Халық - Қарақалпақ фольклоры - Ер Зийўар. Қурбанбек - 04

Ләшкер жыйнап Хорезмге бармасам,
Ноғайларды дүркиретип қырмасам,
Ордаңа ат ойнатпасам, Ҳәсен хан,
Атым бийкар, тулыбыңды жармасам!
Зийўарыңды дәрўазаңда шалмасам,
Басларыңа ақырзаман салмасам,
Мениң Тақтаполат атым қурысын,
Хорезмди бағындырып алмасам!

Бес күн жалғаншыда жан барды менде,
Тириде болмайман ноғайға бенде,
Ҳәсен хан, сөзимди айтып қысқарттым,
Өлтир, я өлтирме—ықтияр сенде.
Өлтирсең де диниңе ҳеш кирмеймен.
Өлгенше ноғайға қылыш сермеймен,
Әжел жетип пайманам толмаса,
Ноғайға Еменқиялды сирә бермеймен.
Ҳәсен хан, алсаң да мениң жанымды,
Бирақ зүриятларым алар қанымды,
Әўладларым ат ойнатып барғанда,
Қоярға жер табалмайсаң жаныңды.
Өлтирсең тыңламай мениң дадымды.
Бирақ қыралмассаң барлық халқымды,
Перзентлерим барып сени өлтирер,
Ўайран етер Хорезмдей қалаңды.
Патшаларды зар жылатты пәрмәным,
Ғурыжлансам тасар тәнде дәрманым,
Тақтаполат—даңқлы «патша» атандым.
Енди өлсем зәрре жоқты әрманым.
Халық алдында көзден төкпей жасымды,
Алар болсаң тезирек ал басымды,
Даўрығыңнан қорқып, бас ийерим жоқ,
Гүржилерге тарттырсаң да лашымды.
Хан болсаң өзиңдей ханды қыйнама!
Өзиң өлтир, бирақ халықты жыйнама!
Атаңа не қылсаң алдыңа келер,

Батыр болсаң мениң менен ойнама!
Ҳәмелдарларым да сизге сатылған,
Сол себептен мениң қолым шатылған,
Яки өлтир, яки босат, Ҳәсен хан,
Бул турыстан жақсы тезирек шабылған.
Ҳәсен хан, жүрипти сениң дәўлетиң,
Қасыңдағы көпеклериң сәўләтиң,
«Өлтиремен», десең—минекей басым,
Алсаң—алды, әўел сениң нәўбетиң.
Ҳәсен, сениң Зийўар, Жанай улың бар...
Зүриядымнан мен жылайман зар-зар,
Жалғаншыда қыз перзентиң болмасын,
Улсызлықтан маған болды жаҳан тар.
Қызы қурысын—өзиңе жаў болады,
Исин көрип көзиң қанға толады,
Улым болса қолым байланбас еди,
Енди мениң қызыл гүлим солады.
Бул жалғаншы дүнья екен бийпаян,
Паянсыз екени болып тур аян,
Кесер болсаң кес басымды тезирек,
Сеники бул пәни дәўран, Ҳәсен хан.
Ҳәсен хан, кессеңдағы тилимди,
Қорқып сеннен бергеним жоқ елимди,
Ғазап етсең бир шыбынлық жаным бар,
Өлимге келдим мен буўып белимди.
Маған яр болмады енди латманат...
Ушсаң қолтығыңда сениң қос қанат,

Перзентсиз, сораўсыз ханды өлтирип,
Шәҳәримде ете бериң салтанат!
Сонда Ҳәсен сөйледи:
—Еситип сениң атыңды,
Көрсем де қатты бадыңды,
Өзиң барып геллеғар,
Ўайран салған соң елиме
«Бизге келген батырдың,
Көрейин, —деп,—ел-журтын».
Шығып едим, елимнен.
Ләшкер айдап топ сүйреп
Өттим талай көлиңнен.
Ат баўырынан қан төгип,
Өттим талай шөлиңнен.
Кеўилимде бул ис жоқ еди,
Жолықтырдың бәлеге.
Мени өзиңдей көрмедиң.
Халыққа қылыш сермедиң,
Шуўлатып қойдай халқымды,
Бир тынышлық бермедиң.
Урып-шаўып елимди,
Сениң өзиң ермедиң?!
Искенжедей қысып мен,
Алғаным жоқ па белиңнен?!
Байлаўлы турсаң алдымда...
«Шешемен, деп қолыңды,
Бир ер шықты ма елиңнен?!
«Ал», десе де алмадың,
Мойыныңа қылған гүнаңды.
Танымадың, бәтшеғар...
Танытарман анаңды!
Ҳәр нәрсени айтасаң,
Билмей бәдирек шамаңды,

