Таңламалы шығармаларының жыйнағы - 4

Соңы Баспай болған екен.
Мәмбетқулдың үш уғлы бар,
Манақ, Бөлек, бири Қошқар,
Олжа қыз-қалмақ зағыйпы бар,
Қалмақ шундин туўған екен.
Ақәдил уғлы Яқшыбай,
Қудайберген Қараўылбай,
Қараўыл уғлы Дәстолыбай,
Байдан батыр болған екен.
Байданның уғлы Жолымбай,
Аның иниси Меңлибай,
Есен, Түўелбек, Полаттай,
Қайсы батыр болған екен?
Меңлибайдан Бердиәлий бар,
Бердиәлийдиң беш уғлы бар,
Қожамбар билән Пирияр,
Түйебай батыр болған екен.
Бириси Асанғалий бай,
Ғайып батыр билән Жанқай,

Сүйип батыр, Қарабас, Муртай,
Қарлыбай бий болған екен.
Қараўыл уғлы Дурыс, Толыбай,
Қожақҳабыз, Жәрменбетбай,
Баймуратбай йәне Боранбай,
Байман, Жумат болған екен.
Күле суўпы Күшимқулы бай,
Бәршени яратты қудай,
Қалменбетниң уғлы Матай,
Ермәмбетбай болған екен.
Қалмухаммед Матай десем,
Йурттан озған бәри шешен,
Ақлық-шаўлығы қазы, ийшан,
Ихтисабын қылған екен.
Қоянбайдан Жәрмәмбет,
Қайыр қылсаң қылма миннет,
Йәне бириси Ырысмәмбет,
Ол Палўан бий болған екен.
Жилҳабыз уғлы Турхожа,
Беш намазын қылды қаза,
Өзи бир тентек биймаза,
Базар ғайрат қылған екен.
Турхожа уғлы Базарбий,
Қудайберди, Қурбанбек бий,
Қурбанбек уғлы Қуўанышбий,
Қалмәмбетбий болған екен.
Байәдилден Бесим болды,

Бесимбийден бес ул болды,
Еки уғлы ҳасыл болды,
Ол Бийке, Бекполат екен.
Қызыл шатыр, жасыл шатыр,
Алдыңызда душман ятыр,
Бийкеден туўды үш батыр,
Жаў көринсе алған екен.
Хожаназар, Сүйиндик, Толас,
Еренлерден болған нәпес,
Бири-биринен кем емес,
Гөруғлыдай болған екен.
Хожаназар уғлы Шералы,
Андин мәҳрам Есенгелди,
Мәмбеттиң уғлы Елгелди,
Соңы Абдулла болған екен.
Бекполаттың екки уғлы бар,
Жуўырып-жортып қылды сапар,
Бири Түркмен, бири Бухар,
Ол Әўезбий болған екен.
Шарайна, Әдилбек, Саўытбай,
Сүйиндик уғлы Еримбий,
Сәдирбек жүзбасы, Сексенбий,
Сүйиндиктиң зүрияды екен.
Батыр болды ма Ақтайдай,
Қулжан қазы Ҳажыбай,
Қуўаныш батыр, Тағай, Тоғай,
Ол Толастың зүрияды екен.

Байәдилден Ашамайлы,
Ҳайдар уғлы Қостамғалы,
Қандекли билән Қолдаўлы,
Еншисин бир алған екен.
Бир сөз бар, қылалы изҳар,
Ҳайдарның екки уғлы бар,
Малға салған тамғасы бар,
Тамғасы қос болған екен.
Едил малға тамға басты,
Тамғасыны санға басты,
Қос тамға ашамай басты,
Ашамайлы туўылған екен.
Жанәдил ҳәм тамға салған,
Тамғасыны қолға салған,
Ширжеген билә қарын буўған,
Қолдаўлының туўғаны екен.
Хан ҳәзиреттен жаўап алып,
Өрикли бойыға қала салып,
Үш урыўға патша болып,
Кеўилдегин қылған екен.
Қаласын мүҳим шайлады,
Душманның йолын байлады,
Адам қосып қос айдады,
Бийлер мийримсиз болған екен.
Бай болсаң бол Ғаныйбайдай,
Досан батыр, Досымқулдай,
Исмайыл билән Тоғанайдай,
Қултай баба болған екен.

Жангелди бабаң Жаўлатбай,
Аның уғлы Ҳайдар, Елтай,
Ким болды Арзы аталықтай,
Раҳматулла болған екен.
Бердақ суўпы дерлер атым,
Қолдаўлы дур ҳаслы затым,
Ҳайдар, Әлибектиң зүриядын,
Айтып тамам қылған екен.
***
Алғыр суңқардың нешеси,
Арын Мырзадур кишиси,
Отыз уғылның өзгеси,
Арынша болмаған екен.
Йоқдур сөзимниң қатасы,
Хан Жаныбек қайнатасы,
Ханның қызы бағ шәйдасы,
Хан күйеўи болған екен.
Ғайып Хийўаға хан болды,
Қоразбек ҳәм султан болды,
Ақыбети ойран болды,
Мәдемин инақ болған екен.
Мәдемин уғлы Әўез инақ,
Қуда берди ҳәм дәўлет-бах,
Елтезер инақ, Қутлымурат инақ,
Әўез инақтың туўғаны екен.
Нағадайбий минди тулпар,

