Марпа - 2

Пӧртылмекем, Зоя каласен: авам пеш чот ойгырен, кажне пайрем годым — поминкалан мойын — шужо манын кинде шултышым пышта ыле да окнам почын, мыйым ӱжеш ыле. «Ӱдырем, ала шужен коленат — кочкышет шужо, ала чараматын кудалтеныт — вургемет шужо», — манын ойлен. Чынак, службышто коштмо годым, мӧҥгысӧ киндын пушыжо туш мия ыле, мый эре шижынам... Зоя весымат каласыш: Мичука мыйым шке шӱжарже олмеш армийыш колтен. Сандене повесткыжым ончыктенат огыл. Мыйже сарыште веле пален нальым — салтакыш латкандаш ий гыч гына налыт, а мыйым Мичука латшым ияшымак колтен. Да эше шӱжарже олмеш!

Микале огеш лий ыле гын, мыят авай почеш каем ыле очыни... Тудо эре пеленем лийын. Но ачажлан тиде келшен огыл. Кузе гына мый дечем утлаш ыш тырше!

Еҥын арален кодышыжо уло, а мыйым кӧ арала? Мичука адакат йӧным кычал муо: мыйым ФЗО-ш тулык семын колтыш. Урал курык коклаш мланде шӱйым лукмашке логалынам. Тушто кок ий пашам ыштенам. Мый шоненам: сарыште гына тыгай шучко — уке! — Урал курык коклаштат мый нимом сайым ужын омыл. Кеҥеж моткоч шокшо ыле тунам... Курык йымач памаш йоген — тудыжат кошкен. Йӱаш вӱд уке. Тунам ме машина колеясе вӱдым йӱаш тӱҥалынна... Колеяште вӱд пытымек, шылын куржаш вереште. Урал чодыраште йомын улына, лу ӱдыр гыч мый гына илыше кодынам. Шуженам, вият кодын огыл... Изиэм годым авайын туныктымо молитважым эре лудынам. Вес тӱняш кайымем деч ончыч сулыкем касараш шоненам. Пушеҥге воктен тайнен шинчымат, ушем дене ош тӱня дене чеверласенат шуктышым. Ужам: ваштарешем шоҥго кочай толеш, «Ӱдырем, ит шорт, — манеш, — теве курык аркаште кугу пӱнчым ужат? Тудо пӱнчӧ дек кае. Корным муат», и йомо. Ала омо, ала чынак — тачат ом пале! Пытартыш вием погалтышым да курык вуйыш кӱзышым. Ончем: курык йымалне — кӱртньыгорно, тиде корно дене мланде шӱйым шупшыктат. Вагоныш кӱзен, мланде шӱй коклаш шылын возын, Озаҥ марте толынам... А Озаҥ гыч корныжым сайын палем. Ялем дек толын шуымеке, Ыресан памаш дене вӱд йӱаш чарнен шогальым. Памаш шинча воктенак, вӱд погыныжо манын, изирак вынемым ыштеныт. Тиде лаке гыч вӱдым подылаш кумык лийын шуктышым, ончем: пундаш гыч ала-могай сӱрет кӱза... (Юмоҥажым ончыкта.) Теве — тиде юмоҥа! (Юмоҥасе кочам ончыкта.) А тиде кӧ палет? Тиде кугыза Урал курык коклаште, чодыраште мылам корным ончыктен! Мылам ӱшаным пуэн! Колымаш деч утарен! Кӧ тиде?

Мӧҥгыштем изиш илен шуктышым дыр... ала уке. Мӱшкыраҥым. Кӧ деч манат? Микале деч! Мӱшкыраҥмем нерген кузежым-можым палет ынде... Тудо йӱдым Микале мый денемак лияш шонен. Мый палем... Чонем шижын. Эрлашымжак шке ватыжым ойырен колтен, мый декем илаш куснен. Тыге ме пырля илаш тӱҥалынна... Кеҥеж ыле. Шудым эре ямдылаш коштын улына. Олыкыш каена — пуйто узьмак: йырым-ваш пеледыш пеледеш, лыве-влак чоҥештылыт, пулдырчын мурыжо олык мучко шергылтеш.