Қалаңды алып қыйратып,
Бузарман түп қанаңды.
«Қайт», дегенде қайтпадың,
Тақтаполат ырайдан,
Ахмақ геўир, адастың,
Күнде жүрген жолыңнан,
Сениң улың жоқ болса,
Халқыңда ул жоқ па екен?!
Әдил болсаң халқыңа,
Сен сүйген болсаң «жаным» деп,
Халық сүйсе сени «ханым» деп,
Халықтың улы — хан улы,
Кем бола ма улыңнан!
Жыландай шағып сөйлейсең...
Өткерсе ҳәзир қылыштан,
Не келеди қолыңнан?
Мынаў турған ләшкердиң,
Барлығы мениң перзентим,
Тар қолтықтан тийсе оқ,
Сүйер келип оңымнан,
Бири сүйер солымнан,
Биреўи услар қолымнан,
Адастырмай жолымнан.
Мен халқымды сүйемен,
Халқым да мени сүйеди,
Соның ушын ләшкерлер,
Кем емес еки улымнан,
Ноғайлы халқым — улларым,
Тәлим алған алымнан,
Сонлықтан өшин алады,
Сендей душпан залымнан,
Ойладым усылай етер деп!
Шықтың залым жолыңнан,
Ҳалыңды билмей бад урдың,

Қорқпай жалғыз жаныңнан,
Өлтирсем сени ис питер,
Шымшық та тоймас қаныңа.
Ҳәсен ханды өлтирмек,
Келер ме сениң қолыңнан!
Жотасы жаман залым хан,
Билмедиң айтар сөзиңди,
Бир аўышқа теңгердиң,
Тақтаполат өзиңди.
Қулақ салмай зарыңа,
Асайын, ахмақ дарыңа,
Таңып еки көзиңди,
Гүнаңды қойып мойныңа.
Арысланларым қайдасаң?
Келиң дәрҳал қасыма!
Дарға асың мынаны,
Ойнаған екен биз бенен!!!
Көзине қара қаплансын!
Бул ҳәмирди еситип,
Ҳәсен ханды қоршаған,
Хорезмли қайсарлар,
Тақтаполат залымның,
Мойнына арқан салады;
Тилла дардың астына,
Сүйреп алып барады,
Көзлик салып беккемлеп,
Суў қабақтай мойнына,
Тилла арқанды салады,
Илмек етип бир ушын,
Қазық баў шалып алады.
Ол арқанның бир ушын,
Дар ағашқа байлады,
Және бир ушын арқанның,

Тоғанақтан өткерип,
Сырлатып тартып қалады.
Тақтаполат ол залым,
Үш ағашқа асылды.
Ҳәўжирип турған жүреги,
Суў сепкендей басылды.
Еки көзи аларып,
Ақша жүзи қубарып,
Геўдеден жаны шығады.
Қулақлары қалқандай,
Самал менен жалбырап,
Қап-қара болып жүзлери,
Жумылып еки көзлери,
Бәле болып өзине,
Айтқан оның сөзлери,
Дарда салбырап турады.
Хорезмли Ҳәсен хан,
Тақтаполат залым хан,
Ләшкерлерин тоғытып,
Қалаға ғаўлап киреди.
Оң жағында — ер Зийўар,
Сол жағында — Жанайжан,
Тақтаполат отырған,
Ақ сарайға келеди,
Хан отырған алтын тахқа,
Ҳәсен хан барып минеди.
Ҳәсен хан тахтың үстинде,
Зийўар менен ер Жанай,
Алпыс еки ҳәмелдар,
Жетпис еки мөҳирдар,
Хызметинде турады.
Үш жүз тоқсан бийлерин,
Абақан ертип қасына,
Ҳәсен ханның алдында,

Қол қаўсырып турады.
Сол ўақтында Ҳәсен хан,
Еки жақтың бийлерин,
Жыйып кеңес қылады:
— Алпыс еки ҳәмелдар,
Жетпис еки мөҳирдар,
Қулақ салып тыңлаңыз,
Сизлерге айтар сөзим бар...
Әдилликтиң белгиси —
Датқаға келген адамды,
Алдында тик турғызар;
Қорқақ ердиң белгиси—
«Жаў» деп ғаўга туўғызар;
Ахмақ ханның белгиси —
Ҳалын билмей өзиниң,
Ләшкер айдап, топ сүйреп,
Батырсынып бад урып,
Қан қаплап еки көзлерин,
Ақ, қараны тыңламай,
Жайлаўда барып үстине,
Тыныш халықты қырғызар,
Уйқылап жатқан жыланның,
Қуйрығын басып турғызар;
Әдил ханның белгиси —
Гүналы ханды асыўға,
Шар базардың ишине,
Тилла дарды қурғызар,
Уйып жатқан халыққа,
Бүлик салған найсапты,
Гүнасын қойып мойнына,
Көзиниң қанлы жасларын,
Сорғалатып қойнына,
Дар астында турғызар,
Өгизге туўған күнлерди,

Баспаққа да туўғызар;
Батыр ханның белгиси —
Белғанасының мадары,
Дизесиниң қуўаты,
Еки көзиниң рәўшаны,
Алдындағы айбаты,
Кейниндеги қуўаты,
Саўаш күни ғайраты,
Болған өзиниң зүриятына,
«Жүреги өскин болсын» деп,
Қашқан жаўды қуўғызар,
«Бели қатты болсын» деп,
Белине қамар буўғызар;
Ақыллы бийдиң белгиси —
Тыяр тели-тентекти;
Жаман ердиң белгиси —
Достына мушын салмақлар;
Наданлықтың белгиси —
Толы жыйын ишинде
Сөйлер сөзин табалмай,
Қурғақ жерде бақақлар;
Елине қаслық ойлаған,
Ҳарамзада ханлардан,
Тоз-тоз болған халық безер;
Әдепсиз келин ел гезер;
Наданлар сөзди көп езер.
Аңласаңыз бул сөзди,
Қалмақтан келген көп бийлер,
Хорезмли Ҳәсен хан,
Халқыңыздың алдында,
Нәсийҳат етип сөз сөйлер.
Маңлайынан сыйпалап,
Ғәрип пенен қәсердиң,
Муңын айтып халықтың,