Салды туйғын, лашын, суңқар,
Суңқар түлеткен туғыр бар,
Туғыр кимде қалған екен?
Тәкәббирлик таўазықыны,
Ҳақ кеширсин язықыны,
Ол туғырның қазықыны
Бүрништин саплаған екен.
Елбарыс хан сүрди патшалық,
Патшалықны берди халық,
Ўәзир Ақәдил аталық,
Ханға ўәзир болған екен.
Сәрсеннен Әдийна туўған,
Әдийнадан аталық болған,
Андин Есен инақ болған,
Хийўаға инақ болған екен.
Қызыл баш Нәдирша келди,
Ша келип Хийўаны алды,
Үш жүз алтмыш мың киши өлди,
Ағла шеҳит болған екен.
Тәрийпини дийсем баштин,
Әрмансыз ат билән қушдин,
Нақыра алтын күмиштин,
Туғырны қаплаған екен.
Патшалық аўели дәскедин,
Көрдим қағазда нусқадан,
Шаббаз ўәлийдин башқадан,
Нәтийже тапмаған екен...

Ҳақ бизни яратты инсан,
Мүшкилимни әйлегил ансан,
Нағадайдың уғлы Досан,
Досан батыр болған екен.
Мәнзил узақ, йүги ағырды,
Әжел адамға үгырды,
Алтын қаплаған туғырды
Досан батыр алған екен.
Ол туғыр Досанда қалды,
Досан малға тамға салды,
Мал бөлисип, енши алды,
Туғыр тамға салған екен...
Бабасыдур бий Нағадай,
Досан батыр, батыр Естай,
Оразай, Мамыр, бий Шалысбай,
Алты ата болған екен.
Дәўлетлиден дәўлет кетти,
Бийдәўлетке нәўбет жетти,
Бир он жети батыр өтти,
Ол Досанның зүрияды екен.
Тасаддықдур башы, малы,
Ҳиммет берген Ҳәзирети Әлий,
Шайтанға мегзер Хийўа ханы,
Алдап шақырып алған екен.
Қызыл шатыр, жасыл шатыр,
Бәршени яратты қадир,
Шул айтқан онжети батыр,
Хийўа хандын өлген екен.

Ол онжети батыр өлди,
Ақ үйге қара байланды,
Матам тутып аза қылды,
Ҳәм айтып йығлаған екен.
Йузин жыртып жара салды,
Онжети үйге қара салды,
Шундин "қара мойын" болды,
Себеби шул болған екен.
Мәрт яқшы, намәрт йузиңдин,
Март уғыл турар изиңдин.
Шалысбай бийдиң қызыдин
Ол үш батыр туўған екен.
Патша минген алтын тахты,
Ол үш батыр ҳәм қалпақты,
Дайысы ушын Рустем инақты,
Қарқыратып шалған екен.
Малы-дүнья билән зәрниң,
Болмас баҳасы гәўҳарниң,
Қаныны онжети ерниң,
Ҳақыйқаттан алған екен.
Мүйтен, Қоңырат, Қытай, Қыпшақ,
Кенегес, Манғыт ақпышақ,
Бәри алты урыў қаралпақ,
Үргенишни жайлаған екен.
Аз емесдур, қарақалпақ көп,
Жер майы деп, шөп майы деп,
Қарақалпақны хийўалы жеп,

Мықлым бийзар қылған екен.
Аты қарақалпақ кеңести,
"Мунда олтырмақ әбести",
Қарақалпақ бүлди де көшти,
Жолға раўана болған екен.
Бәрше қаралпақ үш мың үй,
Балғалыдан Аннақул бий,
Йуртның яқшысы Едил бий,
Көп нәсийҳат қылған екен.
Қарақалпақның бәри кетти,
Арадан неше күн өтти.
Яна дарьясына йетти,
Ҳарып-шаршап барған екен.
"Нәсийҳатымны тутыңлар,
Сөзимни қабыл етиңлер,
Дәрьяны өтип ятыңлар,
Дарья қала болған екен".
Онтөрт урыў суў өтмәди,
Нәсийҳатыны тутмады,
Сөзини қабыл етмади,
Берги яқта болған екен.
Көшип қаштың күни-түни,
Едилбийдиң бар ма мини,
Таңла жаўдың йетер күни,
Есабы шул болған екен.
Қоңырат болған өтип жатты,
Онтөрт урыў өтпей жатты,

Таң да атты, жаў да жетти,
Мың баланы алған екен.
Қыпшақ, Қытай екки урыў,
Кенегес, Манғыт төрт урыў,
Менменсиген он төрт урыў,
Йығлай-йығлай қалған екен.
Екки бийден кеңес алып,
Мал баласын берикке салып,
Жайылған атлы Қоңырат болып,
Қайтып суўдан өткен екен.
Қоңырат суўны қайтып өтип,
Яўмыт билән саўаш етип,
Сәрдарыны тирилей тутып,
Хожаназар батыр алған екен.
Мың бала яўмытта қалды,
Сәрдары қалпақта болды,
Сәрдар билән алыс қылды,
Мың баланы алған екен.
Хийўалы менен қас болып,
Хожаназар батыр бас болып,
Артық, Арыс йолдаш болып,
Қурт ойынын салған екен.
Бир қуданың қәлеўинде,
Яўмыт келип талаўында,
Үш батырның жылаўында,
Қызыр Иляс болған екен.
Қызыл шатыр, жасыл шатыр,

