Süz Hikmäte – Tamırda

Bez mäktäptä ukıgan çaklarda här klassta diyärlek "Kuyan" kuşamatlı ber malay bula torgan ide. Andıy kuşamatnı işetü belän şunduk añlap alasıñ: ähä, bu arada iñ kıska buylısı ikän. "Ärlän" tügel", "Bükän" tügel, dimäk, ul därt küñelle, häräkätçän malay. Möğaen, klasstagı iñ şäp yögereşçe dä şuldır. Kuşamatnıñ tap üzenä kürä tamanın çäpilär ide bezdä keşegä. Amerika indeetsları elek keşegä isemne üsep citep berär törle eş kürsätkäç kenä kuşa torgan bulgannar: töz atuçı bulıp kitsä – "Ütken küz", şäp yögersä – "Citez bolan" h.b.lar. Bik ozak küzätep, keşeneñ böten holkın öyrängännän soñ kuşılgan mondıy isemnär anıñ üzenä şul tikle turı kilep torgan, aña inde tagın nindider kuşamat yalgaunıñ kiräge dä kalmagan.
İnde bik borıngı, tellär yaña barlıkka kilgän, keşelärneñ genä tügel, äyberlärneñ dä äle iseme bulmagan däverne küz aldına kiterik. Möğaen, ul däver keşelärenä tege yäki bu äyberne, küreneşne, häräkätne niçek atarga belmiçä bik yış baş vatarga turı kilgänder. Ber karaganda, älläni kıyınlıgı da yuk kük monıñ: äytik, imän agaçın kürgäç, teläsäñ "imän" diseñ, teläsäñ "ho", "vır", "dun"... Läkin bit üzeñ äytü belän genä eş betmi, böten keşeneñ dä şulay äytä başlavı kiräk. Ä monıñ öçen yaña süzneñ äybergä yäki küreneşkä çiläkkä kapkaç sıman tögäl turı kilüe, yağni anıñ iñ töp üzlegen açıp sala torgan buluı kiräk.
Misal öçen, borıngı zamanda yäşägän kaysıdır timerçe berençe tapkır urak yasadı di. Yasagaç, bu yaña äyberne niçekter atarga da kiräk bit inde. Ä niçek? "Käkretimer"me? – Käkre timerlär annan başka da küp. "Ülänkiskeç"me? – Ülänne çalgı belän dä, pıçak belän dä kisep bula, annarı, alay bik ozın süz kilep çıga. "Teşletimer", "igencıygıç" ta barmıy. – Şulay uylana torgan, menä bervakıtnı aradan beräü yaña koralnıñ ülänne yäisä igenne "uırıp aluına" iğtibar itä: anıñ belän eş itkändä başta sabaklarnı kul belän äyländerep uçlap, "uırıp" totasıñ da, bu käkre timer şulay uk "uırıp" kisterep ala. – "Bütän ber äyber dä bolay eşlämi, yaña koralnıñ iseme "uırak" bulsın!" – Berniçä tapkır şulay äytep karıylar, häm tiz arada "uırak" ciñel äyteleşle "urak"ka äylänä.
(Süz uñayınnan: häzerge zamanda "uırıp alu", "uırıp totu" kük süzlär inde küplärgä añlaşılmıydır, şuña da karamastan, kızu aşagan keşe turında "ura gına" dip bik döres äytälär.)
"Urak" şikelle ük, "çalgı, tırma, karmak, tarak, köräk, tägärmäç, yalkau, eremçek, botarlau, aşamlık" süzläreneñ dä tamırında yatkan mäğnä ütäli kürenep tora. Küpçelek başka süzlär isä yözlärçä, meñnärçä yıllar eçendä tanımaslık bulıp üzgärep ölgergännär, häm bez inde alarnıñ kayan, niçek kilep çıguların tiz genä äytep birä almıybız. Läkin bu oçrakta da borıngı, ontılgan süzlärne, tugandaş tellärne öyränep, çagıştırıp karap kayvakıt süz töbendä yatkan iske tamırlarnı ezläp tabarga mömkin. Şuña misal itep "agu" süzen alıp karıyk äle: berençe karaşka, öç kenä häreftän torgan bu süz üzenä-üze tamır, nindider başka süzdän kilep çıkmagan tösle toyıla. Tik çınlıkta alay tügel. Kürşedä genä yäşägän, tatarçaga bik yakın teldä söyläşkän kazaqlar "agu"nı "u" dip kenä atıylar. Başkort halık legendalarında da "agu" urınına "ıyu" digän süz kullanıla. Dimäk, bezneñ "agu" da ike öleştän torırga tiyeş: "ak-u". Häzerge mäğnädä äytsäk, "ak agu" bula inde. Elek küselärgä karşı (şulay uk keşelärgä karşı da) kiñ kullanılgan mışyak oksidı – ak töstäge poroşok, möğaen, şunı bezneñ babaylar "ak u" dip atagannardır başta.