Зарын тыңлап ғәриптиң,
Халқына хызмет қылғандай,
Обал менен саўапты,
Аңғара алғандай:
Өтирик қандай, шын қандай?
Қосбаў қандай, қын қандай?
Шайтан қандай, жин қандай?
Сымбат қандай, сын қандай?
Ағайин қандай, жаў қандай?
Төбешик қандай, таў қандай?
Жоя қандай, жал қандай?
Шекер қандай, пал қандай?
Қайық қандай, сал қандай?
Ақтерек қандай, тал қандай?
Елди қолға алғандай,
Халыққа көзин салғандай,
Сөйлесе кеўил толғандай,
Душпанның гүли солғандай,
Сондай арыслан бар болса,
Ҳәсен ханға айтыңыз.
Хан болған жигит халқыны,
Баслайтуғын жарыққа,
Айсыз, думанлы түнинде,
Жыйналған барша халайық,
Патшалыққа ылайық,
Бар ма қалмақ елинде?
Қалмақтың ҳәмелдарлары,
Тартынбаңыз Ҳәсеннен,
Айта бер ойда барыңды.
Жыйналған халқың қалмақлар,
Ақыллы сөзди салмақлар.
Қалмақлар айтсам елиңде,
Билгендей истиң жағдайын,
Ғәрип пенен қәсердиң,

Жетим менен жесирдиң,
Сыйпағандай маңлайын,
Сөз сөйлеўши орынлы,
Ханға ылайық болымлы,
Сөз сөйлесе жыйында,
Тағы «айт» деп тақылдатқандай,
Тыңлаўшының таңлайын,
Пуқараға жайғандай,
Шапанының шалғайын,
Сондай ер бар елинде,
«Ол ер жигит ким?» десең,
Өзлериңе мәлим аты,
Қалмақтың ҳасыл заты;
Абақаның қалмаққа,
Хан болыўға ылайық!
Ел шетинде турғанда
Басып кирген душпанның,
Маңлайына урғандай,
Қалмақлар елатына,
Әдил патша болғандай,
Ереўли турған ер Жанай,
Ол да буған ылайық...
Жараса хан етемиз,
Алдымда тур тап-тайын.
Қалмақлардың ишинен
Сөз сөйледи А б а қ а н:
— Хорезмде әдалатлы, Ҳәсен хан,
Жолыңызда пидә болсын шийрин жан,
Сиз миндиңиз Тақтаполат тахтына,
«Қутлы болсын тажың», дийип айтаман.
Қалмақларға қандай жыллы жүзиңиз!
Халықтың қайыры дана сөзиңиз,

Алтын тахтқа кимди ылайық көрсең де,
Тақсыр ханым, миндирдиңиз өзиңиз,
Жаман адам сөз сөйлесе масақлар,
Қалмақта да табылар ондай ақмақлар,
Алтын тахтқа кимди миндирсеңиз де,
Буйрығыңды бузбайды ҳеш қалмақлар.
Қутлы болсын астыңдағы алтын тахт,
Сизики усынша барлық дәўлет-бақ,
Алтын тахтқа кимди шығарсаңыз да,
Тақсыр ханым, өзиң тилла дабыл қақ.
Егер сиз қақсаңыз тилла дабылды,
Сениң сөзиң қалмақларға қабылды,
Сиз келдиңиз қуўып Тақтаполатты,
Қалмақлардың абырайы жабылды.
Сиз көрсеңиз ханға кимди ылайық,
«Намақул», демейди турған халайық,
Кимди тахтқа миндирсеңиз хан қылып,
Бизлер бәрше хызметиңде болайық.
Саўашта гүнадан бәс еттиң бизди,
Сонлықтан қалмақлар сүйеди сизди,
Алдыңызда қол қаўсырып тақ турып,
Жан менен етемиз хызметиңизди.
Жоқ еттиң Тақтаполаттай залымды,
Ким жақсы көрмесин сиздей алымды!
Қалмақ әўладлары сақлап жүреди,
Уллы ханым бизге бердиң тәлимди.
Қалмақ халқы ҳүрметлейди атыңды,

Көкке көтереди инабатыңды,
Өзимиз өлгенше есте тутайық,
Ҳәсен ханым, берген нәсийҳатыңды.
Сөзиңди еситип болдым бийқарар,
Айтқан сөзиңизде терең мәни бар,
Қалмақларға әдил ханлық еткендей,
Кимди хан қойсаңыз сизде ықтыяр.
Ханға ерип жасынан,
Орын алып қасынан,
Ишип бирге асынан,
Оның ҳәр бир сөзлери,
Аўыр таўдың тасынан,
Бир неше аўыр ислерди,
Кеширген ол баcынан,—
Сондай еди Абақан.
Алтын тахтқа отырған,
Халық ийеси Ҳәсен хан,
Мықлым тыңлап тур еди,
Сөйлегенде Абақан:
«Қалмақтан шыққан ермекен?
Я болмаса геллеғар,
«Елге келген миймансыз,
Ҳәм жас үлкен ағасыз,
Ҳәм ақыллы патшасыз,
«Сиз боларсыз» дермекен?
Я болмаса бул найсап,
Елине келген мийманды,
Жасы үлкен ағаны
Сыйламақты билместей,
Қатын менен бирмекен?
Басы кетсе де бир сөзде,
«Туратуғын ермекен?».