Орыста бар губернатор,
Айдос билән Рустем батыр,
Жығында айтысқан екен.
Рүстем айтты: Қоныратсаң,
Көп қаралпаққа қосентсең,
Қәўпеки қорқақ, қуры атсаң,
Қоңырат не адам болған екен.
Айдос айтты: Қоңыратпан,
Алмас, гәўҳарман, полатпан,
Шыны Қоңырат ҳасыл затпан,
Маңғыт тәжик туўған екен.
Хызмет еттим ханға, инаққа,
Аға болдым қарақалпаққа,
Бир силтеген шығанаққа,
Мың балаңды алған екен.
Кенегес, Манғыт, йоқдур есиң,
Қарақшылық сениң исиң,
Үш батырдай бар ма күшиң,
Кимиң шундай болған екен?
Айдос баба шыны йерди,
Алған екен намыс, арды,
Бурынғы өткен ишлери,
Соңғыларға қалған екен.
Айдосбийниң сөзи өтип,
Намысы келип ар етип,
Екки мурыннан қан кетип,
Еси аўып жығылған екен.

Яўмыт ойнады, утылды,
Сәрдары тирилей тутылды,
Қаралпақ жаўдан қутылды,
Жолға раўана болған екен.
Қаралпақ Үргеништен қашты,
Бухар тәрепине асты,
Барып Елиўбайдан түсти,
Бир неше күн болған екен.
Қаралпақ көшип бүлинди,
Бүлингени сыйыр жылы еди,
Йурт шул йерде үш бөлинди,
Үш тәрепке кеткен екен.
Кенегес, Манғыт, қырқ жупар,
Шәҳрисәбизде – Қытай, Қыпшақ бар.
Жийдели Байсында – Қоңырат бар,
Бир неше йыл болған екен.
Қаралпақ бир мақлуқ инсан,
Ҳәр нешикдур мусылман,
Ата йуртыдур Туркстан,
Туркстанға бармаған екен.
Кәнтли Түркстан әжеп жай,
Онтөрт урыў – аш, Қоңырат – бай,
Шымылдық урлапты Қытай,
Пирден қарғыс алған екен.
Қарғыс алып қудай атып,
Қарақшы болды түн қатып,
Тутып алды аңлып ятып,
Байлап кисен салған екен.

Тутып алып кисен салды,
Уғырлық соңы дуға болды,
Дуға соңында жаў болды,
Атысып-шабысқан екен.
Уғырлап малды ала салды,
Жанасқанға жала салды,
Даўласқанға бәле салды,
Сөйтип көшпей қалған екен.
Түркстаннан Қоңырат көшти,
Сурқанға келип түсти,
Малы-басы оннан да өсти,
Мықлым абад болған екен.
Узақ түсти арамыз деп,
Ашлықтан йоқ шарамыз деп,
Биз ҳәм көшип барамыз деп,
Келип хабар салған екен.
Келгенлерин урар болды,
Йолын тосып турар болды,
Көшсе йолда қырар болды,
Қоңырат ўәде қылған екен.
Түркстанның йолы алыс,
Онтөрт урыў етти намыс,
Уғырлап көмип көмир-қамыс,
Ялған даўа салған екен.
Ата-бабамыз Жайылған,
Желиге қулын байлаған,
Қазақ жаў болып қоймаған,

Белли нышан қылған екен.
Онтөрт урыў ар-намысын,
Көрдим исиниң шалысын,
Көрсетип көмир-қамысын,
Қоңыратты алдаған екен.
Он төрт урыў көшип бүлди,
Кими йолда аштан өлди,
Сурқанға булар ҳәм келди,
Қоңыратқа табысқан екен.
Келип Қоңыратқа табысты,
Бәле қададай жабысты,
Йәне жаў болып шабысты,
Ағзы ала болған екен.
Қазақның йылқысын алды,
Аның соңы бәле болды,
Қазақ көп йурт, зорлық қылды,
Қаралпақ қозғалған екен.
Шөлге шыдап қазақ турды,
Әўел көшкен Жаўынғырды,
Жаўынғырды қудай урды,
Үш йыл бурын болған екен.
Сурқаннан көшип бүлди,
Көшип болып ойға келди,
Жайҳун дәрьядан жап алды,
Дийханшылық қылған екен.
Үш жылдан соң Шүллик көшти,
Аңа берди алла дәсти.

