Tizdän Tuy

Särvär apa bügenge kiçägä zur dulkınlanu belän kilde. Söylängän yalkınlı süzlär anıñ bu dulkınlanuın üsterä genä bardılar.
Utırgan urını sähnägä yırak bulganlıktan, ul yaña urınga küçte. Täräzä buyındagı bu buş urınga küçü belän genä dä anıñ yöräge basılmadı. Döres, bu urın beraz salkınçarak ide, läkin yarsıgan yöräk kaynarlıgın ul da süreldermäde.
«Tizdänme soñ inde ul kürenäçäk?» — dip borçıldı Särvär apa, läkin anıñ özelep kötkän keşese haman sähnädä kürenmi ide äle.
Sähnädä kızıl materiyä yabılgan östäl tora. Anıñ tiräli citdi qıyäfätle törle yäştäge keşelär utırgannar. Urtadagı küzleklese kürşelärenä ara-tirä nider pışıldap kuya.
Ä zalda Särvär apa kebek yözlärenä cıyırçıklar, çäç-sakallarına çal kergän kart eşçelär dä, küzlärennän tormış çatkıları sibelep torgan yäşlär dä tirän tınlık saklap, birelep tıñlıylar. İke zavodnıñ üzara yarışı yalkınında tugan batırlarnı kotlıylar, hörmätlilär, alarnıñ böyek hezmätlären bilgeläp ütälär.
Zalda tirän tınlık. Tik alkış tavışları belän genä zal vakıt-vakıt canlanıp kitä. Mondıy çaklarda Särvär apada dulkınlanu tagın da köçäyä, yarınnan taşıp çıkkan yazgı taşkın tösle, ällä nindi köç, ällä nindi kuanıç yöräkkä sıymıy... «Nigä soñ inde ul haman kürenmi?..»
Ähä...
Änä predsedatel urınınnan kütärelde. Dimäk, zalda utıruçılarga anıñ nider äytäse bar. Särvär apa da üze sizmästän ayagürä baskan ide, arttagılarnıñ berse aña utırırga kuştı. Tüzemsezlek belän Särvär apa predsedatelneñ süzlären kötte, ä ul, üç itkän tösle, tiz genä süzen başlamadı, küzlegen tözätte, kulındagı käğazgä dä bik ozak karap tordı. «Häzer, häzer, anıñ familiyäsen äytäçäk!» — dip uyladı Särvär apa.
Predsedatel, aşıkmıy gına, zaldagı halıkka küz taşladı, annan, kemneder ezlägän sıman:
— Yanbaeva! — dide.
Läkin Särvär apanıñ özelep kötkän keşese ul tügel ide.
Yañgırda şaulagan imän urmanıday, zal görläp kul çaptı.
Sähnägä karatutlı, koñgırt kara küzle, keçkenä häm poçıgrak borınlı, köläç yözle ber kız çıgıp bastı. Tagın köçle alkış yañgıradı. Kız nişlärgä belmi aptırap kaldı, uñ kulındagı gazetanı bögärlärgä totındı.
Predsedatel söyläp kitte:
— İptäş Yanbaeva — «Kızıl Bayrak» zavodınıñ sta-hanovçı-incenerı. Ul üze citäkçelek itä torgan tsehta stahanovçılık häräkätenä cäyelep üsärgä kiñ mömkinleklär tudırdı. Stahanovça eşläü näticäsendä, ul citäkli torgan tseh planın här ay sayın arttırıp ütäp kilä. Bez bügen Yanbaena iptäş yözendä sovet intelligentsiyäseneñ aldıngı väkilen küräbez. İke zavodnıñ yarış ştabı iptäş Yanbaevanı Kırımga sanatoriyga ike aylık putevka belän büläkläde, — dide.
Tagın kul çabular, tagın muzıka yañgıradı.
Predsedatel Yanbaevanıñ kulına nindider käğaz tapşırdı. Yanbaeva, rähmät äytep, baş iyep, pärdä artında yugaldı.