Еки адам урысып,
Төрелесип келгенде,
Әдил еди Ҳәсен хан,
Қасарысқан ханлардың,
Урысып жыққан өресин,
Батыр еди Ҳәсен хан.
Ҳәсен ханның бийлиги,
Халқына да унаған,
Сөз сөйлесе тежеўли,
Мәнисин билип сынаған,
Хорезмли халқына
Орынсыз исти қылмаған,
Әдил еди Ҳәсен хан.
Абақанның ҳәр сөзин,
Ықлас пенен тыңлады,
Абақан хан боларын
Сөзинен-ақ аңлады,
«Қалмақлардың патшасын,
Егер қойсам ноғайдан,
Көргенсизлик болар»—деп, —
«Өзинен қойсам патшасын,
Тыңлар халықтың датқасын,
Көрер халықтың көз жасын,
Ол орынсыз болмас», деп,
Ҳәсен хан қиял етеди.
Алтын тахттың қасына,
Абақанды келтирди,
— Бизге хызмет етиң, —деп;
— Сабыр түби сары алтын,
Мақсетиңе жетиң, — деп;
— Мынаў дәўлет-бахтың —деп;
— Сынбасын ҳәргиз сақтың, деп;
— Мынаў ели-халқың, — деп,

Алтын тахқа миндирди.
Журт ийеси Ҳәсен хан,
Қалмақлардың елине,
Абақанды хан етти.
Кеўилин әбден жәм етти.
Өзиниң улы Жанайды,
«Ақыллы ўәзир болар», деп,
Ҳәсен хан турып пәм етти.
Абақанды хан қылып,
Ўәзир етти Жанайды.
Алтын, гүмис, зерлерин,
Ғәзийнедеги барларын,
Тебилдекли атларын,
Ақ ордада отырған,
Ақтамақ перийзатларын,
Абақан менен Жанайға,
Қазы-хат етип тапсырды.
Тахт үстинде Абақан,
Тилла жыға басында,
Оқ жағында — он пашшап,
Сол жағында— бес пашшап...
Арыслан туўған ер Жанай,
Ўәзири болып турады,
Абақанның қасында,
Ай балтасы дәстинде,
Найза тийип сөтилген,
Бөдене баслы көк саўыт,
Ер Жанайдың үстинде.
Абақан елге хан болып,
Ер Жанай ўәзир болғанын,
Қалмақлардың бийлери,
Бәри мақул көреди.
Ақтамақты Жанайға,
Неке қыйып береди.

Салтанатлы Ҳәсен хан,
«Тамашагөй болсаң қалма!» деп,
Қалаға жар урдырды,
Ат шаптырды далаға,
«Хан болды, —деп,—Абақан»,
Анық хабар жетисти,
Елдеги қатын, балаға.
Қалмай барлық ат шабар,
Жаўырынлары қақпақтай,
Билеги жуўан палўанлар;
Бурымлары тоқпақтай,
Қайрыла берип наз еткен,
Үш ай тоқсан қысларды,
Бир күлгенде жаз еткен.
Қош қылықлы жаўанлар;
Ғулпағы түскен белине,
Не бир ғошшақ уғланлар;
Көкирегинде йошы бар,
Ақ найзасы қолында,
Күни-түни жортыўлы,
Ел қорғаўдың жолында.
Не бир қайсар батырлар;
Сақал-шашы ағарған,
Көп жасаған қариялар;
Топпылары дым тозған,
Арқалары дым қозған,
Отырғанда дизеси,
Еки қулағынан озған,
Ақ шашлы ғарры мамалар;
Белине қалта байлаған,
Күни-түни тынбастан,
Бәрқулла асық ойнаған,
Айдарлары желкилдеп,
Зыр жуўырған селкилдеп,

Топ ойнаған балалар;
Арба айдаған дийқанлар,
Мал бағып жүрген падашы;
Түйе баққан сәрўаны;
Қой-ешки баққан шопанлар;
Мәканы жоқ бийгана,
Алба-далба кийими,
Ел қыдырған дийўана;
Алла-ҳуў деген қалендер,
Китап ашқан моллалар;
Аўрыў баққан тәўиплер;
Жин шақырған порқанлар;
Зикир салған хожалар;
Булар да келди қалаға.
Дүкан ашқан баззазлар,
Мал сойып сатқан қассаплар;
Чай, қант сатқан баққаллар;
Қырмызы шалы үйдирген,
Теппе менен түйдирген,
Гүришти жыйған теппеши;
Суў тасыған мәскепши
Көмирши менен темирши;
Қуўырдақшы, кәбапшы;
Ас писирген аспазы;
Сөзи жеткен патшаға.
Мойны жуўан төрелер,
Дады жеткен аллаға,
Ғәзийнели көп байлар;
Басында бар сәллеси,
Үстинде бар меллеси,
Қолында бар ҳасасы,
Мойнында бар потасы,
Қойнында бар қураны,
Яратқанның яраны.