Аман-есен келип түсти,
Жаўынғырға қосылған екен.
Қарамойын, Мүйтен, Қолдаўлы,
Ашамайлы, Қыят, Балғалы,
Қандекли билән Қостамғалы,
Шүллик тамға салған екен.
Пейли яман Жаўынғырды,
Сумлық етип артын бурды,
Шүллик аны басып урды,
Ақырзаман болған екен.
Жаўынғыр кетти мундин көшип,
Кесе етекте болды нәсип,
Малдан қулақ, қуйрық кесип,
Жаў тамғасын салған екен.
Онтөрт урыў көшпей қалып,
Жаңа дәрьяға қала салып,
Қошназар билән Нуртай болып,
Қазақ пенен шабысқан екен.
Қазақ етти ар-намысты,
Аты алаш болып табысты,
Қошназар қайтпай шабысты,
Қазақтан қырылған екен.
Ат қуйрығын үштен өрип,
Қорыққан екен жаўды көрип,
Қошназарын жаўға берип,
Нуртай үйге келген екен.
Қошназарын таслап кетип,

Қашқанлығына аре тип,
Үйинде бир ҳәпте ятып,
Нуртай батыр өлген екен.
Бәршени яратты қудай,
Неше жыл көшти, неше ай,
Оймаўыт билән Орынбай,
Нуртайдан соң болған екен.
Қазақта той байдақ, байдақ,
Атан түйе минип жайдақ,
Шериўшиде Төбет, Тайлақ,
Қытайға аға болған екен.
Батырда бардур алтын тах,
Қуда берди ҳәм дәўлет-бақ,
Айдосбий, Қутлымурат инақ,
Жығын тартып келген екен.
Ҳәр кимге болды бир нәсип,
Хийўалының кеўли өсип,
Атысып-шабыспай еллесип,
Онтөрт урыўды алған екен.
Яд етип қадир алланы,
Нақ салды салық тилланы,
Сыйлық берип қыз Пилланы,
Айдос баба алған екен.
Айдосбий сыйға қыз алып,
Қыз алып кеўли хош болып,
Ол қызға үлкен той қылып,
Өлеңин айттырған екен.

Йурди Айдосның ҳүкими,
Қыз-келинлерниң сөзини,
Сондағы айтқан өлеңи,
Нақыл болып қалған екен:
"Елим көшти Сәрсәбизге,
Дәрья қуяр көктеңизге,
Қашар телип ғарры өгизге,
Қонырат зорлық қылған екен."
Душманның даўын өширип,
Достың гүнасын кеширип,
Онтөрт урыўды көширип,
Бабаң айдап келген екен.
Қарамойын Жасыбайға,
Андын соңыра Мәнибайға,
Жасыбайдан Аманбайға,
Он еки ата болған екен.
Нешшеге дүнья-мал берди,
Нешшеге илмим-ҳал берди,
Маңа тақаллим тил берди,
Қуда несип қылған екен.
Ошбу тилниң бар әғасы,
Кеўлимде жайдур шежиреси,
Бәршениң ата-бабасы,
Шундин мәлим болған екен.
Китап көрдим Мусаннифдән,
Сөз ешиттим Андалиптин,
Мениң сөзим бир ҳәриптиң,
Бәри тамам болған екен.

Расулға үммет, ҳаққа қулман,
Қүдирет ишини билмән,
Бағда сайраған бүлбиләм,
Ўақтым қазан болған екен.
Жетмиш-сексен яшта өзим,
Бир көзим бар, йоқ бир көзим,
Ўақтым өтти, йоқдур ҳәзим,
Гүл япырағы солған екен.
Не яқшы-яманды көрдим,
Жети-сегиз ханды көрдим,
Үш дәўир заманды көрдим,
Заман шеп айналған екен.
Алым сөзи шәриятдур,
Дуў жаҳанда шарапатдур,
Ғарры сөзи ўәсиятдур,
Билмәганлар надан екен.
Яшы жеткен ғаррыларның,
Биймар ятқан қастелерниң,
Дуғасы мақул оларның,
Адам ғапыл болған екен.
Малы-дүнья зийнет йерди,
Ғадудин деп хабар берди,
Қарун дүньядан не көрди?
Дүнья соңы ялған екен.
Бийғайрат бир бақыл болдым,
Илими йоқ, намақул болдым,
Ҳақ ҳәмиримди ғапыл болдым,

Өмирим бийкар өткен екен.
Қуда берди бу зыбанны,
Не раҳманы, не шайтаны,
Билмәсман сөзим зыяны,
Ҳалым мүшкүл болған екен.
Жетмиш-сексен яшқа келдим,
Қазан урған гүлдек солдым,
Тәўбе қары суўпы болдым,
Ўақты яқын келген екен.
Шийрин зибан нуқтаданлар,
Қулақ тутын мусылманлар,
Мени айып етмеңиз, жанлар,
Нәсибем шул болған екен.
Ҳужудиндин дәрья ташты,
Дәрбент йықылды, йол ашты,
Қуда тағдир еткен ишти,
Табдил етмек ялған екен.
Бу сөз илаҳийдин келди,
Келип кеўлиме жай болды,
Ишим, тышым бәри толды,
Андын соң айтылған екен.
Бердимурат ҳақның қулы,
Саҳрада өскен бүлбили,
Бу шежирени жылқы жылы,
Халыққа мәшҳүр қылған екен.

1 Шүриў – намазды қаза етти.

2 Аң аңлаў ушын жерден қазылған ор.
3 Субҳан – қудаға шүкирлик
4 Рузышәп – кеше-күндиз.
5 Таўазықы – ашыў қәбилети.
6 Шара-шара – төртеў ара деген мәниде.
7 Гежи – ешки, жанлық деген мәниде.