Särvär apaga Fatıyma Yanbaeva tanış ide. Fatıyma üzeneñ dustı Äminä belän häm añardan başka da Särvär apalarda bulgaladı. Al arda bulgan başka küp keşelär tösle, ul da eş belän kilde. Alar çertec taktası östendä Särvär apanıñ ulı Säyfi belän tönnär buyı utıralar ide. Apa yäşlärneñ tön buyı eş belän mavıgıp utıruların törlegä yuradı. Fatıyma belän Säyfi arasında nindider mähäbbät çatkıların kürergä teläde. İkençe könne inde Säyfine teatrga alırga kilgän Äminäneñ cılı yılmayuları astında apanıñ uyları kaydadır erep yugalalar ide.
Äminä şähärneñ opera teatrında cırlauçı, tamaşaçılarnıñ söyeklese, kömeş tavışlı cırçılarnıñ berse ide. Fatıyma aşa ul Säyfi belän tanıştı. Säyfineñ cır yaratuın häm cırlarga därte barlıgın belgäç, matur gına cırlaganın da işetkäç, anı ul sähnä tiräsenä tartırga tırıştı.
Fatıyma belän Äminä ikese dä Särvär alaga bik oşıylar ide. Äminäne ul köläç, härçak şat yözle buluı öçen yarattı, Fatıyma inde üzeneñ ütä yagımlı buluı belän anıñ küñelen üzenä tarttı.
Äminä belän Fatıymadan başka da alarga kilep yörüçe kızlar baytak ide. Barısı da koyıp kuygan tösle maturlar, citezlär, şayannar ide. Särvär apa alarnı ber-berse belän çagıştırıp, tiñläşterep yödäp çıga ide. Ni öçender ananıñ mähäbbäte kübräk Äminägä tuktaldı. Äminäne ul üzlärenä kilep kitä torgan kunak itep kenä tügel, ä keçkenä ğailäneñ ber keşese, Säyfineñ serdäşe itep küräse kilde.
Fatıymaga karap soklanıp torganda da, ul söygän Äminäsen häterläde. Äminä dä bit Fatıyma tösle ük matur, anıñ kebek ük eşkä buldıklı. Häzerge yäşlärneñ güzäl tormışlarına soklangan häldä, ul üzeneñ küñelsez ütkän yäşlegen isenä töşerde.
Koyaşnı tomalagan kara bolıttay karañgı istälek şuşındıy matur, şuşındıy şatlıklı tantananı berazga onıttırıp tordı. Särvär apa yäşlek uylarına battı. Tänne çımırdatıp, yöräkne sikertep, açı hatirälär ber-ber artlı alışındılar: berençe zur kaygı anasınıñ ülüe buldı. Kız ügi ana kulına kaldı. Öy eçen ızgış, kıçkırıp!, yılaş, sugış tavışları kaplap aldı. Kız yäşli köye uramga taşlandı. Zur kıyınlıklar belän ber kibetçegä asraulıkka kerde, ä inde anda kürgän kıyınlıklarnıñ ul oçına da çıga almadı. Ul şundıy tirän uylarga batıp onıtılıp kitte, läkin kinät köçle uynagan muzıka tavışı anı uyatıp cibärde.
Närsä, ällä anıñ kötkän familiyäsen äytteme predsedatel? Sähnädä taza gäüdäle ber yeget basıp tora, läkin Särvär apanıñ kötkän keşese ul da tügel ide.
Tagın muzıka, tagın kul çabular astında predsedatel:
— Säyfi Häsänev! — dip kuydı.
Särvär apanıñ kolakları şaulaganday bulıp kitte. Ul, üze dä sizmästän, utırgan urınınnan kütärelde. Läkin bik tiz üzen kulga aldı. Annarı şatlıklı qanäğatlänü hise çagıldı. Sähnägä çıguçı taza matur yeget anıñ söygän ulı Säyfi ide.
Şuşındıy maktaulı ulnı tudıruçı ananıñ da alar belän bergä şuşı uk tantanada katnaşuın zalda utıruçılarnıñ kübese belmi dä torgandır äle. Tukta, tukta, anıñ ulı turında predsedatel närsä söylär ikän?..