Жүзинде бар ийманы,
Аўзында бар алласы,
Басына сәлле ораған,
Муртын қыйып, тымпыйтып,
Азан айтып «алла» деп,
Ертели кеш бақырып,
Қулақларын бураған,
Алдына барған адамнан,
«Нәзир бер» деп сораған,
Ақ сәллели ийшанлар;
Мәсиўеги уртында,
Қиял қала журтында,
Ийшанларға қол берген
«Я қуда» деп зор берген,
Ақ сәллеси басында,
Ийшанлардың қасында,
«Субҳан» деген суўпылар,
Булар да келди бул тойға.
Адам асқан жәлладлар,
Ет арқалаған саллақлар;
Жорға сүрген жигитлер;
Ылақ шапқан шабандоз;
Мүйизлери шығыршық,
Қуйрықлары дигиршик,
Қошқар урыстырыўды,
Өмиринше кәр еткен,
Ышқылы, йошлы қумарпаз;
Байраққа ат шаптырған;
Арғымақ минген ат шабар;
Қарияға шапан жаптырған,
Қудайы берген ғанийлер;
Ақ жүзинде шоқлары,
Күннен бәҳәр алдырған,
Күннен көркем гүлзада,

Жамалын бир көргенниң,
Ақылынан тандырған,
Айдан рәўшан айзада;
Қылықларын көргенде,
Ақылыңды ҳайран қалдырған,
Жүзинен поса алғанда,
Өлгенше мийрин қандырған,
Палдан шийрин палзада;
Ҳамиянында теңгеси,
Қасында жүрип жеңгеси —
Той хабарын еситип,
Булар да келди бул тойға.
Шар базардың ишине,
Алтын тахтты қурады.
Алпыс еки ҳәмелдар,
Жетпис еки мөҳирдар,
Оң жағында — Зийўар бар,
Сол жағында — Жанай бар,
Не десе «ләббай ханым,
Сизики шийрин жаным», деген,
Сәркардасы Арсары бар,
Үш жүз жәллат алдында,
Үш жүз жәллат — артында,
Үш жүз қалмақ — солында,
Үш жүз қалмақ — оңында,
Әдалатлы Ҳәсен хан,
Хан сарайдың алдына,
Салтанат пенен келеди.
Алтын тахтқа минеди,
Жүреги суўдай тасады,
Халыққа қарап Ҳәсен хан,
Салтанатлы сөйледи;
Қалмақлардың патшасы,
Тақтаполат ол залым,

Халыққа әдил болмады,
Тум-тусына урынып,
Ақырында ол наймыт,
Өзиниң басын жалмады,
Елиме барған душпанды,
Қуўып келип елине,
Бағындырдым алдымда,
Енди әрманым қалмады.
Тақтаполат патшаның,
Миндим алтын тахтына,
Менде әрман қалмады.
Оң жағымда — Зийўаржан,
Сол жағымда — Жанайжан,
Сенлерден әрманым қалмады.
Тилла жығам басымда,
Ақылгөйлерим қасымда,
Жәллатларым қоршап тур,
Мениң тумлы-тусымда,
Муннан әрманым қалмады.
Қалмақлардың елине,
Абақанды хан еттим,
Буннан әрманым қалмады.
Ўәзир еттим Жанайды,
Және әрманым қалмады.
Арғымақ сайлап ат миндим,
Буннан әрман қалмады.
Қамқадан сайлап тон кийдим,
Буннан әрман қалмады.
Арыўдан сайлап қыз сүйдим,
Ярдан әрман қалмады.
Алтын тахтың үстинде,
Қырқ жыл арыз сорадым,
Оннан әрман қалмады.
Әдил болып халқыма,

Даңқым елге жайылды,
Дүньяда әрман қалмады.
Қарағай найза дәстимде,
Қашқан жаўды түйредим,
Басын шаншып найзаға,
Лашын атқа сүйретдим,
Буннан да әрман қалмады.
Шыдам берип душпанлар,
Тура алмады алдымда,
Душпанымды қыйраттым,
Сүрен салып майданда,
Буннан да әрман қалмады,
Гүресиўге келгенде ,
Ҳеш палўаннан таймадым,
«Әне, мине» дегенше,
Ылақтырдым аспанға,
Ырқына қоймадым,
«Баҳадыр палўан» атандым,
Буннан да әрман қалмады,
Хорезмниң елинде,
Әдил патша атандым,
Буннан да әрман қалмады,
Кеше— душпан бүгин—дос,
Қиялдағы қалмақлар!
Қысылғанда ақылгөй,
Патшаңыз болды Абақан,
Ўәзири оның Жанайжан,
Ақылгөйи —Арсары.
Үш жүз алпыс бийлердиң,
Арсарыжан сәрдары,
Қалмақтың сүйген улларын,
Алтын тахтқа миндирдим,
Буннан әрман қалмады.
Қарияларын сыйладым,