- Амангелди

Көрип тамаша қылыңыз,
Не әжайып палўан келди,
Келсе бабасын билгиңиз,
Журт ағасы Амангелди.
Амангелди журт ағасы,
Миянкөлдиң тоқсабасы,
Мырза Полатдур бабасы,
Аты шыққан Амангелди,
Асан аталық болғанда,
Миянкөлди сорағанда,
Оны душпан өлтиргенде,
Қанын алған Амангелди.
Асан сонда Миянкөлде,
Неше душпан барды онда,
Көп қолдаўлы Түркстанда,
Соған барды Амангелди.
Барып душпанды келтирди,

Геллесин кесип келтирди,
Мәртлигин журтқа билдирди,
Арыслан туўған Амангелди.
Амангелди Түркстанда,
Ҳәмир етсе бир заманда,
Ләшкер тартып атланғанда,
Бөлек-бөлек думан келди.
Ашамайлы ҳәм Сандаўлы,
Қостамғалы ҳәм Қолдаўлы,
Қолдаўлы төрт ата улы,
Жақсысыдур Амангелди.
Әмирдиң аты Музаппар,
Ҳәм Таҳирхан, Мийирҳайдар,
Шамурат ўаллами Дәнияр,
Барып көрди Амангелди.
Қоқан ханы қылды зорлық,
Қыз соратып берди хорлық,
Асан көрсетти дуғымлық,
"Жылатпайман елди" – деди.
-Қарақалпақ бермес қызын,
Ҳәммеси де мениң қозым,
Тийдирмеспен тириде өзим, Деп Асан ер Қоқан келди.
Сөзинен қайтпады Асан,
-Қыз аларсаң өлсем қашан,
Ўатан болмас бизге Қоқан,
Сен шуўлаттың елди, - деди.

Хан Асанды көп урғызды,
Және орнынан турғызды,
-Бермейсең бе – деди – қызды?
Асан және сөзге келди.
Астырды дарға Асанды,
Ел деп Асан берди жанды,
Соны қуртқан залым ханды,
Гелле қылды Амангелди.
Амангелдидей болмаға,
Барып ханнан қан алмаға,
Геллеге кесип, жан алмаға,
Қай бириңниң шамаң келди.
Қайтпады бектен ҳәм ханнан,
Кешерлер шийрин жанынан,
Амангелдиниң қолынан
Қутылмағы гүман болды...
...Урысқанын көрсең аның,
Қатеси жоқ бул дәстанның,
Қарсы келген ол душпанның,
Жүрегинде әрман келди.
Патшалар турған тахтында,
Оның дәўлетли бахтында,
Амангелдиниң ўақтында
Нешше ханнан инам келди.
Ол Бухары, Ғыждуўаннан,
Қашқары, Ташкент, Қоқаннан,
Әндижаны, Марғуланнан,
Тәрк болмайын даўам келди.

Амангелди дәўлетинде,
Бәрекелла хызметине,
Ҳәр бир журттан ҳүрметине
Түрли-түрли инам келди.
Өзи озған ғардашынан,
Кетпес дәўлети басынан,
Ол Бухардың патшасынан,
Жарлық мөҳри нышан келди.
Дөремес оныңдай адам,
Бул сөзди не билсин надан?
Олар ҳәм өтти дүньядан,
Нешше түрли заман келди.
Жетисти аллаға дады,
Қолдаўлыдур ҳаслы-зады,
Мырза Полаттың зүрьяды,
Арыслан еди Амангелди.

- Айдос баба

-Кел баба, шығыңыз төрге,
Ҳақ яратқан нәзеркәрде,
Теңгени бөлдик төрт жерге,
Бирин алың, Айдос баба!
-Мәрт болған ўәдеде турар,
Сөзин бузғанды ант урар,
Төрттиң бирине дийқан турар,

Тең бөл! – деди Айдос баба.
-Ханды уллы қылды қудай,
Дәскеси көп, хан еки пай,
Сизиң менен бизлер бир пай
Болдық енди, Айдос баба.
-Адам болсаң, абырай излең,
Отырар орныңды гөзлең,
Тиллериңди тартып сөзлең,
Алмам, - деди Айдос баба.
-Сондай болды истиң түри,
Айтса кетер кеўил кири,
Сизди қылдық төрттиң бири,
Алғыл енди, Айдос баба.
-Уллы болса ханның уллы,
Болажақсыз бәриң уллы,
Қайдан алыпсыз бул пулды?
Айтқыл – деди Айдос баба.
-Ханның қылған буйрығы шул,
Хан ҳәмирине мойынсынғыл,
Ҳәммеге бирдей салық пул,
Алың енди, Айдос баба.
-Хан отырар салқын жайда,
Тилла көшкили сарайда,
Мен болмасам ақша қайда?
Билиң – деди Айдос баба.
-Баба бунша қатты қашпа,
Сум нәпсиңниң аўзын ашпа,

