Қарақалпақ фольклоры - Нақыл-мақаллар - 5

Қысы кетип жазы қалды.
Көшелек түйени биреў алады,

Тыңқылдақты биреў шертеди.
Ақылым бар, пулым жоқ.
Сен бир қой бер,
Мен бир қой берейин,
Сөйтип тамыр болайық.
Жығылған сүрингенге күлер.
Қанша ойнассаң ойнайық,
Бирақ, жағаласыўға барыспайық.
Әжаға болсаң ақыл айт,
Ақыл айтсаң да, мақул айт.
Гез келсе, кеме арбаға минер.
Гөже-гөже көзиңе айтайын,
Сорпадан садақа кет.
Муртқа өкпелеп жүргенде,
Сақал да шықты.
Сөздиң басы бир пушпақ,
Аяғы болды қыр пышақ.
Бөри жеген бөксемди,
Ийттен несин аяйын.
Азан айтаман деп,
Азанға қалдым.
Уайым, түби теңиз,
Батасаң да кетесең.
Тәўекел деген қайық,

Минесең де өтесең.
Сәлемсиз кирген уят,
Жуўапсыз шыққан уят.
Чай-қанты бар жигитке,
Қыз-келиншек үймелейди,
Чай-қанты жоқ жигитке,
Қара шабын үймелейди.
Сөз-сөзден шығады,
Сөйлемесең неден шығады?
Сөз – пыяздың қабығы,
Сөйлесең зейниң ашылар.
Басым кеткен соң,
Шашым ушын несине қыйналайын?
Арым кеткен соң,
Барыма несине қыйналайын?
Қус жаманы саўысқан,
Адам жаманы гәптиң кейнин қуўысқан.
Сөз мәнисин билмеген,
Сөзди өзине келтирер,
Көш мәнисин билмеген,
Көшкенде көлик өлтирер.
Нәмәҳремди бағқа қойма,
Шақасына зил келтирер.
Гүл-гүлге ашық,
Гүл-бүлбилге ашық,
Отырыспа сөзге ашық.

Бүлбил қустың сести шийрин болса да,
Қарасаң тырнақтай жоқ,
Түйе қус сонша ардақласа да,
Гүл ийисин сезиўде Палша жоқ.

ДЕН САЎЛЫҚ, ТАЗАЛЫҚ ҲӘМ АЗЫҚ-АЎҚАТ ҲАҚҚЫНДА
НАҚЫЛ-МАҚАЛЛАР
Аўырса ким азбайды,
Жарлы болса ким тозбайды.
Ай жүр, аман жүр.
Ас-адамның арқаўы.
Азғана күйикти ас басады.
Ат жүйригин түлки сүймес.
Аўырыў адам күлки сүймес.
Аўырыў қәдирин саў билмес,
Аш қәдирин тоқ билмес.
Аўырыў жан ийесине татлы.
Аўырсынған азап көреди.
Аўырыў өле-өлгенше,
Жаннан тәме қылады.
Айландырған аўрыў алмай қоймас.
Аўырыў айландырған өлер,
Даў қуўдалаған күлер.

Аўырыў батпанлап киреди,
Мысқаллап шығады.
Бир уйли аш, бир аўылды аш етер.
Мешкей тоймайды,
Тойса да жутынғанын қоймайды.
Басы аўырмаған бақсыға барады.
Тәўкел қылда тас жут,
Әжел жетпей өлмейсең.
Жойылып табылған мал олжа,
Аўырып жазылған жан олжа.
Жаны ашымастың қасында,
Басың аўырмасын.
Қаранған қарап қалмас.
Қармақ салған қартаймас,
Арғымақ минген ҳарымас.
Саўлық болса, беглик табылар.
Аўырыўды жасырма әшкара қылады,
Өлимди жасырма масқара қылады.
Басы аўырмағанның қудай менен не иси бар.
Булаў – булаўдың изи жылаў,
Ийесиз аўырыўды,
Әрўақсыз порқан бағады.
Аўырыўға алты шабақ ас бола ма.

Жақсы ас, жаман аўырыўға ем.
Қотыр қолдан жуғар.
Сынықтан мертик жаман.
Сынықтан басқаның бәри жуғады.
Бир басқа бир көз.
Шықпас жанға себеп бар.
Аўырыў астан,
Даў қарындастан.
Бир нәрсеге бир нәрсе себеп.
Аяўлы көзге шөп тийгиш,
Қорыған жерге ийт тийгиш.
Тамағынан ас өткеннен,
Тас та өтеди.
Жақсы ас қалғанша,
Жаман қарын жарылсын.
Көзи тоймағанның өзи тоймайды,
Жеп тоймаған жалап тоймайды.
Қарының ашыса,
Қаразшының үйине шап,
Атың аўырса,
Отаршының үйине шап.
Биреў ишпеге суў таппайды,
Биреў кешпеге суў таппайды.