Şunı açıklagannan soñ, inde bu borıngı "u" süzenä tamırdaş süzlär ezläp karasak – berençe bulıp "uk" häm "usal" süzlärenä yulıgabız (u-sal = u-çan). Ä "u"nı neçkä äyteleşkä küçersäk – "üç" süzenä (ü-geç). Bälki äle "ülü" (ü-yılü) dä şul tamırdandır.
Annarı, ülänneñ iske ataması "ut" ta "u-ıt", yağni "agu-lık) bulmadı mikän başta? Ülän agu tügel diyärsez, läkin küp agularnı ülännän yasıylar bit, agulı ülän bulgan nindider ber "ut"nıñ mäğnäse soñınnan kiñäyep, böten ülännärgä tagılgan bulırga mömkin. Ä mäğnä kiñäyü ya tarayu küreneşe teldä bik yış oçrıy. Bu yulı aña misal ezläp yırak kitäse dä yuk: kırgız telendä ülän – "çüp" bula, ä bezneñ teldä bu süzneñ mäğnäse taraygan, häzer barı çüp yäki "kıy" ülännärne genä añlata. Annan da ğacäbräge – şul uk "çüp"neñ mäğnäse tatar telendä ikençe yakka taba kiñäyep, teläsä nindi çüp-çarnı añlata başlagan.
Agu digändä, bilgele, iñ elek yılan iskä töşä – berär yılannıñ da iseme "u"ga başlanmıymı ikän? Tatar telendä yuk bugay, ä urıs telendä bar – "uc". İske tatar telendä "uış" bulıp, soñınnan urıs telenä kergän bulırga ohşıy. Läkin, bu oçrakta ber "läkin" bar – "uc", bezneñçä tuzbaş yılan agulı tügel bit... – Bu "läkin"gä karşı da "läkin" dip äytik – läkin, teldän-telgä küçkändä ber äyber iseme yış kına ikençe äybergä yabışuçan bula. Şundıy kızıklı ber oçrak tarihka da kerep kalgan:
Bervakıt (18nçe yözdä bulsa kiräk), Hindstan patşası urıs patşasına büläk itep fil cibärä. Büläk Mäskäügä kilep citkäç, urıslar bu hayvannı niçek atarga belmi aptıraşta kalalar: berençe tapkır kürüläre bit. Şulay aptıraşıp torganda, aradan ber bik beldekle keşe çıga da: dip äytä. Urıslar "lev"nıñ ni ikänen belälär, ä "arslan"nı belmilär, bilgele, häm şuña kürä tiz genä kileşep, "arslan" süzen filgä yabıştırıp ta kuyalar. Ozak ta ütmi, "arslan" urıs telenä caylaşıp "slon"ga äverelä.
Fil belän arıslannı da butagaç, urıslarnıñ kayçandır tuzbaş belän kara yılannı gına butauları ğacäp tügelder.
Şulay itep, süzlärneñ tamırında yatkan mäğnä alarnıñ iñ töp üzlegen çagıldıra dibez... Ä bälki alay uk tügelder? Monı berär niçek tikşerep kararga mömkin tügelme?