Сарпай жаўып үстине,
Сыйламағаным қалмады,
Менде әрман қалмады.
Тақтаполат патшаның
Маңлайындағы жалғызы—
Ақтамақтай арыўды,
Алып бердим Жанайға,
Бул ис маған түскен жоқ,
Әлеўметлер, оңайға,
Ақтамақ пенен Жанайжан,
Дәўран сүрсин бул күни,
Асқан мерўерт сарайда,
Батырлығын танытсын,
Қалмақларға Жанай да.
Алпысқа келген шағымда,
Артты ығбал бағым да,
Өзим өлсем бир күни,
Зийўаржаным отырар,
Ҳәзирги алтын тағымда.
Хорезмге жаў келмес,
Өзим турған ўағымда.
Жыйналған, әй, халайық,
Ат кекилин өриңиз,
Ақтамақ пенен Жанайдың,
Қызық тойын көриңиз.
Байраққа атлар шаптырды,
Алтын қабақ аттырды,
Журтта жоқ не бир ҳасылды,
Жоқ жеринен келтирди.
Көп жасаған қарияға,
Жайнатып сарпай жаптырды,
Әдалатлы Ҳәсен хан,
Саўлатлы тойды баслатты.
Билеги жуўан палўанлар,

Ортаға шықты сыбанып.
Екеў-ара гүресип,
Қошқардайын тиресип,
Ортада жүр алысып,
Сырнай жатыр шертилип.
Масқарапазлар ойнап жүр,
Танаўлары тартылып.
Сәзенде менен гоянде—
Бәршеси бар бул тойда.
Қырқ күн, қырқ түн өткенше,
Күнде усындай тамаша.
Қалмақ пенен ноғайдың,
Улықларын жыйнады,
Ақтамақтай арыўды,
Жанайға неке қыяды.
Гүлшин менен Зулпия,
Қос жеңгеси келеди:
«Мынаўым ўәкил қәде» деп;
«Мынаўым дақыл қәде» деп;
«Ушырасыў қәде» деп;
«Қол усласыў қәде» деп;
«Таныстырыў қәде», деп;
«Дизе бүгер қәде», деп;
«Шымылдық ашар қәде», деп;
«Төсек салар қәде», деп;
«Қыз әкелер қәде», деп;
«Үйге кирер қәде», деп;
«Сәлем берер қәде» деп;
«Көрпе жабар қәде», деп;
«Күйеў бала, бийкешим —
«Кеўлиңди табар қәде», деп,
Еки бирдей жеңгеси,
Қәделерин алады.

«Ҳа, жездежан, жездежан,
Шабдырар қәде бериң!», деп,
Қалмақтың көп баласы,
Далада шаўқым салады.
Ақтамақтай арыўды,
Еки бирдей жеңгеси,
Отаўға алып киреди,
Қағып төсек салады,
Арыў туўған Ақтамақ,
Жанайға қарап күледи,
Еки жастың жүреги,
Шәўкилдесип тасады.
Ханның қызы Ақтамақ,
Кийиктейин керилип,
Басарына еринип,
Жанайға жүдә берилип,
Ләбин тислеп наз етип,
Наз бенен қәдем басады,
Жанай да шағлап йошады,
Қызға жақынласады.
Жанай жақынласқан соң,
Ақтамақ та күлимлеп,
Керилип қушақ ашады,
Жанай да қушақ ашады,
Мойнына қоллар салады,
Ақ жүзден поса алады,
Шырмалысып алысып,
Палўанша жанбас салысып,
Ақ отаўдың ишинде,
Жанай менен Ақтамақ.
Қос жеңгеси майданда,
Ақтамақ пенен Жанайға,
Сыртта сақшы болады.
Ақтамақ пенен Жанайдың,

Шырмалып еткен ойнына,
Гүлшин менен Зулпия,
Әбден кеўли толады,
— Ашық болсаң сондай бол,
Өткен ессиз өмиримиз!
Кеўили сүйген яр менен,
Шырмалып ойнап, күле алмай,
Қорлық пенен өтти ғой,
Бизлердиң жаслық дәўиримиз.
Күйеў менен бийкештиң,
Бул жалғаншы дүньяда,
Бармекен сирә әрманы?! —
Деп Гүлшин менен Зулпия,
Еки бирдей жеңгеси,
Қарап турып қызыққа,
Булар әрман қылады.
Екеўиниң ойынына,
Гүлшин менен Зулпия,
Еслеринен танады.
Еки бирдей жеңгеси,
Бийҳуш болып жатқан соң,
Ақтамақ пенен Жанайдың,
Қылған «ойынларының»,
Есабын жулдыз алады,
Жанай менен Ақтамақ,
Ақ отаўдың ишинде,
Күндиз бенен кешинде,
Сәске менен песинде.
Я оңында, түсинде,
Айшыў-әширет етеди.
Әширет пенен арадан,
Бир неше ўақыт өтеди.
Ақтамақ пенен ер Жанай,
Мақсетине жетеди.

