sary ala tondy jandaraldarğa: «Kenesaryny qūrtuğa qatynasqan qyr-
ğyz manaptaryn tegıs Ombyğa qonaqqa şaqyraiyq. Al myna basty juan moinynan aiyrğan älıbek ūly Qaliğūlğa, Rossiiä imperiiäsyna körsetken adal ieñbegı üşın, patşa ağzam atynan, moinyna qarğy bau ietıp tağyp jürsın, georgii lentasyna bailanğan kümıs medal bereiık» dedı. Söittı de menıñ betıme qarap: «Mıne, Kenesary, küştımen küresseñ tabaryñ osy bolady», — dep kekete küldı de, iesık aldynda kütıp tūrğan şabarmandaryna basymdy ūstatyp: «Tez Peterburğa jetkızıñder!» — dedı. Olar menı qaitadan qorjynğa salyp ala jöneldı. Neşe kün, neşe tün jürgenımdı bılmeimın, äiteuır şırıtpeitın bır därı jaqqan ba, küzdıñ suyğynda kışı qūdai — patşa ağzamnyñ özı tūratyn saltanatty qalağa jettık. Menıñ sorly basymdy şoqşa saqalymnan ūstap neşe türlı jandaraldar san ret kördı. Aqyrynda bır künı miymdy, bas terımdı, keñsırıgımdı sypyryp ap, mañdaiyma küidırıp «Qyrdyñ qaraqşy sūltany Kenesary Qasym ūlynyñ basy» degen tañba salyp, özım sekıldı bastar, san türlı ğajaiyp suretter, tas müsınder, patşa ağzamdardyñ tamaşa zattary tūratyn keñ saraiğa aparyp qoidy...»
— Oipyrmai, Keneke, qaidağy-joqty aityp kettıñız ğoi, — dedı äbden abyrjyğan äbılğazy, — tüs degen sandyraq iemes pe, qaitesız sony ieske tüsırıp... Qalsyn päleket sol betımen tüs bolyp.
— Läiım aitqanyñ kelsın... Bıraq qoryqqanmen jan qala ma, tüsımdı aiaqtaiyn, şeşuın sosyn aitarsyñdar.
— Aiaqtañyz.