— İptäş Häsänev, — dide predsedatel, — zavodnıñ ataklı stahanovçısı, ul üzeneñ eş korallarına ratsionalizatsiyä yasadı. Üzeneñ uylap tabuları belän zavodka berniçä meñ sumnar ekonomiyä birde. Üze belän bergä eşläüçe eşçelärgä dä stahanovçılık metodın öyrätte. Häzer iptäş Häsänev master bulıp kütärelde. İke zavodnıñ yarış ştabı üz isemennän häm ike zavodnıñ cämäğatçelege isemennän iptäş Häsänevkä rähmät belderep, anı ike aylık hezmät hakı belän büläklärgä karar birde, — dide.
Tagın kul çabular görläde, muzıka yañgıradı.
Cıyılıp! soñında här ike zavodnıñ büläklänüçeläre çıgıp, üzläreneñ hezmätlärenä zur bäyä birelügä, mondıy hörmätläügä zur rähmät belderdelär häm alda tagın da yahşırak eşläyäçäkläre turında süz birdelär.
Tantana betkäç tä, muzıka tınmadı. Cıyılışta katnaşuçılar kiñ yaktı zalga çıktılar. Anda şaulı tantsı kiçäse başlandı.
İşek töbendäräk Särvär apanıñ berniçä tanışı oçradı. Alar Säyfineñ zur ciñeşläre belän Särvär apanı kotladılar. Bu inde ana küñeleñ tagın da kanatlandıra töşte.
Yulda da anı cılı toygılar taşlamadılar. Alar anı cılı urınına qadär ozattılar. Şuña kürä ul tiz genä yoklap kitä almadı. Särvär apa äle üzen bik yäş şikelle his itte. Utız yıl tuku stanokları arasında ütkän vakıt aña bik kıska bulıp toyıldı. Anıñ tagın eşkä kaytıp, yäşlär belän yarışıp eşlise kilde... Läkin Säyfi bu eşkä riza bulmayaçak ide. Bu hakta alar bervakıt söyläşep tä aldılar.
Särvär apa:
— Eşsez torıp könne ütkärüe bik kıyın ikän, — dip çitlätep kenä başlap kitte dä süzne tagın tuku stanoklarına kiterep teräde.
Säyfi, anasınıñ häteren kaldırmaska teläp, yomşak süzlär sayladı:
— Äni, — dide ul, — yäşlärneñ soklangıç rekordların kürep sineñ dä yörägeñ cilkenep kuyadır, — dide, — läkin bit pensiyä knickası da yukka birelmägän, şunı onıtmaska kiräk, — dide.
Şunnan soñ alar bu hakta söyläşmädelär.
Häzer inde ananıñ özelep kötä torgan ber şatlıgı bar ide. Ul Säyfineñ başlı-küzle buluın zarıgıp kötte. Bügen dä şul tatlı hıyal añar yoklarga irek birmäde.
Änä bitläre allanıp, yanıp, kara küzläre östendäge ozın kerfekläre sirpelep tora torgan matur ber kız basıp tora. Anıñ kömeş tavışı bülmä eçendä şıñgırdap kitä. Ul «äni» di. «Äü, kızım, äü, kızım!» dip yögerep Särvär apa kilep citä. Kız «min sezneñ ulıgıznıñ iptäşe bulam» dip tanışa. Äy, bu Äminä iç, Äminä... Särvär apa tikmägä genä yurap yörmägän ikän... Tatlı hıyal şundıy yugarılıkka citkändä, ul aynıp kitä. Annan «yuk, bu zamanda inde äni dimäslär, yuk, äytmäslär. Annan ul üze dä alay äyttermäs, tel künmägän kileş, cide yat keşegä niçek äni dip äytergä kiräk soñ, yä taşla äle şul yuk-bar uylarıñnı, äytsä ni dä, äytmäsä ni, barıber tügelmeni? Minem isemem bar iç, Särvär apa diyär...»
Küp vakıt ul şundıy tatlı hıyallarga bata torgan ide.