Хызметкер көп сеннен басқа,
Қанаат қыл, Айдос баба.
-Мут пул керек сендей қулға,
Болажақсыз журтқа тулға,
Тең жарыман салық пулға,
Тең бөл – деди Айдос баба.
-Бабам, қылғыл енди сабыр,
Мәҳремлерге қылма жәбир,
Төрт бөлмегим ханнан ҳәмир,
Алғыл енди, Айдос баба.
-Өлген адам қайтып келмес,
Батыр жигит қайғы жемес,
Ўәдесин бузған хан емес,
Бергил – деди Айдос баба....
-Әси боларсаң аллаға,
Теңгени жары алмаға,
Ханың менен тең болмаға,
Уяларсаң, Айдос баба.
-Сен билмейсең мениң жайым,
Оның менен тең қудайым,
Керек емес бос абайың,
Тек тур! – деди Айдос баба.
-Мәҳремлер тилин алмасаң,
Хан ҳәмирине бойсынбасаң,
Төрттиң бирине турмасан,
Өзиң билгил, Айдос баба...
-Қанаатсыз қатын иси,

Ханға қарсы қандай киси,
Метер1 менен қусбегиси2
"Сен қой – деди – Айдос баба!"
Ашыўы келди, атланды,
Қус беги, метер тоқталды,
Қылышын алып оқталды,
Қаҳәрленди, Айдос баба.
Әўелинде тил алмады,
Сөзине қулақ салмады,
Метердиң жаны қалмады,
Шабар болды Айдос баба.
-Саўаш қылып ис басласам,
Қан төгип кеўил хошласам,
Геллеңди кесип тасласам,Деди сөгип Айдос баба.
-Ис жаманға енди кетер,
Бул киси айтқанын етер,
Тәўбе қылып қусбеги, метер,
"Қойдық", - деди, Айдос баба.
Шерик қылмай бир бендени,
Хийўада ханнан өзгени,
Қосып жиберди теңгени,
Тең айырды Айдос баба.
Душпаны көп, досы менен,
Найзасының ушы менен,
Билегиниң күши менен,
Ҳақын алды Айдос баба.

Келгенде хан өрре турды,
Ханға қарсы жуўап урды,
Бир неше жыл дәўран сүрди,
Бул ҳал менен Айдос баба.
Көпдур сөзимниң кемиси,
Дәрьяның урар дегиси,
Метер менен қусбегиси,
Жылаўында Айдос баба.
Еки араға түсти гийне,
Ханның инамы бир ийне,
Айдос бийге қылып ҳийле,
Ғапыл болды Айдос баба.
Айдос деген уллы киси,
Ақыры кетти қолдан күши,
"Ханның иси – шайтан иси", Деген екен Айдос баба.
Ханға болмады пуқара,
Қарсы болды бара-бара,
Жоқдур өлимге ҳеш шара,
Шейит өлди Айдос баба.
Дүнья исиниң жоқдур шеги,
Қолдаўлыдур ата-теги,
Туўды Ерназар қусбеги,
Түн сағасы Айдос баба.

1 Метер – хан сарайының хожалық басқарыўшысы ҳәмелдары.
2 Қусбеги – хан сарайында аңшылықты басқарыўшы.

- Ерназар бий

Әўел Айдос баба өлип,
Орнын тутты Ерназар бий,
Қарақалпаққа аға болып,
Ҳүким етти Ерназар бий.
Қарақалпаққа аға болып,
Суңқар салып, бедеў минип,
Кеўлине келгенин қылып,
Болып өтти Ерназар бий.
Қыпшақ ялғаннан даўа қылды,
Дөҳметтен мойнына қун салды,
Бир қалмақ1 жасаўыл болды,
Пул бермеди Ерназар бий.
Жапты жалғаннан жаласын,
Билип ағзының аласы,
Қарлы2 қалпақтың баласы,
Қылышлады Ерназар бий.
Хан гүнакар қылғаныңда,
Бийлигини алғаныңда,
Ҳәм ақ үйли болғаныңда,
Муңаймады Ерназар бий.
-Мени ҳешким тилемесин,
Жалынып сорап жүрмесин,
Мен өлгенде жыламасын-

Деди арыслан Ерназар бий.
Ўәйис байға зорлық қылды,
Қылышын алып оқталды,
Гүллан хийўалы тоқталды,
Қаҳәрин жайды Ерназар бий.
Саўаш күни ылғал таслап,
Сәрдар болып, жыйын баслап,
Жанғазы ханды қылышлап,
Сойқан салды Ерназар бий.
Бурынғы бийлик сүрисин,
Бурынғы жүрис-турысын,
Ханға сәлемге кирисин,
Кемитпеди Ерназар бий.
Бий басына бир қус салды,
Қуслап шықпаға дус барды,
Хожеке қуссыз бос қалды,
Қус бермеди Ерназар бий.
Хан ҳәзиретке сәлем қылды,
Ҳәр қайсысы сарпай алды,
Хожакең сарпайдан қалды,
Арыз еттирди Ерназар бий.
-Хожеке айтар арзым бар,
Нешше қус сизден қарзым бар,
Қалыс сарпай бериў дәркар, Деди арыслан Ерназар бий.
Хан ҳәзирети: "метер!" деди,
"Бежит орныңнан тур!" деди,