Еки туўылып,
Еки өлмек жоқ.
Ыңқылдатқан аўырыў,
Алмай сирә қоймайды.
Алдын билип алмасаң,
Басыңа жетип жалмайды.
Ден саўлық терең байлық.
Ден саўлықтың қәдирин бил,
Қәсте болмастан бурын.
Аўырыўын жасырған өледи.
Аўырыўдың алдын ал,
Адамның бәри биргелки,
Қәсийет пенен шын да бар.
Бийик ақыл, терең ой,
Саламат болған жанда бар.
Ерте жатып ерте тур,
Бәдениң болсын саламат.
Жер асыңнан жемес асың көп болсын.
Қол қысқалықтан тил қысқалығы жаман.
Молшылық – пүтин ақылды дана етеди,
Жарым ақылды пүтин етеди.
Аўырыў атан шөктиреди.
Аўырыў қалса да,
Әдет қалмайды.

Шаршағанға ойын,
Кеселге сөз жақпас.
Жүк көтерген «ҳәўип» дейди,
Сыйыр суўғарған «шәўип» дейди.
Басы аўырған «тәўип» дейди.
Аўыр минезли аўырыў болса,
Аўырыў болады.
Жеңил минезли аўырыў болса,
Жилли болады.
Ҳақтан болды ма,
Ямаса бир тутам қақтан болды ма?
Сынықтың дүзиў питпегени жоқ,
Дени саў арыққа ет муң ба?
Мың күнги ден саўлықты,
Бир күнги урындырған өлтиреди.
Жараның өз жамаўы өзинде,
Питер де кетер.
Жаман айтпай, жақсы жоқ.
Жаманлықты айт та,
Жақсылықты таяп қой.
Сизиң өлеўиңиз,
Бизин көмиўимиз биледи.
Қара жерге жылан кирсин.
Ас қәдирин тоқ билмейди,
Аўырыў азабын саў билмейди.

Көзиң аўырса, қолыңды тый,
Ишиң аўырса, тамағыңды тый.
Өлгенге – ойран.
Қалғанға – саламат.
Малға – бәлемат,
Басқа – саламат.
Әўлийени таныйды көзли киси,
Базарға қатнайды бөзли киси.
Жанымды алмаған аўырыў жанымсаң.
Жылың думан болсын,
Аўырыўың тумаў болсын.
Әжел келсе, көрер көз көрмеске айланады.
Биринши байлық – ден саўлық,
Екинши байлық – ақ жаўлық.
Үшинши байлық – жуп саўлық.
– Өлим қайда барасаң?
– Бардың дүньясын шашаман,
Жоқтың абройын ашаман.
Көп киси жеткенин ишеди,
Аз киси сүйгенин ишеди.
Аўырыў азабын саў билмес,
Төсек тартып жатпағанша,
Аш қәдирин тоқ билмес,
Ашлық зарын тартпағанша.
Денсаўлықтың қәдирин,
Аўырғанда билерсен.

Ыссы нанның қәдирин,
Жолаўшы болып жолда жүргенде билерсең.
Аўырыў атан шөктирер,
Жаман ул ата сөктерер.
Узақ өмирдиң қәдирин,
Қартайғанда билерсең.
Ден саўлықтың қәдирин,
Аўырғанда билерсең.
Жазылатуғын кеселдиң,
Тәўиби алдынан шығады.
Көз аўырыўдан ҳешким өлмес,
Ҳалын сорап ҳешким келмес.
Қайыр қолдан қорқады,
Соқыр жолдан қорқады.
Соқыр болғаныңды қудайдан көр.
Соқыр сезимиңди өзиңнен көр.
Елде қыйқыў жаман,
Аўырыўда шаншыў жаман.
Сынықтан мертик жаман.
Аўырыўдың жаманы – шаншыў.
Соқырдың тилегени еки көзи.
Мийнетте бойың сызласа,
Дениң тазарады.
Жатып ишер жаман болсаң,
Аўырыў жамалады.

Дәртлиниң де дәрти бар меннен өтпес,
Жыйнағанда дәртлери маған жетпес.
Ишимде симириў деген бир дәртим бар,
Сепсемде түрли дәри әпиў етпес.
Бир аўҳал сорасам ылайлы көлден,
Аўырыў болсаң хабар бер сыншөпли жерден.
Қыз басын жуўса гүлдей болады,
Ҳаял басын жуўса қыздай болады.
Қара суў қара көрим жерге апарады.
Жарлылық деген жақсы екен,
Жатып ишер ас болса.
Жарлының байлығы,
Дениниң саўлығы.
Аштың аны болмайды.
Арықтың қаны болмайды.
Аш бала тоқ бала менен ойнамайды,
Тоқ бала ҳеш нәрсени ойламайды.

ЎАТАН, ЕЛ-ХАЛЫҚТЫ СҮЙИЎ, АЎЫЗБИРШИЛИК,
ДОСЛЫҚ ҲАҚҚЫНДА НАҚЫЛ-МАҚАЛЛАР
Ақ бөкенди «жатыр» деме,
Көшпели елди «отыр» деме.
Ел қулағы елиў.
Елде түлки аштан өлмес.