Äydägez, alaysa, tikşerep tä karıyk. Alıyk, mäsälän, tügäräk, yomrı, kabarınkı äyberlärne – şularda berär urtak "tügäräk" tamır taba almıybızmı? Bilgele, misalga saf törki süzlär genä yarıy: koyaş (kön) ay, kük, kül, baş, küz küzänäk, kükräk, kümäç, kölçä, tägärmäç, küçär, küç, kükäy, baldak, kürkä, tup, tubal, kapçık, köbäk, köpşä, kübek, kuık, kuak, kuış, kübä, çümälä... Närsä küräbez? – Bolarnıñ kübese "kü", "kö", "ku" belän başlana torgan süzlär bulıp çıktı. Şulay bulgaç, tügäräk yäisä yomrı digän mäğnäne elek "kü" (ä bälki "küg") digän süz belän beldergännär dip faraz itärgä bula. Bu faraznı nıgıta torgan misallar da şuşında uk: "tägärmäç"ne mişär dialektında "kulyasa", urıs telendä "koleso" dilär (tagın ber tatar süze!) Kapçıknı elek "kün" künäk" dip atagannar. Borçak isä "kuzak" eçendä bula. Hätta başnıñ da "kü"gä başlana torgan öleşe bar, ul – küñel! Äye, küñel, ul bit yomrı baş söyäge astındagı midä urnaşkan. Möğaen, bezneñ borıngı äbilär: "Kütär küñeleñne!" dip balaların yokıdan uyata torgan bulgannardır. (Häzergeçä "başıñnı kütär" bula inde.). Ä "küñelle", "küñel açu" kük süzlär soñınnan, baştagı mäğnä nıgıtıp ontılgaç kına barlıkka kilgänder.
Läkin, "kölçä" tügäräk bulganga tügel, ä köldä peşkängä kürä şulay atala tügelme? – Äye, läkin annan gına berni üzgärmi, çönki "köl" üze dä tügäräk. Süz bit monda borıngı keşelärneñ uçak köle turında bara!
"Kötüçe kötü kötä" dibez. Ä çınlıkta, tögälräk itep äytsäk, nişli? – Mallarnı ber tirägä "tügäräkläp" yöri. Mallardan "küç" yasap yöri dip äytergä dä bula. Borıngı "kü" süzen kullanıp äytsäk – "kü itä" (yäisä "küetä).
İnde şuşı "kü" tamırına bäyläp ber gipoteza da äytep karıyk. Törek telendä "köy" – avıl, "küçä" – uram bula. Uram? – Ber urap äylänep çıgarlık närsä bula bit bu, ozın itep äytkändä. Dimäk, tügäräk närsä bula. Älege "köy", "küçä", "uram" süzläre öçese dä tirmälärne tügäräk buylap tezep utırtıp avıl yasagan zamannardan kalgan.
Şulay bulırga bik ohşagan-ohşavın da, – bügenge töreklärne tirmälär belän küçenep yörüçelär dip küz apdına kiterüe genä avırrak beraz. Ämma, monnan meñ yıldan da azrak vakıt elek alar näq menä şulay yäşägännär. Ğadi keşelär küptän onıtkan bulsa da, tarih bik yahşı belän ul zamannarnı. Ä törki tellärdäge süzlär öçen meñ yıl ğomer – çüp kenä, çönki alarnıñ barsında da tamır härvakıt süz aldında tora, yaña süzlär yasalganda häm süz törländergändä ber üzgäreş tä kiçermi. (Baş, başta, başlau, başlık, başlangıç... dip niçä süz yazsak ta, "baş" şul uk "baş" bulıp kala. Şul üzlek arkasında törki tellärdä tamır süzlär bik ozak saklanıp, bik-bik borıngı zamannar turında da söyli alalar. Äytüe genä ansat – ägär biredäge faraz döres bulsa – tatar tele äle küz, kük, kül öçen dä ayırım süzlär bulmagan, bolar bar da "tügäräk" dip kenä atalgan kotoçkıç yırak däverne dä "häterli".
NÄRSÄ UL "KORILTAY"?
Korıltay digän borıngı süz häzerge tatar telenä äybät kenä kerep bara ide, soñgı vakıtta nişläpter tagın işetelmi başladı. Milli häräkät oyışmalarına qadär häzer barı tik syezd, plenum, kongress, konferentsiyä ütkärälär. Minem menä şuşı yazmam da asılda cıyılışıp çübek çäynäüdän arı kitmägän ber TİÜ "plenumınnan" soñ ikençe könne yazıla. Şuña häter kalıp, şunnan "ilham alıp".