"Уғлана сарпай бер" деди,
Қуллық қылды Ерназар бий.
"Хош болғай" деп метер турды,
Ғазийнеге қадем урды,
Метер менен бирге жүрди,
Арыслан туўған Ерназар бий.
Метер барып есик ашты,
Ҳәр түрли гәплерге қашты,
Бир шекпенге таласты,
Қол узатты Ерназар бий.
Метер турып сөз баслады,
Ләтте шапаннан услады,
Ҳәр түрли сарпай таслады,
Жаратпады Ерназар бий.
Метер турып гүрриңлести,
Ҳәр түрли гәптен сөйлести,
Бир шекпенге көзи түсти,
Қол узатты Ерназар бий.
Танып тур екен ҳасылды,
Метер шекпенге асылды,
Жыйылған сарпай шашылды,
Жибермеди Ерназар бий.
Шекпенге асылды метер,
Бий зор берди оннан бетер,
-Тарт қолыңды, геллең кетер!Деди арыслан Ерназар бий...
-Ханға мәлим шекпен, -деди,

Көп пул менен питкен, - деди,
Нағып инам еткен? – деди,
Еситпеди Ерназар бий,
-Ҳәзирети Палўандур пири,
Яд етерлер өли-тири,
Биз ҳәм ханның бир ўәзийри,
Бериң! – деди Ерназар бий.
-Сөзим ҳадалдур, ҳарам жоқ,
Ханның өзине шарам жоқ,
Ал саған берер парам жоқ,
Кимсең? – деди Ерназар бий.
Бийлик сүрди жети пушты,
Ким қылыпдур мундай исти?
Метердиң зәрреси ушты,
Айбат етти Ерназар бий.
Жаратқан күн билән айды,
Яд етиңиз бир қудайды,
Алып шықты Ерназар бий.
Муннан соң Хожели келди,
Көп кемеде кеңес қылды,
Қарақалпақты жыйнап алды,
Арыслан туўған Ерназар бий.
Бәрше жәм болып отырды,
Ғазийнеге зер толтырды,
Зарлық төрени келтирди,
Хан көтерди Ерназар бий.
Бәрше хызметке шақ болды,

Белинде ақ пышақ болды,
Беглер беги инам болды,
Бәрин жыйды Ерназар бий.
Қазы-кәлан, шайқул-ислам,
Ҳәм нәҳип иззети икрам,
Бәрше турып қылды сәлам,
Ҳүким етти Ерназар бий...
...Кемеден алды иреңди,
Хан етти Зарлық төреңди,
Асып Қутлымурат гереңди,
Зорлық етти Ерназар бий.
Душманына саўда салды,
Тоғыз ушан ғазийне алды,
Киси асып, қусбеги болды,
Арыслан туўған Ерназар бий.
Яўмыт шақырды келсин деп,
Келип Гөнени алсын деп,
Мәслаҳат бунда болсын деп,
-Бармаң, -деди Ерназар бий.
Айтса қаралпақ қылмады,
"Бармаң" десе тил алмады,
Көпшиликтен бул қалмады,
Бирге барды Ерназар бий.
Яўмыттан ылғал келтирди,
Жақпағанларын өлтирди,
Ерлигин журтқа билдирди,
Жалғыз өзи Ерназар бий.

Бийлери мәсләҳәт етти,
Зарлық ханды алып кетти,
Хийўа ханын хошўақ етти,
Хансыз қалды Ерназар бий.
Хийўалы төкти қызылды,
Бул сөздиң изи үзилди,
Бийлер баслап журт бузылды,
Ғапыл қалды Ерназар бий.
Араллы, қалпақ қырқ мың үйли,
Гәҳи жылап, гәҳи күйди,
"Алма жеген алпыс бийди,
Көрей", - деди Ерназар бий.
Бийлер қашты басын бағып,
Шийрин жанын отқа жағып,
Қаланың үстине шығып,
Күтип турды Ерназар бий.
Бийлер анда келе алмады,
Өлей десе өле алмады,
Бар десе ҳешким тил алмады,
Ғазеп етти Ерназар бий.
Қарақалпақ айтқан сөзи,
Ҳасла келиспеди изи,
Хорезмде жалғыз өзи,
Ерлик қылды Ерназар бий.
Қалғанларды жыйнап алды,
Излим жолға қала салды,
Қудаға тәўекел қылды,
Мәртлик пенен Ерназар бий.

Жасаўыл басы ҳәм келди,
Араллы, қалпақ жәм болды,
Арбалы көши қамалды,
Жекке қалды Ерназар бий.
Ийшан келди ел қылмаға,
Арада елши болмаға,
Журттың саўабын алмаға,
Ҳайран болды Ерназар бий.
"Сиз өлсеңиз шейит", -деди,
"Өкпе-гийнеңди айт", -деди,
"Енди ырайдан қайт", -деди,
-Қайтпаң, -деди Ерназар бий.
-Қутлымурат, Қабыл екеўи,
Жүсипбай менен үшеўи,
Әмет, Палўан ҳәм бесеўи,
Шықсын! –деди Ерназар бий.
Алды-артына қарамады,
Ҳал-аўҳалын сорамады,
Бийлер ана жарамады,
Қайтып кетти Ерназар бий.
Батырлықта тақлығынан,
Аўыз бирлик жоқлығынан,
Бийлердиң қорқақлығынан,
Ғапыл болды Ерназар бий.
Гөруғлы бектей ер еди,
Қатарда қоса нар еди,
Толы журтқа дәркар еди,

Шейит өлди Ерназар бий.