Ел алмаса елиў жыл жатады.
Ерден аспақ болса да,
Елден аспақ жоқ.
Елестирмек елшиден,
Жаўластырмақ жаўшыдан.
Елли жерде өрис бар,
Таўлы жерде бөри бар.
Елдиң қәдирин патша билмес,
Журттан-журтқа аспағанша,
Жақсы ярдың қәдирин билмес,
Бир жаманға түспегенше.
Жер емген – ел ел болады,
Жер қәдирин билмеген елдиң,
Өмиринше ырысқалы кем болады.
Журт жутаса – жоқшылық,
Журт байыса – тоқшылық.
Урыўлы ел – уялы терек.
Едил ғарғасы елине кетти,
Жайық ғарғасы жайына кетти.
Елге ел қосылса – дәўлет.
Елден-ел кетсе – мийнет.
Елге панасыз болса сайдан без,
Нәмәрт болса бийден без.
Киси елинде ат шаппа,
Шапсан узап кетпе.
Мертилерсең узамай,

Алалмай қайтып есенлик.
Қәтқудасыз ел болса,
Бирин-бири шарпыйды.
Қәтқудалы ел болса,
Бирин-бири қорғайды.
Ел ағасы ақмақ болса,
Елин жолаўшы талайды.
Елшиге өлим жоқ.
Елге берсең асыңды,
Елиң сыйлар басыңды.
Ийтке берсең асыңды,
Ийтлер тартар лашыңды.
Ердиң күни ел менен,
Елдиң күни жер менен.
Аўылы пүтинди аман де,
Ели пүтинди есен де.
Тама-тама көл бөлады,
Жаўын жаўса сел болады.
Бағды қуртсаң балаңа қәўип,
Елди жаманласаң өзине қәўип.
Қарақалпақ байдың баласы едик,
Теңликке көнсек те, кемликке көнбеймиз.
Тилимиз басқа болса да, жүрегимиз бир,
Журтымыз басқа болса да, жолымыз бир.

Қус қанаты менен,
Адам елаты менен.
Ел урыссыз болмайды,
Таў бөрисиз болмайды.
Кемликке – камал,
Менменге – заўал.
Жүйрикке – томар.
Кимде ким халыққа қысым қылса,
Барып-барып өзи-ақ қудайдан табар.
Жери байдың ели бай.
Ҳәр қасқалтақ өзиниң батпағын мақтайды.
Телпек кийгенниң ары бир,
Кемеге мингенниң жаны бир
Аспанға ушсаң, қанатың менен,
Жерге түсерсең қуйрығың менен.
Қамқа тонның қәдирин,
Жамылып жатқан қарт билер.
Ел-халықтың қәдирин,
Жекке жүрген мәрт билер.
Бақа – көлинде,
Ҳәрким туўған елинде.
Аўылласың ким болса,
Аталасың сол болады.
Ел ағасыз болмайды,
Суў сағасыз болмайды.

Жаў түби – ел,
Жаз түби – кешиў.
Халық айтса қалып айтпайды.
Аз ғана елге аға болма,
Аз ғана асқа бөлиўши болма.
Бүлинген елден бүлдирги алма.
Қарынға тартпағанның қарны ширисин.
Кең кийим тозбайды,
Кеңесли ел азбайды.
Халық сөзи – теңиз толқыны.
Киси елинде патша болғанша,
Өз елиңде шопан бол.
Елдиң аўзын жаппаға,
Елли ғары бөз керек.
Халық бузбас қамал жоқ.
Ел қурымай, от қурымас.
Ҳәр елдиң үрпи басқа,
Ийтлери бар ала қасқа.
Әзелги душпан ел болмас,
Етекти кесип жең болмас.
Талаплы елге нур жаўар,
Ел қорыған кем болмас.

Қызғыш қусқа көл пана,
Жетим улға ел пана.
Жақсыдан ҳәким қойсаң елди дүзер,
Жаманнан ҳәким қойсаң елди бузар.
Ел – даўсыз болмас,
Таў – жаўсыз болмас.
Ел қызсыз болмас,
Жер гүлсиз болмас.
Болайын деген елдиң баласы,
Бирин-бири батыр дер.
Тозайын деген елдиң баласы,
Бирин-бири қатын дер.
Халқыңды, журтыңды жаманлама,
Халық табады миниңди.
Ел аралаған сыншы болады.
Тоғай аралаған үйши болады.
Адассаң аўылың менен.
Ел қонбай ийт тынбайды.
Ердиң сәни ел болар,
Елдиң сәни жер болар.
Айрылған ел азады,
Бириккен ел озады.
Көпти жаманлаған көмиўсиз қалады.
Көшкен журттың қәдири,
Қонғанда өтер.

Тоғайсыз жердиң сәни жоқ.
Елди сүйген, елге дос.
Жер күтпеген ерден түңил,
Ер күтпеген елден түңил.
Елден айрылған бийгәна болар.
Елге ел сыйса да, үйге үй сыймайды.
Ел аралағанның мың да, бир есиги болады.
Жолдан шықсаң да журттан шықпа.
Халық сыйлаған қалый болмас.
Ел сыйлаған қуры қалмас.
Ўатан күннен сулыў,
Алтыннан қымбат.
Ўатансыз адам,
Бахытсыз бүлбил.
Жаўға жаныңды берсең де,
Сырыңды берме?
Әдиўли ўатаннан гүдериң үзбе?
Халық-күштиң тийкары,
Опасызда ўатан жоқ.
Халыққа дүзелмеген, Қәлпеге дүзелмейди.
Айна-айна емес,
Халық айна.
Диннен шықсаң да,

Елден шықпа.
Көп билсең де,
Көптен артық билмейсең.
Халық бир тислемнен берсе тойдырар.
Бир муштан урса өлтирер.
Өзин ҳақ болсаң
Халық саған жақ болар.
Жаўды халық қайтарады,
Жақсы аты Бараққа қалады.
Шаштың кирин тарақ алады,
Жақсы аты тараққа қалады.