Säyfineñ nindider kızlar tiräsendä äylänüen dä ul küzätep bardı. Alarga küp kenä kızlar kilgäläp yörilär, kilgän berse sayın Särvär apa «Säyfineñ yöri torgan kızı şul tügelme ikän?» dip uylıy ide. Tik şunısı: alar barısı da nindi dä bulsa eş belän kilgän buldılar. Sannarı da kübäygäç, Särvär apanıñ da ise kitmi torgan buldı. Hätta ul bu aralarda ulınıñ kayçan öylänäçäge, käläşneñ nindi bulaçagı turındagı tatlı hıyalın da taşlıy yazgan ide, läkin ber dä kötelmägändä bu uylarnıñ yañadan uylana başlavına, hätta uydan eşkä aşuına Säyfi üze säbäpçe buldı.
Tege kiçädän soñ ber kön ütkäç, Säyfi eştän köndägegä karaganda da şatlıklı yöz belän kaytıp kerde. Çişenep östäl buyına kilgäç, ul kostyumınıñ eçke kesäsennän berniçä paçka akça çıgardı, mondıy vakıtta nişlärgä kiräklekne ana äytmiçä dä üze belä ide. Ulı soraşmas borın uk, ul sandıgınnan Säyfineñ saklık knicka-sın kiterep birde.
— Yuk, anda salırga turı kilmäyäçäk, — dide Säyfi.
— Ni öçen, monda küp şikelle iç?
— Äye, küben küp. Uylap tabu täqdimem öçen tiyeşle büläkne dä, kiçäge premiyäne dä birdelär...
Annan ul nigäder beraz uñaysızlanıp tordı. Ällä ni äytmäkçe ide, totlıktı. Biş minut tik torgannan soñ gına:
— Äni, min öylänergä uylıym, sin moña niçek karıysıñ? — dip kuydı.
Säyfineñ yöze komaç tösle kızara baruın kürgän Särvär apa süzen tiz tottı:
— Niçek karıym, bik yahşı, bik yahşı... siña oşagan keşe miña da oşar, — dide. Ulınıñ yözendäge oyalu bilgesen kürgängä, ul süzne artık ozaytmadı. Bilgele, kilenneñ kem buluı anı bik kızıksındıra ide.
Säyfi, tagın kızara töşep:
— Sin anı beläseñ, bügen kiç kürerseñ, — dip kuydı da üze şunda uk işekkä taba borıldı.
Anıñ kayadır kitüen kürgän Särvär apa:
— Aş aşamıysıñmıni? — dip soradı.
— Aşhanädä buldım, soñınnan, bar da soñınnan, — dip, Säyfi kiyenep işektän yugaldı.
Särvär apa ulınıñ tirän dulkınlanuın añladı. Çönki ul üze dä şundıy uk his belän çolganıp alıngan ide.
«Sin anı beläseñ...» — dip kabatladı Särvär apa. «Min bezgä kilep yörüçe fabrikada eşläüçe bik küp kızlarnı beläm, kem bulır soñ ul? Min Äminäne beläm, min... Äminäneder, möğaen, Äminäneder...»
Bol ay da cıyıştırılgan öyen ul berniçä kat tözätte, cıyıştırdı. Ber dä çübe bulmasa da, idänne dä seberep çıktı. Anıñ belän genä dä qanäğatlänmäde, yüeş çüpräk belän korıtıp ta aldı.
Kötü minutları anıñ öçen eçpoşırgıç ozın bulıp toyıldılar. Ul menä-menä işek açıla dip kötte. Üzlärenä kilep yöri torgan kızlarnı tagın berniçä kat hıyal aşa ütkärep çıktı. Ni öçender ul häryulı Äminägä tuktaldı.
Menä öy turına nindider avtomobilneñ kilep tuktaganı işetelde. Ul da bulmadı, baskıçta ayak tavışları, kemnärneñder kölgän, söyläşkän tavışları kilde.
Zvonok birelde.
Särvär apa işekkä atladı. Ul inde käläşne koçaklap karşı alırga äzerlängän ide.