Ä "korıltay" – çınnan da, saf bezneñçä, tatarça süz ul, bernindi mongol-fälänneñ katnaşı yuk aña. Mäğnäsen döres añlau öçen bezgä şuşı urında anı ike öleşkä bülep kararga kiräk bulır: "korıl + tay". Monda ikençe öleşneñ bezgä yahşı bilgele "tuy"dan yasalganlıgı küzgä bärelep tora. Tuy – iskeçä "bäyräm" digän süz, ul elek tatarlarda nikah mäclesen genä tügel, halık cıyıla torgan başka mäcleslärne, tamaşalarnı da beldergän. Monısı bähässez, ä menä närsä ikän berençe öleş, "korıl" digäne?
Anıñ tamırındagı "kor" süze tatar telendä yabu, kaplau, törü, kamap alu digän mäğnäne birä. Menä annan yasalgan süzlärneñ berniçä genä misalı: "korma" yäki "korgan" (çarşau), "korım", "korşau", "kurıs" (kabık), "korau" (kırau döres tügel), "kura" (abzar), başkort telendäge "kursalau" (äyländerep alu, saklau). – Härkaysında ber ük tamır, ber ük mäğnä tösmere. "Kurgaş" süze dä şul tamırdan bugay äle, çönki ul da äyberne östän yögertep kaplata torgan metall. Häzerge "yasau" sımanrak añlaşıla torgan "koru" süze dä asılda şul uk tamırdan: "tirmä koru" dip möğaen başta anıñ tübäsen yabunı atagannardır, läkin tirmäneñ tübäsen yabu belän anı yasau, tözü arasında älläni ayırma yuk bit. Ayırma barı "mıltık koru"ga barıp citkäç kenä sizelä başlıy.
Şulay itep, "kor" – yabık, kaplaulı. Ä "Korıl" närsä? – Şul uk süzneñ "-ıl" sıyfat kuşımçası yalganıp yasalgan variantı gına. Dimäk, äle bez tikşergän "korıltay" – "yabulı tuy" bulıp çıga.
Nindi mäğnädä yabulı – zur bina eçendä ütkängä küräme, ällä, häzergeçä äytkändä, korıltay mäydanına delegatlar çakıru biletı belän genä kertelgängä küräme? – Anısın inde min sezgä äytä almıym, tegeläy dä, bolay da barıber korıltay – korıltay bulıp kala.
Menä şul saf törki-tatar süzen bezdä tagın yaratmıy başladılar. Küräseñ, bezneñçä bulsa ikençe sortlı bula dip uylıylardır. Ällä inde "korıltaylar belän eş peşmäde, inde bulmasa plenum dip atap karıyk" dilär mikän üzlärençä?
"KIR" NÄRSÄ DÄ, "BASU" NÄRSÄ?
Sezdä niçek: igenne "kır"da üsterälärme, "basu"damı? Kırda bulsa, sez möğaen yalan yakta yäşisezder, yäisä ata-babalarıgız urmansız cirlärdän küçep kilgän bulgandır. Basuda bulsa, sezneñ ul basularıgıznı elekke zamanda şüräle urmannarın töpläp yasagannardır.
Çönki, "kır" ul närsä? – Öydän çıgıp çitkäräk, kırgarak kitteñme, menä siña kır, sör dä çäç. Ä "basu" – alay ciñel genä tügel. Basu – tögäl itep äytkändä "bazu" ul, yağni kara urman eçendäge yaktı yalan.
Havada yoldızlar, miçtä kümer bazlap yana, ere söyäkle, ällä kayan kürenep torgan keşene "bazık gäüdäle" dilär" – "Bazu" süzeneñ töbendä yaktı, açık, kürenep torgan digän mäğnä yatkanın çamalau öçen sezgä şuşı ike misal citäme? Citmäsä, tagın "bazar" bar äle, ul da bit kiñ häm açık mäydanda bula. Ul da citmäsä – "büz", "bäz" digän, aknı beldergän süzlär dä bar.
Bezneñ borıngı babalarıbıznıñ kara urmannar urtasına kilep utırıp "bazu" cirlärne igen çäçä başlaularına küp digändä meñ, äz digändä 200-300 yıl ütkänder. Tel üzgärä tora, vakıt maşinası uylap tabıp yannarına barıp çıksak, bez alarnı, küräseñ, bik ük yahşı añlap betermäs idek.