ДОСЛЫҚ ҲӘМ МУҲАББАТ ҲАҚҚЫНДА
НАҚЫЛ-МАҚАЛЛАР
Ақсақ пенен жол жүрсең,
Жолға алаң боларсаң.
Жаман жолдастан,
Таяқ жақсы.
Жолдасың соқыр болса,
Бир көзиңди қысып жүр.
Көз-көзге түссе,
Мийирим-шәппәәт жүзге түседи.
Бир көрген – билис,
Еки көрген – таныс.
Үшиншиде аттан түсип қол алыс.

Досың ушын аянба,
Басына қыйын ис түссе,
Керек десе жаның бер,
Себеби ол досың ғой, Мақсетиң бир.
Жигит болсаң досыңа,
Қыянатлық ислеме,
Қыянатлық ислесең,
Ол жақсылық белги ме?
Муҳаббат деген дузлы суў,
Ишесеңде шөллейсең.
Қанша ашшы болсада,
Әбизәмзәмғада бермейсең.
Жалынып сөйлеген,
Налынып сөйлейди.
Отырыспа жыйынға,
Досың менен ере бар.
Жалғыз барсаң алдыңда,
Ҳәм артыңда жолын тар.
Билмеген истиң анығын,
Шуғыл сөзге ереди.
Исенимли достынан,
Жаманлық келсе көреди.
Душпан күлдирип,
Дос жылатып үйретеди.
Достыңнан түйе сора,
Уялғаннан бийе берер.

Дос басқа,
Душпан аяққа қарайды.
Алыстағы душпаннан,
Аңлып жүрген дос жаман.
Жақсы дос, ис түскенде билинер.
Бетиңе айтқанның айыбы жоқ.
Жолға шықсаң,
Жолдасыңды таўып шық,
Халық пенен дос бол,
Атың шығады.
Кеўилиңди ҳақ тутсаң,
Бетиңди бурма.
Дос егиз болса,
Душпан сегиз.
Тойып ишкенди қойып ишсең,
Достыңның кеўлин аларсаң.
Қалтаңда мың сомың болғанша,
Мың достың болсын.
Сырын билмеген адам менен дос болма.
Жаман түс көрсең достыңа жорыт.
Достын алдаған,
Өзин алдайды.

Қалада мың киси бар,
Ким менен кимниң иси бар.
Ҳәрким танығанына сәлем береди.
Күлме достыңа,
Келер алдыңа.
Айрылатуғын дос,
Ердиң артқы қаснағын сорайды.
Жолаўшы жолда керек.
Қыймасың келсе қыярсаң,
Барыңды алдына үйерсең.
Үйинде асы жоқтың,
Дүзде досы болмайды.
Перзентсиз адамның,
Кеўлиниң хошы болмайды.
Бурын қандай ашна болсаң,
Айрылысатуғын күни дос бол.
Жигиттиң мың душпаны болса,
Мың дос-жорасы болады.
Досың мың болса да аз,
Душпаның бир болса да көп.
Дос досқа зыянкес емес.
Ыссыны әдеп өзиңе бас,
Жақса достыңа бас.
Ашыў – араз, ақыл – дос.

Ақылсыз достан,
Ақыллы душпан артық.
Жақсы менен жолдас болсаң,
Кейни жақсы болады.
Жаман менен жолдас болсаң,
Кейни урыс болады.
Жаман жолдас та-жаў.
Сақый – дос көбейтеди,
Бақыл – мал көбейтеди.
Дос алдыңнаң қарар,
Душпан кейниңнен қарар.
Жақсы жолдастың баҳасы жоқ.
Көз көргенниң жүзи таныс.
Жан достың жанынан кешседе,
Мал достың малынан кешпес.
Шын достың қәбириңе шекем барады,
Жаман дос бир қарайды да қалады.
Дос-досқа жалынады,
Жалынса кеўли алынады.
Достың сыртынан өсек айтпа,
Бир күн қулаққа шалынады.
Қазақ, карақалпақ түби бир,
Түп атасы Майқы бий.

Түбен Өзбек түби бир,
Түп атасы Майқы бий.
Есаплы дос айрылыспас,
Айтыўлы достың жаны бир.
Жолдасы жаманды жаў алады.
Қәдирданың болмаса,
Қәдириң кетер.
Дос – достың айнасы.
Досың дос болсын,
Бирақ есабың дурыс болсын.
Достың гөнеси жақсы,
Кийимниң жаңасы жақсы.
Достыңның үйинде тырнақ алма,
Душпанның үйинде шаш алдырма.
Досыма айттым сөзимди,
Душпаным билди сырымды.
Дослықта мәнзил болмас.
Душпанның күлгени,
Сырың билгени.
Дослыққа дослық – қарыз ис,
Душпаныңа әдил бол.
Дос досқа қолын берсе,
Арасынан қыл өтпейди.