İşektän Säyfi häm ike kız kilep kerdelär. Särvär apa aptırap kaldı. İsänläşergä dä onıta yazdı. Kızlarnıñ köleşä-köleşä kul suzularına karşı ul da kulın suzdı. Anıñ yanında Äminä belän Fatıyma basıp toralar ide.
Kızlarnıñ kaysısı Säyfineñ iptäşe buluı turında sorau urınsız ikänen ul añladı. Anıñ hıyalında häzer küp kızlar tügel, ä Fatıyma belän Äminä genä äylänä ide inde.
Yäşlär, çişenep, östäl yanına uzdılar. Särvär apa Säyfineñ yanına kızlarnıñ kaysı utıraçagın zur kızıksınu belän kötep tordı. Äminäneñ Säyfi yanına utıruın kürgäç, ul üzeneñ yalgışmavına töşende. «Şul ikän, Äminä ikän», — dip uyladı. Bertuktamıy kölke süzlär söyläp toruçı Äminä belän ul tıynak Fatıymanı çagıştırıp aldı. Ällä niçek aña Fatıyma Äminädän dä yahşırak şikelle bulıp toyıldı. «Yahşı kızlar küp inde ul, läkin bit bersen genä saylap alırga kiräk, annan, kürşe tavıgı härvakıt şulay kürkä bulıp kürenä», — dip uyladı.
Şul arada yäşlär dä tuy turında söyläşügä küçtelär.
Söyli torgaç, Äminä äytä saldı:
— Sin, Säyfi, nigä haman äniyeñ belän tanıştırmıysıñ? — dide.
Bu süzgä karşı Särvär apa eçennän genä: «Şul üze ikän, tanıştır, di», — dip uyladı häm Äminägä cavap itep:
— Bez, kızım, küptän tanış iç inde, — dip kuydı.
— Yuk, — dide Äminä, — bez tagın da yakınrak tanış bulırga tiyeşbez, — dide.
— Yarıy, yarıy, — dide Säyfi, — sezneñ telägegezne ütim alaysa, — dip, änisen östäl yanına çakırdı.
Särvär apa bik tiz kilep citte. Säyfi Fatıymadan başladı.
— Fatıyma Yanbaeva minem bulaçak iptäşem, — dide Säyfi.
Ana beraz aptırap kaldı.
— Beläm, beläm, Fatıyma kızımnı bik yahşı beläm, — dide. — Änä ütkän kiçädä genä äle aña soklanıp karap torgan idem. Yarıy, yarıy, täbrik itäm, — dip, üzeneñ cıyırçıklı kulın kızga suzdı.
Fatıyma ayagürä bastı:
— Bez yäşlärneñ şuşı teläklärenä karşı kilmässez bit, äni? — dide.
— Yuk, yuk, meñ-meñ kat riza, — dide ana, üze inde kulın Äminägä suzdı.
— Yäş kilen belän täbrik itäm, — dide Äminä.
— Nindi kilen bulsın, kızım ul, üz kızım, — dip tözätte ana.
Köçle dulkınlanuga anıñ çıdarlıgı kalmagan ide inde. Ul küzennän çäçräp çıkkan ence börteklären yäşlärdän yäşerergä tırıştı.
— Atası mesken genä bähetle könnärne kürä almadı şul, — dip, Oktyabr öçen bulgan kanlı sugışlarda yugalgan iren häterläde.
Yäşlär yanında kalunı ul artıkka sanadı bulsa kiräk:
- Tukta, min çäy kuyıym äle! — dip, kuhnyaga çıgıp yugaldı, läkin tiz äylände.
Ul kergändä, inde östäl öste tämam äzerlänep ölgergän ide. Äminä kaynagan samovar kütärep kilüçe Särvär apaga karşı yögerde:
— Sineñ samovarıñ bigräk tiz kaynıy ikän, bir äle, üzem kütärep karıym, — dide. Samovarnı tiz genä Särvär apa kulınnan alıp cilterätep östälgä kuydı da: — Yäş kilen genä bulasım kalgan ikän, — dip kölep cibärde.
— Bulırsıñ äle, bulırsıñ, yarışka çakıram, — dide Fatıyma.
Barı da köleştelär.
1939