"SUYU" BELÄN "SUIK" – BER TAMIRDAN
Kayber süzlärneñ berençel mäğnäse küptän inde onıtılgan, ä bez alarnı haman iskeçä kullanabız, "yalgış" äytüebez turında uylap ta karamıybız. "Bu Ğali şul tikle dä Väligä ohşagan inde menä, suygan da kaplagan" digändä, mäsälän, berkemne dä suyu turında süz barmıy, bilgele. Şulay äytälär, bez dä şulay kabatlıybız, vässälam.
Ul "suyu" digän süz elek, möğaen, bugazdan çalu digänne añlatmagandır, yuksa, anısın berniçek tä ohşaşlık belän bäyläp bulmıy. – Äye, anıñ iske mäğnäse bezneñ teldän töşep kalgan bulsa da, kayber başka törki tellärdä şul kileş saklana äle. Mäsälän, "paltarın soydı, soyındı" – azerbaycan telendä "külmägen saldı, çişende" bula. – Häzer añlaşılamı? – Dimäk, bezneñ "suyu" digän süzebez çın asılda bugazlau tügel, tire saldıru, tunau, çişenderüne añlata. İnde şunnan çıgıp, bayagı äytemne "tärcemä itep" karıyk: "Suygan da kaplagan – tunagan da kaplagan" Äyterseñ lä Ğalineñ bit tiresen alıp Väligä kaplagannar, şundıy ohşaşlık!
Suyarga digän malnı "sugım", "sugımlık" dilär. Dimäk, älege suyu süze "sug" digän borıngırak tamırdan yasalgan bulırga tiyeş. Tagın uylap karıyk äle – bu tamırga bezneñ başka süzlär dä bäylänmägän mikän? Suka? – Bik mömkin. Çönki anıñ belän cirneñ östen "tunıylar". Ä "suık" niçek? "Suık" belän "tunau"nı, "çişenderü"ne tartıp-suzıp ta yakın kiterep bulmıydır kebek. Läkin nigä tartıp-suzarga, mäsälägä ikençe yaktan kilep kararga kiräk mondıy oçrakta.
İkençe yaktan kilep karaganda, suık bit ul hava torışı tügel, ä bezneñ toygıbız. Hava torışı bulsa salkın bula ul. Ä suık – ayakka suık, kulga suık, arkaga suık bula. Borıngı keşelär tögäl bezneñçä söyläşmägän dip faraz itik, möğaen alar: "ayagım suık, kulım suık, arkam suık" dip söyläşkännärder. Yağni bezneñçä: ayagım açık (kiyemsez, yalangaç), kulım açık, arkam açık. Ä kıskaça äytkändä, "min suık – min kiyemsez". Şunnan inde, bu süzlär, näq bayagıça, fraza bulıp kala, süzneñ töp mäğnäse ontılgaç ta äle haman "ayagım suık, min suık" dilär. Annarı, ber akıllı başka uy töşä: "Nişläp äle "min suık" bulıym? Kön suık, şuña kürä miña suık!"
Şulay itep, tatar telendä "salkın" süzeneñ tögäl diyärlek sinonimı barlıkka kilgän.
"TAÑ TİŞEGENNÄN"
Tañ tişegennän torıp öydän çıgıp kitüläre ay-hay kıyın, şuña küräder, bu äytemne zarlanu, tirgänü öçen genä kullanalar, şiğır yazganda, matur süzlär söylägändä bervakıtta da alay dimilär. Annarı, bigräk yämsez süz bit "tişek" – tañnıñ tişege bulamıni?
Matur itep äytergä telägändä bez "tañ nurı" dibez. "Nur" süze ğaräptän kergän, ğaräp süzlärenä, nişläpter, bezdä hörmätneñ iñ olısı. Artık maturlamıyça gına äytergä teläsäk, üzebezçä, "tañ yaktısı" dibez. – Ämma yämsez äyteleşle "tañ tişege" dä şul uk yaktılık, nur digän mäğnägä barıp totaşmıy mikän soñ? Şunı tikşerep karıyk äle.