Досқа дос келеди сырласыўға,
Жаўға жаў келеди мушласыўға.
Асы көптиң тәни семиреди,
Досы көптиң жаны семиреди.
Жан досыңа ат берме,
Ат берсең де «әтсе жүр» деме.
Айрылысатуғын дос аяўлыңды сорайды,
Бермесең бетиңе қарайды.
Жақсы достың пайдасы тийер ҳәр жерде,
Жаман дос қалдырар бәрҳа зәлелге.
Жолсыз жүрип зорықсаң,
Жол қәдирин билерсең.
Жалғыз жүрип зорықсаң,
Ел қәдирин билерсең.
Ашаршылықтан тарықсаң,
Ас қәдирин билерсең.
Сырласарың болмаса,
Дос қәдирин билерсең.
Досы көп пенен сөйлес,
Досы жоқ пенен сырлас.
Жақсы дос ашып айтар,
Жаман дос қасып айтар.
Досы көп алтын жыйнайды,
Қасы көп басын жалмайды.
(Қасы – душпаны көп мәнисинде)
Досы көптиң малы көп.

Досың қуўанса бирге қуўан.
Тәўир көрген досыңа,
Тәўир көрген малың бер,
Көре-көре сүйсинсин.
Жек көрген досыңа,
Жек көрген малыңды бер,
Көре-көре күйинсин.
Дос табылса ас табылмайды,
Ас табылса дос табылмайды.
Достың атын алма, тайын ал.
Достыңның пышағы менен мүйиз кес,
Душпаныңның пышағы менен кийиз кес.
Достың аўырса күйин,
Душпаның аўырса сүйин.
Достың кеўлине қарап,
Душпанға күлки болма.
Көп сөйлеген я қурдасынан,
Я жолдасынан айрылады.
Қырқ атаның болғанша,
Қырқ досың болсын.
Қәдирлесең қәдириң артар,
Қәдирсизден ҳәмме қашар.
Терек тамырына сүйенер,
Адам досларына сүйенер.

Дузың болмаса да досың болсын.
Отаўың болмаса да қонысың болсын.
Душпан не демейди,
Түске не кирмейди.
Жазалы урының бир бети жара,
Жазалы душпанның еки бети қара.
Жолдасқа дослық – өмириң мәслик,
Жолдасқа доссызлық – кеўил хошсызлық.
Татыў дос болған адамлар,
Жатқа кетпей жарасар.
Достың менен дос болғанға шадлан,
Душпаның менен дос болғаннан сақлан.
Достың кеўлин, дегишпе қалдырады.
Душпанға кеңес берген де ақмақ,
Кеңес алған да ақмақ.
Достыңның душпанынан қанша сақлансаң,
Душпаныңның достынан да сонша сақлан.
Достыңа ет туўрат,
Душпанға қаўын тилдир.
Ашшы болсаң уўдай бол,
Тийген жерин күйдирсин.
Душшы болсаң суўдай бол,
Душпаның келип сүйдирсин.

АЎЫЗБИРШИЛИК, СЫР САҚЛАЎ ҲАҚҚЫНДА
НАҚЫЛ-МАҚАЛЛАР
Ағайин болсаң урыўлас,
Арымыз ушын даўлас.
Кеңесли ел азбайды,
Кең кийим тозбайды.
Бирлик бар жерде,
Тирилик бар.
Бир дәстүрхан қасында,
Онлаған адам оңысар.
Бир өлимтик үстинде,
Еки ийт неге таласар?
Көпти жаманлаған,
Көмиўсиз қалады.
Көп қорқытады,
Терең батырады.
Еки киси гүнәкар болса,
Бир киси дәнекер болады.
Оғанда биреў себепкер болады
Қанша тулпар болса да,
Минип болмас жалғызды.
Қанша дана болса да,
Халық сүймейди азғынды.
Ләшкер басы шебер болса,
Душпан аяқ астында.
Көп пенен көрген уллы той.

Алты аўыз ала болса,
Аўызындағыны алдырар.
Төртеўи туўел болса,
Төбедегини түсирер.
Жаман жолдасын жаманлар.
Жалғыз ағаш үй болмас,
Жалғыз жигит бий болмас.
Көп аўыз бир болса,
Бир аўыз жоқ болады.
Жалғыз аттың шаңы шықпас,
Жалғыздың үни шықпас.
Саяқ жүрсең таяқ жерсең.
Жекке жүрип ат шаппа (қус тутпа),
Биреўден екеў жақсы.
Көпке кимниң дады жетеди.
Атадан жаратсаң бешлерди жарат,
Жалғызды жаратқанша, тасларды жарат.
Көп түкирсе көл болар,
Көп жыйналса, той болар.
Көп тилеги қабыл.
Көсеўиң узын болса, қолың күймейди,
Ағайиниң көп болса, адам тиймейди.
Жалғыз ғарғаның үни шықпайды.