Қырқ күн өткен соң,
Журт ийеси Ҳәсен хан,
Тойды тамам етеди,
Ноғайдың ҳәмелдарларын,
Қасына жыйнап алады,
Хорезмге қайтыўға,
Мәсләҳәтти салады.
Тақтаполат патшаның,
Ғәзийнеде зерини,
Писентинде барыны,
Ели менен журтыны,
Қалмақлардың халқыны,
Қала менен қәнтини,
Есапқа толық алады,
Ғуббалы шойын мөрлерин,
Барлы дүнья-мүлклерин,
Қәлемлесип, хатласып,
Абақан менен Жанайға,
Тапсырады Ҳәсен хан.
Алтын ғәзийнехананың,
Ҳәсен аўзын ойдырды,
Алтын менен гәўҳарын,
Жол азыққа қойдырды,
Ләшкерлерин жыйдырды,
Бузық тобын қуйдырды,
Болажақ истиң барлығын,
Абақан менен Жанайға,
Өзи сонда туйдырды:
— Алдымда тилладан сазды шалдырдым,
Суңқарға таўшан ҳәм сүйлин алдырдым,
Қияметлик дос болып ең Абақан,
Сонлықтан Жанайды саған қалдырдым.

Қалмақлардың ўәдеси шын болмайды,
Хазан урса кимниң гүли солмайды?!
Гәззапларың қаслық етип жүрмесин,
Таслап баратырман сизге Жанайды.
Хазан урмай қызыл гүллер солмасын,
Қаза жетпей пайманасы толмасын,
Абақан, сен тайып дослық ўәдеңнен,
Жанайым жат елде қапа болмасын.
Я тиймесин саяғыңның сөзлери,
Жолда телмирмесин еки көзлери.
Яки ғаплетте зинданға таслап,
Запырандай сарғаймасын жүзлери,
Абақан, Жанайсыз дәўран сүрмеңиз,
Ер Жанайды басқа адамдай көрмеңиз,
Ашыўланып яки кеўлин қалдырып
Жанайдың кеўилине тийип жүрмеңиз.
Жанай ер батырдың ашыўы жаман,
Қыз баладай көрип әлпешле аман,
Елиңизди қарап етип жүрмесин,
Ақылың болса абайлы бол Абақан.
Жанайдан зияда сарпай киймеңиз,
Ер Жанайдың зейинине тиймеңиз,
Перзентимниң айттым саған минезин,
Қарап етер ашыўына тийсеңиз.
Басқа адамды ертсең қасыңа,
Қәҳәрленип қайғы салар басыңа,
Ғурыжланып қуртар сени ер Жанай,
Рәҳим етпес көзден аққан жасыңа.

Қайтыў ушын Хорезмниң елине,
Минип турман тулпарымның белине,
Қалмақлардың саяқ-сандырақлары,
«Анаў-мынаў» деп жүрмесин келиниме.
«Ҳәсен барса Хорезмниң елине,
Қайтып айлана алмайды кейнине», —
Деп Абақан ҳәдден зият сөз айтып,
Тийип жүрме перзентимниң зейнине.
Не қылсаң — ўәлийлик пенен билермен,
Тулпарымды минип таўда желермен,
Хорезмнен ләшкер айдап, топ сүйреп,
Ғазап пенен үстиңизге келермен.
Егер өлсем орынымда бар ер Зийўар,
Келер мунда мәдет берсе бириўбар,
Қалмақлардың ханы Тақтаполаттай,
Тилла дарға етер сизди сазыўар.
Қәҳәрленсе тыңламас ер сөзиңди.
Дарға асып ояр еки көзиңди,
Өз қылғанларыңды етип өзиңе,
Халқыңа шерменде етер өзиңди.
Қара, талдай геўек болмас қараман,
Сынаўға Жанайды таслап бараман,
Абақан, сен ырасыңды айт ҳәзир,
Қәҳәрленсем тасты да қақ жараман!
Ҳүрметлесең мен де ҳүрмет етемен,
Мәрт болсаңыз мақсетиңе жетемен.
Көрискенше хош аллаяр Абақан,

Ер Жанайды сизге таслап кетемен.
Сонда турып Абақан сөйледи:
— Тақсыр ханым, маған салдың қыйын ҳал,
Маған керек емес ҳасла дүнья-мал,
«Достым» деп тапсырсаң маған Жанайды,
Кеўлиңе алмаңыз ҳасла кыйлықал.
Ҳасла қапа болмас Жанайжаныңыз,
Тақсыр ханым, сөзлериме наныңыз,
Алланы араға салып дос болып,
Ҳеш жаманлық етпес Абақаныңыз.
Жанайжанға миндиремен атымды,
Қолына беремен қазы-хатымды,
Ақтамақжан менен дәўран сүргизип,
Кийдирип қояман ҳасыл затымды.
Алтын айдарларын таллап өремен,
Жанайды жанымнан зият көремен,
Әлпешлеймен алтын тахқа миндирип,
Өзим хан атасы болып жүремен.
Жанайжанды артық көрдим баламнан,
Оған қарсы жан шықпайды қаламнан,
Қияметлик жандай достым, Ҳәсен хан,
Қәтережам бол Жанай атлы балаңнан.
Жанайға беремен алтын тағымды,
Дәптердеги барлық несийе, нағымды,
Жанайжанды өз орныма хан қылып,
Тапсыраман барлық елим-халқымды.
Қант орнына набат берсе жемес пе?