1 Қалмақ – қолдаўлы урыўының бир тийреси.
2 Қарлы – сол тийреден шыққан бир бийдиң аты.
3 Қылышбай – Манғыт жанындағы қорған аты. Ол жерде Хийўа ханы араллы

өзбек ҳәм қарақалпақ бийлерин өзине қаратыў бойынша бир қанша мәккарлық
планларын иске асырған.

- Рәўшан

-Намаз, руўза қарызым бар,
Бир алладан, мениң қызым.
Атаңның айтар арзы бар,
Қулағын сал, жаным қызым.
-Намаз, руўза қарыздар
Болсаң бир алладан, атам,
Қалайша болдың арыздар,
Себеп недур, маған, атам?
-Хан айтса хызметкер тайын,
Айтайын арзымның жайын,
Жумсады бизди хожайын,
Есигиңе келдим, қызым.
Хожайыннан бир жумыс бар,
Айтса бизге не турыс бар,
Байда алтын ҳәм гүмис бар,
Дүнья десең бийпул, қызым.

-Баярың буйырса жумыс,
Сен сорлыға бар ма турыс,
Бийпул дүнья, тегин гүмис,
Бизге қалай рәўа атам?
-Бай жумсады, қызым, мени,
Байға айттырып келдим сени,
Әкең қалесе де нени,
Байда бисяр бәри, қызым.
-Дүнья, ғазийне байда бар,
Оннан бизге не пайда бар?
Саяңды меннен аўлақ сал,
Бети қара болған атам.
-Қызым булайша гәплеме,
Кесип айт, сөзди еплеме,
Атаңның сөзин кеклеме,
Кәтқуда боп келдим, қызым.
-Сөзди кесип айтсам сизге,
Жақынлапты жасың жүзге,
Мениң кеўлим байдан өзге,
Кәмбағалдан сәўер, атам.
-Қызым сениң ақылың жоқ,
Не ушын болсын қарның тоқ,
Байда дүнья, ғазийне көп,
Әкеңе алып бергил, қызым.
-Керек емес байдың малы,
Ҳәр кимниң ашылғай ығбалы,
Болса да әкем малдан жарлы,

Күним сеннес жақсы, атам.
-Ийгиликли исте болмас еп,
Жақсы адамда сақланбаса кек,
Дүнья деген байда лек-лек,
Не керегиң таяр қызым.
-Ата, сениң уят буның,
Мениң де бар аға, иним,
Өзиме болар өз күним,
Ғарезим жоқ байдан, атам.
-Қызым көп көрме күниңди,
Қайырып бүклермен белиңди,
Кесермен қызыл тилиңди,
Өз ҳалыңды билгил, қызым.
-Бай не қылсын жарлыларды,
Биздей малсыз сорлыларды,
Жақын етип не қылады,
Бай өз теңин тапсын, атам.
-Қуда қосса дийдар несип,
Бай сени көрди минәсип,
Байға көп қызлар таласып,
Тийемиз деп жүр ғой, қызым.
-Тийгенлер тийсин, тиймеймен,
Әсте ғана кете бер сен,
Қыз болыўдан бес жылым кем,
Дәл онбесте жасым, атам.
-Он төртте отаў ийеси,
Байға болсаңыз тийеси,

Сүйгилик ярға бәршеси,
Хызмет етип турар, қызым.
-Қатынға қандай хызметкер?
Ҳәр кимге алла мәдеткер,
Кәтқуда, дурыс жуўап бер,
Хызметкериң кимдур, атам?
-Алға басқан нийетиң бар,
Зилийхадай келбетиң бар,
Бай ағаңда үш қатын бар,
Хызметкериң солдур, қызым.
-Кәтқуда боламан дедиң бе?
Байдан көп пара жедиң бе?
Сен мени ылайық көрдиңбе
Үш қатын үстине, атам?
-Қатынлар жатыр жолыңда,
Мақсетиң питер ойыңда,
Тетиги байдың қолында,
Жыңқ ете алмас саған, қызым.
-Ол үш қатын байда болса,
Кең сарайлы жайда болса,
Қызыңды бер, пайда болса,
Басқа сөзди қойғыл, атам.
-Қырқылсын бул қызыл тилиң,
Тезирек қарап болсын күниң,
Ашылғанда солсын гүлиң,
Мени ҳайран еттиң, қызым.
-Емесе сеники жөнбе?

Ол үш қатын меннен кем бе?
Алтын менен гүмис тең бе?
Ҳеш билмеген парқын, атам.
***
-Қызым өлгенше тек жүрме,
Теңиң менен дәўран сүрме,
Қорлық көрсең меннен көрме,
Деп кәтқуда тилин тартты.
Ғарры сөзден қалды тоқтап,
Барлық күшин белге топлап,
Жипе-жиксиз қызды боқлап,
Ашыў менен минди атты.
Күни менен отсыз турған,
Аш болып диңкеси қурыған,
Ат аяғын басты зордан,