Көплеген қонақ атқарады,
Көплеген жаў қайтарды.
Көп не демейди,
Бөри сабан жемейди.
Қалтандағы – ортандағы.
Қум жыйналып төбе болады,
Көп жыйналса ақыл табады.
Жаяўдың шаны шықпас,
Жалғыздың үни шықпас.
Билек бир болса да, бармақлар басқа,
Адамның нәсили бир болса да парқы басқа.
Атызлы жерде ат өлмейди,
Үйирли жерде ер өлмейди.
Бармақлар басқа болса да, билек бир,
Ара алыс болса да, тилек бир.
Аўыз биришилик байлықтың нышаны.
Аўыз бир болса, аспандағыны аўдарарсаң.
Өзим билемен деген басқа ойран салар.
Көп биледи деген баққа қорған салар.
Бирлескен озар, бирлеспеген тозар.
Ел аўзында серт болса,
Аўыз бирлик берик болады.

Қалың журтты жаманлама,
Халық табады миниңди.
Еки ушлы сөз айтсаң,
Қызартады жүзиңди.
Көптей тентек болсаң да,
Көпке тентек болма.
Шәрияттың шарымы көп.
Бирлик етсең барымы көп.
Жәнжел жақсылыққа апармайды.
Паданың аўзы бир болса,
Бөриге алдырмас.
Бармағың бирикпесе,
Ийнеде илинбейди.
Мингеспе, мингессең индеспе.
Қамысты бос усласаң,
Қолыңды қыяды.
Биреў болса ес,
Екеў болса жолдас.
Бирдиң кесапаты мыңға тийеди.
Бир қумалақ бир қарын майды ширитеди.
Бир ели аўызға еки ели қақпақ керек.
Байлық – байлық емес,
Бирлик байлық.

Биреў билмегенди биреў биледи.
Аўыз биршилик қайда болса,
Берекет сонда болады.
Бирдиң абройы мыңның абройы.
Тозған ғазды топланған ғарға жем қылады.
Тиришиликтиң күши бирликте болады.
Жалғыз ағаштан пана болмас,
Жалғыз бийеден саба болмас.
Жалғыз жүрип жол танығанша,
Көпшилик пенен адас.
Көргенди гөнеден сора,
Гөне билмесе, көптен сора.
Көп жайылса жоқ табылар.
Көпшилик қайда болса,
Тоқшылық сонда болар.
«Көп биледи» деген күледи,
«Өзим билемен» деген өледи.
Уў ишсең урыўың менен.
Өнер алды бирлик,
Ырысқал алды тирилик.
Жаманлықтың алдын ал,
Жақсылық қайда барады.

Бирликти бузған – ақмақтың иси,
Қатардан қалған шабанның иси.
Қара қулқынға қул болған,
Өз елиниң улы болмас.
Еситкен менен көрген тең емес.
Кимниң аўзы ала болса,
Иси шала болады.
Еки жақсы бас қосса,
Асқар бийик таўдай бар,
Еки жаман бас қосса,
Атысып турған жаўдай бар.
Бир жаман менен бир жақсы бас қосса,
Аўырыў менен саўдай бар.
Ашырқаған өлмес,
Аңлысқан өлер.
Дос деп сыр айтпа,
Досыңның да досы бар.
«Үй меники» демеңиз,
Үй артында киси бар.
Сырын билмеген аттың,
Сыртынан айланба.
Аўзы күйген – үрип ишеди.
Жаманды қараўыл қойды дегенше,
Жаў келди десеңши.

«Билмеймен» дедиң – қутылдың,
«Билемен» дедиң – тутылдың.
Достынды еглеме,
Мәптен қалдырып,
Душпанды еглеме,
Сырыңды алдырып.
Мал аласы сыртында,
Адам аласы ишинде.
Абайлап сөйле сөзиңди,
Қаншелли аўлақ болса да.
Аржағында дийўалдың,
Тыңлаўшы қулақ болмасын.
Шөптиң басы жел болса қыймылдайды.
Сезикли секиреди.
Сегиз өлше, бир жола кес.
Адам сөйлескенше,
Мал мөңирегенше.
Мына жақсы жигиттиң көзи күледи,
Көзи күлген жигиттиң өзи биледи.
Индемеў де сынның бир түри.
Жаман шапанның ишинде де кисе бар.
Ўәдеге опа мәрттиң иси,
Опасыз – сәўбетсиз киси.

Жорға минген менен жолдас болма.
Ладан менен сырлас болма.
Исенбесең өзиңе,
Ерме киси сөзине.
Жети баслы жыланнан қорықпа,
Еки жүзли адамнан қорық.
Иште пикир болғанша,
Сыртта талаў болсын.
Маңлайдан аққан ашшы тер,
Көзге түссе дуз болар.
Қулаққа тийген ашшы сөз,
Ишке түссе муз болар.
Гилт қулпында белли,
Сөз парқында белли.
Жигит қырқында белли.
Күшли қәўипли емес,
Кекшил қәўипли,
Кекшилден де епшил қәўипли.
Сақ жүрсең саў жүрерсең.
Өтирик айтып пайда тапсаң,
Ақырында зәлел табарсаң.
Ырас айтып зәлел тапсаң,
Ақырында пайда табарсаң.
Жыланның уўы басында,
Албаўдың жаўы қасында.