Тудо кеҥеж эн сылне ыле! Икана олык корнышто пеледыш-влакым ужынам — тыгай пеледышым ожно шекланенат омыл... кӱдыроҥгыр... Канде-канде! Микалын шинчаже гай! Погем да орваш пыштем, погем да орваш пыштем... «Орваш ит опто, имньылан каяшыже неле», — манын, Микале воштылеш. «Микале, — манам, — мыланнат ончыкыжым пырля илаш куштылгыжак ок лий. Ачат ушнымыланна чот сырен». «Пеледышетым ончал! Мотор?» «Мотор», — манам. «Леве йӱр ок нӧртӧ ыле гын, лай мардеж ок пуал ыле гын, кече шыратен ок ончал ыле гын, тудо тыгай мотор огеш лий ыле! Мыят кӱдыроҥгыр семынак тый дечет посна илен ом керт!» Эх, гармоньжым налын шинчешат, коктын тыге мурена ыле:

Ӱпет кудыр, могай чевер,
Ниялталмет вел шуэш.
Тӱрвет вичкыж, могай чевер,
Шупшалалмет вел шуэш.
Эҥер вӱд гай тӱсет ден,
Канде тӱсан шинчат ден,
Шыма, поро кумылет ден
Тые мыйым савуршыч!
Шем чодырам тарватале
Вичкыж гына мардежет.
Мыйын чонем тарватале
Чевер мотор ӱдырет.
Эх, йолташем-пелашем,
Кеҥеж саска пеледышем.
Мыйже тыйым эре шонем —
Монден ом керт нигунам.

Ах, Микале, тӱсетше, койышетше, гармоньым шокталтыметше тачат шинчаончылнем! Тый палет, мемнан эргына лач тыйын гай коеш. Тый тудым ужын отыл, но пале: шинчаже канде-канде, ончалеш да... пуйто тый воктенем ылыжын шогалынат... Микале, пырля лийме ик татнамат мый монден омыл...

Мемнан аза шочшаш нерген Микале ачаж дек шке каен ойлен. Мичука орен, тудым чот вурсен, мый декем орышо куржын толын да манеш: «Ачатат тюрьмаште пикталт колыш! Аватат шкенжым тыгак пытарыш! Тыят ӱмырет шке кошарте, уке гын...» Тиде жапыште Микале чот йӱын шынден да чон йӧсыж дене ачажын суртыштыжо шкенжым шке шуралтен пуштын... Микалым пытартыш корнышко ужаташ каен омыл. Зоя мылам шижтарен ыле: «Тойымашке ит кай! Мичука тылат пеш сырен: «Марпа толеш гын, Микале воктен пыштем» — манын каласен». Тетла Мичука дене ик ялыште илен шым керт. Кайышым. Сталинградыште ял озанлыкым нӧлташ! Тушто пашазе-влак чот кӱлыныт!

Йот мланде — йот мландак... Илыш мыйым тышке да тушко кышкен! Тунам шочмо верыштем илаш пӱрен огыл манын шоненам. Колхоз пашаш коштмо годым, Чернушкам лӱшташ шинчамат, Шемечым, шкенан нурнам, ялнам... ача-авам, Микалым шарналтем — шовыч лукем пурлын шортын шинчем ыле... Вате-шамыч «Марпа, мо лийыч?» манын йодытат, «Мурым мурем» манам ыле... Йӧра, шинчавӱдемже лийын огыл — тогдаен огытыл... Чыла неле-йӧсым мондаш манын, шкемым пӱтынек эргымлан да пашалан пӧлекленам. Садлан дыр лектышыжат лийын, Москош да монь колтеныт...