«Жанайжаным» десем, «ата» демес пе?!
Мынаў Жанай сениң балаң болғанда,
Айтыңызшы, мениң балам емес пе?!
Сиз кетсеңиз зияратқа барарман,
Буйырсаңыз ҳәр бир иске жарарман,
«Иним» деп сағынып келип турмасаң,
Жанай менен жолыңызға қарарман.
Жасың үлкен әдалатлы ағасаң.
Маған сенбей мени отқа жағасаң,
Аға, қылған ғайратыңды билемен,
Жаўды жерге қазық етип қағасаң.
Ҳәсен аға, сениң менен болдым дос,
Сизиң менен дос болғанға ўақтым хош,
«Сөзинен танар», деп меннен қәўип етпе,
Мәс бол, аға, ялғаншыда шағлап йош.
Ҳәсен аға шек келтирме сөзиме,
Антты бузсам қорғасын қуй көзиме,
Егер мен дослыққа қиянет етсем,
Нәлет тамғасыны басың жүзиме.
Егер шықсам өзиң салған жолыңнан,
Ол ўақтында өзиң өлтир қолыңнан,
Өлгенше бузбайман берген антымды,
Қәтержәм бол, аға, жан улыңнан.
Жақсының сөзи жандайды,
Жаманның сөзи қандайды?
Нәмәрт туўған жигитлер,
Ҳақыйқат сөзге инанбайды,
Ақыллы адам сөз айтса,

Қимниң мийри қанбайды?!
Жетеси жаман жигитлер,
Жыландай шағып сөйлесе,
Кимниң иши жанбайды?!
Кесер басты кессе де,
Мәрт жигит сөзден танбайды.
«Енди жеттим», дегенде,
«Аўыз салдым», дегенде,
Аң алмаған тазыны,
Майданның сум түлкиси,
Қуйрығын былғап алдайды.
Еки жақсы қосылса,
Шекер менен палдайды,
Еки жаман қосылса,
Суўдан шығарып таслаған,
Жаман жекен салдайды.
Наданларға сөз айтсаң,
Ақылыңды алмайды.
Жақсы менен дос болсаң,
Кеўлиңе кир салмайды.
Жаманға дос болсаңыз,
Өткен иске қуўынып
Бир ис оңлы болмайды,
Баяғы сөздиң изинен,
Өлгенинше қалмайды.
Сарымайға бир тойсаң,
Басыңа ис түскенде,
Нешше күн аш жүрсең де,
Жүрегиң ҳеш талмайды.
Жақсы менен жаманның,
Кеўли бирдей болмайды.
Жети атасы көрегенли,
Истиң соңын ойлайды.
Жети атасы көргенсиз,

Гүнасыз қол байлайды.
Жаманның еткен исине,
Кеўлиң сирә толмайды.
Жаманның түссең қолына,
Я өлтирмейди, я қоймайды,
Жаныңды жаман қыйнайды,
Дуғымлы туўған мәрт жигит,
Ел шетине жаў келсе,
Қанасына сыймайды.
Қорқақ жигит жаў көрмей,
Көзинен жасын тыймайды.
Затында болса бир нәрсе,
Тентек шоқпар жыйнайды,
Жаман менен дос болсаң,
Аяқтан шалып ойнайды.
Ақыллыға сөз айтсаң,
Сөз мәнисин аңлайды,
Сөзиңди жақсы тыңлайды,
Әдепсизлик қылмайды.
Ҳәсен хан менен Абақан,
Дослыққа шек келтирмей,
Алланы салып араға,
Дослыққа бел байлайды,
Хош-аллаяр айтысып,
Қушақласып көрисип,
Еки дос күндей жайнайды,
Еки жақсы дос болса,
Душпанның иши қайнайды.
Жанай менен хошласып,
Абақандай досты менен,
Ҳәсен хан қол усласып,
Артық туўған Ақтамақ,—
Келини менен досласып,
Ел-журты менен хошласып,

Хорезмниң елине,
Қайтыў ушын Ҳәсен хан,
Тарттырды сырнай-гернайды,
Алтын қабақ аттырып,
Арғымақлар шаптырып,
Салтанат пенен, сән менен,
Хорезмниң елине,
Журт ийеси Ҳәсен хан,
Қырқ ғашырға зер артып,
Дүңи толы суў менен,
Келте жасыл туў менен,
Жер қайысқан қол менен,
Сексен қара топ пенен,
Қалмақлардың елинен,
Қиял деген шәҳәринен —
Хорезмниң шәҳәрине,
Ҳәсен хан раўан болады.
Сазенде менен гойенде,
Барлығы нақыра шалады,
Түнде жатпай күн жүрип,
Хорезмге жетиўге,
Хорезмниң ерлерп,
Жақсы ықбал қылады.
Арадан нешше күн өтти,
Қызыл қия шөллерде,
Мәртлер ат шабады.
Бири алдында қашады,
Бири кейнинен қуўады.
Қарсақ батпас қалыңнан,
Қапсыра кетип барады,
Түлки жүрмес түнейден,
Түнде өтип барады.
Терең жылға, терең сай,
Қапсығайлы қарағай,

Күйгелекли көп тоғай,
Қонбай кетип барады.
Қияқлы аўыр таўлардан,
Мәртлердиң минген тулпары
Аш гүзендей бүгилип;
Қулақлары тигилип,