Törek telendä yaktılık – "ışık", kazaq telendä – "carık" bula. Alga taba faraz itü öçen bezgä iñ ciñele – "carık" bugay. Bezneñ "yaktı" digän üz süzebez dä başta "yarık-tı" bulıp, şunnan kıskartıp yasalgandır şikelle. (-tı kuşımçası elek -lık urınına yörgän). Borın zamanda, möğaen, "tañ yarıgınnan" dip söyläşkännärder dä, mäğnä üzgärgäç, yarık belän tişek arasında zur ayırma kürmiçä, niçek äytsäñ dä barıber inde dip, "tişek"kä küçkännärder.
Läkin, bötenläy başkaça bulırga da mömkin. Mäsälän bolay: ägär bezneñ borıngı babaylar kayçandır yaktını "ışık" dip söyläşä torgan bulsalar, ul süzneñ berzaman neçkä äyteleşkä küçkän buluı bar. Tatar telendä bit kalın belän neçkä äyteleş yış alışına, häzer dä bez, mäsälän, az-äz, yabışu-yäbeşü, açkıç-äçkeç dip törleçä äytäbez. "Işık" neçkä äyteleşkä küçsä niçek bula? – İşek bula! – Menä bez ütep barışlıy gına, üzebez kön dä kerep-çıgıp yöri torgan "işek"neñ kilep çıgışın açıkladık. Yaktılıkka barıp totaşa ikän ul! Äye, bezneñ ata-babalar yäşägän tirmälärgä yaktılık tire kisäge belän kaplangan işektän-tişektän genä kergän, häm, möğaen, başta "işek" digän süz nibarı "yaktı" digän mäğnädä yörgänder. Häzergeçä äytsäk, "yaktını aç", "yaktıdan kerde", "yaktıga taba kitte". İşek – yaktı bulgaç, "kön işege", "tañ işege" dip tä söyläşkännärder, bilgele.
Läkin menä "işek" süze mäñgegä işekkä yabışıp kala, aña almaşka "yarık-yaktı" süze kilä. Teldä adaşıp kına torıp kalgan "tañ işege" inde turı mäğnädä añlaşılmıy torgan äytemgä äverelä. Ul häzer "tirmä işege kebek kükneñ dä işege bar" digän sımanrak işetelä. Ä tirmäneñ işege ğadi tişekkä dä bik ohşagan, sinonim räveşendä anı bälki şulay da atap yörtkännärder äle. Şundıy häldä "tañ işege" digän säyer süzneñ tagı da säyerräk "tañ tişege"nä äylänep kitüe öçen küpme genä kiräk?
"Kapka"ga äylänmägäç ber häl äle. Häyer, anısın da kisterep äytep bulmıy: "kük kapısı açılu" digän äytem dä tönge küktä yaktılık kürenep kitü belän bäylänmägän mikän?
Süz uñayınnan şunısın da äytik: "yaktı" mäğnäsendäge "ışık" süze tatar telennän bötenläy yugalmagan. Bezneñ bügenge "şıksız" digän süzebez näq elekkeçä "nursız" digänne birä. Tübä astı, cilsez urın mäğnäsendäge "ışık" digän bügenge süzebez isä tagı da kızıklırak – ul mäğnäneñ kapma-karşıga üzgärüennän barlıkka kilgän. Andıy hällär dönyada bulgalıy, mäsälän, ber ük "uroda" süze urıs telendä ğariplekne, polyak telendä maturlıknı belderä.
Annarı, tatar telendäge "şıgayıp toru" digän cargon süze dä şul uk "ışık"ka barıp totaşmıy mikän, niçek uylıysız?
HÄZER GENÄ BAR DA "MAY"
Käğazgä sızık sızu, eçtän sızu, tabada may sızdıru, garmun sızdıru, yöräk mayı sızılu, tañ sızılu, sızgıru, sızlanu, sızganu digän süzlär arasında äyteleştän başka da tagın berär törle bäyläneş yuk mikän? Ayırmaçık bilgele töp mäğnälärennän tış, alarda nindider basu, kısu, sıgu mäğnäse dä tösmerlänä şikelle bit, şunı sizäsezme?
Bolarnı "sıgu" digän ber urtak töpke süz berläşterep tora. Sıgu bulgaç, älege süzlärgä tagın berniçäne östibez: sıkrau, sıktau (küz yäşe sıgıp yılau), sılau (sıg-lau), sıtu (sıg-ıtu), sıgımta, sıyınu (sıg-ınu), sıyık, sıy. "S"nı "Ç"ga alıştırsak: çık (ülän çıgı), çılanu (çıg-lanu) – barsında da sıgu yäisä sıyıklık mäğnäse bar. Häm bolar barsı da ber ük "sıg" digän tamırdan çıkkannar bulsa kiräk. Ä närsä soñ ul "sıg" üze?