Ай, мо Моско? Ок кӱл мылам Моско! ...Эргым воктенем лийже ыле! Вет кызытше тудлан кӧра веле илем! Ок тол гын... (Шинчавӱдым ӱштылеш, ик жап шонен шинча.) Сталинградскийыште илымына годым тӱрлыжымат ужаш логалын. Война деч вара кеч-куштат илаш куштылгыжак лийын огыл. Тушто кундемже олыкан, чодыра уке гаяк. Телыже мемнан гай йӱштӧ огыл гынат, кажне кечын коҥгаш олташ пу кӱлеш. Икана телым, лум вочмеке, кум меҥге тораш пулан каенам. Кок кылта наре укшым погенамат, ваче гоч сакен, мӧҥгӧ велыш тарванышым. А мардеж лӱшка, лум чарныде опта — корным йомдаренам. Кылтам ӱмбак возынам да шонем: «Тыгай неле илышым илымешке, тыштак ӱмыреш мален колтышаш ыле. Кузе тунам, имне чумалмек, ылыжынам? Кылме шыжым, пасуш пареҥге кычалаш кайымем годым, молан авам почешем миен? Лучо пасуштак кылмен колаш ыле... А войнаштыже... молан ик пуляжат шӱмем шӱтен огыл? Урал курык коклаштыжат колымашак мыйым вучен огыл мо? Ала Микалем воктене пурен возышашем лийын?» Эргымын шортмо йӱкешыже помыжалтынам: «Авай, тыйже колет гын, мыйже кузе илаш тӱҥалам?» — манеш. Шинчамым почым — яндар кава, шып-тымык, игече лыпланен. Ӱмбакем эргымын волгыдо шинчаже онча: тугае лишыл, тугае шерге... Оҥ пелен ӧндальымат, ятыр жап тыге киенам... (Оҥжо гыч эргыжын фотокарточкым луктеш.) Микале, эргым, тый эре мыйын шӱмыштем улат! Чонем шижеш: тый кудалтен кайымемлан ӧпкелалтынат. Садлан ала ужметат ок шу. Витле ий! Витле ий ынде тыйым вучем... А кузе чот ужнем, оҥ пелен ӧндалнем... Кузе умбакыже илаш?
Таче куку тышан мура,
Эрла кушакын мура?
Таче тендам тышан ужам,
Эрла кушакын ужам?
Ала тувырем кӱчык,
Ала шовырем кӱчык?
Чон ойгем ден мурен кодам —
Ала ӱмырем кӱчык?
Вӱд ӱмбалсе уажын
Укшыжо шуко улмашын.
Мыйжын ӱмыр эртарашемже
Ойгемже шуко улмашын.
Аркаште кушшо пушеҥгыжлан
Йӱштӧ лумжат логалеш.
Мыйын гае тулык еҥлан
Йӧсӧ илыш логалеш.
Чевер кечыжат лектын огыл,
Эр ӱжара вел лектеш.
Мыланемжат пӱрен огыл
Сай йолташ ден ӱмыр эрташ.
Шинчавӱдем, ит його.
Изи шӱмем, ит йӱлӧ!
Мом Юмыжо пӱрен гын,
Тудыжым ужде от иле.
Лучо шокто гармонетым,
Ойгырен мурен кодам.
Ойгырен мурен кодам да
Кид кучен ойырлалам.

Икмыняр зритель дене кид кучен ойырлен, пӧртшӧ дек ошкылеш, корно велышке эше ик гана ончалеш.

Адакат вуем коршташ тӱҥале. Кызытше — шуко ойлымылан ала-мо? (Келгын шӱлалта, атым налеш, вуйышкыжо ложашым йыга, вераҥда омса воктен, чарнен шогалеш, зритель-влаклан ойла.) Шукат ойлышым, манам. Окмак кувала шогылтым... Йӧра. Нелеш ида нал... Тетла жапдам ом кучо... Ом кучо, кайыза... Кайыза мӧҥган мӧҥгышкыда, таза лийза, пиалан илыза... Мыйын семын орлыкым ида пале... Ом кучо, кайыза... А мый эргым вучем. Тудо садак толеш... Кунам-гынат толеш...

Вуйышкыжо ложашым йыген шога, тора корнышко онча.