Ағайинге өтирик айтпа,
Душпанға сырыңды айтпа.
Булт болмаса жаўын болмас,
Еки душпан аўыл болмас.
Сәлимбийкениң сырын мен билемен,
Сәлимбийке мениң сырымнан хабары жоқ.
Отын шапқан балта,
Далада қалмасын.
Секирмей турып «ҳәп» деме.
Пышықтың тышқанды аяп,
Жылағанына исенбе.
Сақлықта хорлық жоқ,
Ҳақлыққа зорлық жоқ.

БАТЫР, ЕР-АЗАМАТЛЫҚ ТУЎРАЛЫ НАҚЫЛ-МАҚАЛЛАР
Айдаған өгиз арбаның,
Жүги өгизге түсер.
Кәтқудасыз ел болса,
Шыққан даўды ким шешер?
Ер жигиттиң жүреги,
Арысланға тең келер.
Қорыққан жигит белгиси,
Сөзи суўық бос келер.

Жигит болсаң бир сөйле,
Шайма болма тутанақ.
Ер жигитликке миясар,
Турақлылық, зийреклик.
Адам алдап көрмеген,
Сырқыяңды билмейди.
Ел қонбаған жерге,
Ер қонады.
Ер шекиниспей бекиниспейди.
Ер жигит ел ушын туўады,
Ели ушын өледи.
Ер туўған жерине,
Ийт тойған жерине.
Алтын жерден шығады,
Батыр елден шығады.
Еңкейип күнелткеннен,
Тик турып өлген жақсы.
Ерликтиң болар ең зоры,
Ата-ананың кеўилин тап.
Тәрбиялап өсирген,
Еңбегин жүрме заялап.
Шикәс келсе пәрине,
Қаршыға қалар ушыўдан,
Жигитке келген ҳәлеклик,
Жөнли-жөнсиз ашыўдан.

Арғымақ аттың белгиси,
Азғана отлап көп жуўсар.
Азамат ердиң белгиси,
Азғана сөйлеп, көп тыңлар.
Жарлының жүдеп сасқаны,
Жалғызын қояр гиреўге.
Жигиттиң қара басқаны,
Айыбын жабар биреўге.
Жигит болсаң шоқ бол,
Шоқ болмасаң жоқ бол.
Жигитти майданда сына.
Жигитти дүз айырады.
Емен деген ағаштың
Ийилгени сынғаны,
Қызыл жүзли жигиттиң
Уялғаны – өлгени.
Ер басына күн туўса,
Етиги менен суў кешер,
Ат басына күн туўса.
Суўлығы менен суў ишер.
Ердиң ерден қәўпи бар.
Қоянды қамыс өлтирер,
Ерди намыс өлтирер.
Алтын отта, билинеди,
Ер мийнетте биленеди.

Жигит болсаң шалқар бол,
Жантасқан адам шалқысын.
Сөзлериңди еситкен,
Тула бойы балқысын.
Жигит болсаң таўдай бол,
Жаўға қурған аўдай бол.
Жигит болсаң қайың бол,
Ҳәрбир иске қайым бол.
Сылбыр болып жүрместен,
Тәп бергенде тайын бол.
Жигит болсаң батыр бол,
Жаў жеңгендей жапырып.
Тыңлаўшылар таң қалсын,
Сөйлегенде лап урып.
Бар береди, барды да нар береди,
Киси болған менен бәри ер ме?
Түйе болған менен бәри нар ма?
Шалағай болма жасыңнан,
Көпшиликте тис жерсең.
Шалағай болсаң жасыңнан,
Мерекеде муш жерсең.
(Тис – аўыр сөз еситиў мәнисинде)
Батырға да жан керек.
Питер истиң басына,
Жақсы келер қасына.
Жаманның төринде болма.

Мийримсиз бол душпанға,
Тартсын қылыш сазайын.
Ай менен күндей,
Ҳәммеге бирдей.
Батырға таяқ та жарақ.
Ура билген жигитке ийне де жарақ.
Уратуғын адамға
Ийтте таяқ екен.
Жақсының кеги болмайды.
Ағам болсаң қәйтейин,
Арым кетип баратыр.
Жақсының иси менен аты өлмейди.
Жақсы адам ай менен күнге тең,
Жарығы ортақ әлемге.
Жақсылық жерде қалмас.
Аға болар жигиттиң,
Етек-жеңи кең болар.
Болар бала бирин-бири батыр дейди,
Болмас бала бирин-бири қатын дейди.
Бақа көли менен,
Ер жигит ели менен.
Батыр – анқаў, ер гөдек.

Өзиңди ер билсең,
Басқаны шер бил.
Қус жаңылып торға түседи,
Ер жаңылып қолға түседи.
Исиң түссе нәмәртке,
Жақсының бәри қапылар.
Ер мойнында қыл арқан ширимейди.
Жаралы қайт,
Жаўдан жасырын қайтқанша.
Ерден туўған ер болады,
Жаманнан туўған қара жер болады.
Нәмәрттиң қасында мәрт жолдасы болса,
Нәмәрт батыр болады.
Өлимнен уят күшли.
Душпанға кек жибермес,
Арлы киси.
Султан сүйегин хорламас.
Қашқан жаўға нәмәрт ереди.
Балықшыдан сыралғы,
Батырдан саўға.
Ердиң өзи көшсе де,
Иси қалар изинде.
Ат – ердиң жолдасы.

Ер жигиттиң жүрегине,
Ер жуўенли ат жайғасады.
Ат нәзери, ер нәзери.
Сыпайыға – сиясат, батырға – шарапат.
Қылышты сермей алмаған өзине тийгизер.
Таўдан арқасы бардың,
Тастан жүреги бар.
Тақыр жерде буқпа.
Шешинген суўдан қайтпайды,
(Тәўекелши суўдан қайтпайды).
Қорыққанға қос көринеди.
Ер үйине ер түссе,
Етегине көз түседи.
Өли арысланнан тири тышқан артық.
Жаман ер қосқа шабады.
Қос болмаса босқа шабады.
Барлық не дегизбейди,
Жоқшылық не жегизбейди.
Ер тарықпай мал жыймас.
Барлық не ислетпейди,
Жоқшылық жомарт ердиң қолын байлайды.

Жердиң дәўлети қайтса,
Суўы тереңге түседи.
Ердиң дәўлети қайтса,
Иси гереңге түседи.
Ер азығы – бөри азығы.
Ер еңбегине бир тойсын.
Полат пышақ қында жатпайды.
Ер жигит сында жатпайды.
Еки қошқардың геллеси,
Бир қазанға сыймайды.
Полат семсер қын түбинде жатама!
Қорыққан бурын сәлем береди.
Ат жақсысы қалаға барып пул болар,
Ер жигит өз динине берик болар.
Байлық деген бир жутлық,
Батырлық деген бир оқлық.
Елден безген ер болмас.
Ер жигит өз елинде қәдирли.
Жаўдан жабы бойы.
Еки нар дүгиссе,
Арасында шыбын өледи.
Жаўдан қайтпаған жүрегим,
Бир уртлам майдан қайтама?

Мың қосшыдан бир басшы.
Атың бар да жол таны,
Асың бар да ер таны.
Ҳасыллар өсер уяда,
Батырлар гезер қыяда.
Батпақлы жердиң ызасы,
Сабырсыз ердиң сазасы.
Тәўекел – ердиң иси.
Аз отлайды қаназат,
Аз сөйлейди азамат.
Жарақлы күни жаў жолықпайды.
Аттан аттың неси артық,
Өзи тарлан көк болса,
Ерден ердиң неси артық
Ўәдесине берик болса.
Аттан аттың неси артық,
Өзи тарлан көк болса,
Торсылдақ пақыр не қылсын,
Жигиттиң жүреги жоқ болса.
«Киш-кишлеген» нәмәрт ер,
Мейилли ат суў ишер.
Ат арыса туўлақ болады,
Ер арыса әрўақ болады.
Ат-еринли, ер мурынлы келер.

Еки палўанды бир қой жеңеди.
Ойлы жигит тойлы болады,
Нәмәрт «мәрт боламан» десе исенбе.
Жаўды күшли деме,
Ерлик етсең жығасаң,
Таўды бийик деме,
Талап етсең шығасаң.
Елден безген ер болмас,
Ҳөнерли қул хор болмас.
Батыр батпас
Шынлық жатпас.
Даў жигити басқа,
Жаў жигити басқа.
Мийманды бийғам бийҳуш етер,
Мәнисин билген хош етер,
Мәртке мәрт қосылса,
Қапа кеўлин хош етер.
Алпыс қылыш кетилсе,
Егеў менен жетилер.
Нәмәрт – ас үстинде,
Мәрт – ис үстинде.
Батырға дәркар жаў-жарақ,
Халқына керек уллы дарақ,
Әлемге түсер саясы,
Ер жигитке бас қоссаң,
Ҳәр жерде тийер пайдасы.

Жигиттиң сөзи гөр болғанша,
Көзи гөр болсын.
Жигиттиң бәри жигит-аманлықта,
Қашады бөркин таслап жаманлықта.
Жаўға барған жигиттиң,
Жаў нышаны болады,
Ханнан қайтқан жигиттиң,
Хан нышаны болады.
Жигиттиң ақмақ туўғаны,
Дәўлетине мәс болғаны.
Жигиттиң артық туўғаны,
Елатына пана болғаны.
Батыр жарасыз болмас,
Бир жазықтан ер өлмес,
Ҳеш жазықсыз ер болмас.
Батырдың кеткени көринбес,
Келгени көринер.
Батыр – бастан, жүйрик – аяқтан.
Ер қартайса да душпан қартаймас.
Ер жигиттиң үйине қонақ келсе,
Етегине шоқ түседи.
Ер қартайса ерки кетер,
Ҳаял қартайса көрки кетер.
Таў басы думансыз болмас,
Жигит басы ғаўғасыз болмас.

Батыр болған ханға қас,
Мерген болған анға қас.
Ел қорыған сақшы болар,
Жаман адам тыңшы болар.
Ер ерден буўаз болады.
Ердиң ерлигин билмеген,
Елдиң бирлигин билмейди.
Дүнья тегис болғанша,
Жигитке бир ис болады.
Ердиң етегинен алма,