Möğaen, sıyık ber närsäder. Sudır ya maydır. Ber tarmagı "sıy"ga äylängän ikän, may bulırga tiyeş.
Maynı tatar telendä elek "yag" häm "çır" dip tä atagannar. May mäğnäsendäge "çır" süzeneñ atavizmı räveşendä häzerge teldä "çırsız" (kak söyäk), "çırı yuk" (kısır aş turında), "çıra" (çırag – may señderelgän agaç yäki çüpräk, soñınnan – mayak) digän süzlär kalgan. Urıs telendäge "cir" da şul bezneñ "çır" süzennän yasalgan. "Ç"nı äyländerep "sır" disäk, şulay uk bik tanış, maydan älläni yırak tormagan närsä kilep çıga. Ä sırnıñ kayçandır "sız", annan da alda "sıg" räveşendä buluın farazlap kına tügel, ışanıç belän dä äytergä bula, çönki bik küp süzlärneñ yasalu sheması näq şundıy.
Bezneñ ata-babalarga ni öçen "may", "yag" östenä tagın öçençe, "sıg" (yäisä "sır") digän süz dä kiräk buldı ikän? dip sorarga mömkinsez. Häm belgän inde anı, bälki törkilärneñ ber ıruında ber törle, ikençesendä ikençe törle atalıp, soñınnan barsı bergä butalıp kitkänder, ä bälki maynıñ törläre küp bulganga kürä här törneñ üzenä ayırım atama kiräk bulgandır. Äytik, "yag" – yaga torgan, atlanmay, may – sıyık may, ä sır – eretelgän tuñmay yäisä may katlamı.
Yurgan, bişmät sıru digän süz dä, möğaen, kalın itep mamık tüşäüne may katlamına ohşatudan barlıkka kilgänder. Ä "sırga" "serkä" (urıs telendä "serga") başta kolak yafragınıñ salınıp torgan, mayday yomşak öleşeneñ ataması bulgandır. May kuşıp buyaular yasıy başlagaç, "sır" süze bizäkne, sızıknı da añlata başlagandır.
Sıyıklık yäisä may mäğnäsendäge ber "sıg" süzennän şultikle küp yaña süzlär yasaluga aptırıysı yuk, kön sayın, säğat sayın kulda häm teldä ävälänep yörgän närsäneñ küpkä törlänüe bik tabiğıy häl.
NEOLOGİZMNAR
Neologizmnar dip yaña süzlärne atıylar. Alarga misal kiterergä kiräk bulganda, tel belgeçläreneñ iñ yaratkan süzläre ğadättä "kosmos", "orbita" "sputnik", "robot" bula. Häm şundıy misallar belän alar, üzläre dä sizmiçä, tatar telen tübän kimälgä töşerälär: yänäse, ul inde katıp kalgan, üzlegennän yaña süzlär yasauga sälätle tügel. Üzen alga kitkän Evropa telläre isäbenä bayıtsa gına inde...
Yaña tehnika, fän ölkäsendä tatar tele çınnan da bik aldıngı tügel, kiñ kullanışta yörmägäç, aña inde başka tellärgä iyärep, yaña süzlärne kübräk şulardan alırga turı kilä. Häyer, "kosmos", "orbita", "telefon", "penitsillin"nar belän häzerge zamannıñ ber tele dä maktana almıy, çönki alar ölgesen borıngı latin, grek tellärennän alıp yasalgan süzlär. Yaña süzlär yasauda tugan tel mömkinleklären faydalanuga kilgändä isä tatar tele dä başkalardan artta kalmaska tırışa: iyärçen, korılma, tizlätkeç, yarımütkärgeç kük "üzebezdä yasalgan" fänni-tehnik süzlär bezdä dä citärlek.
Läkin tel tehnika katnaşınnan başka da gel üzgärep tora. Köndälek tormıştagı gap-ğadi süzlärneñ dä kaysı iskerä, kaysı mäğnäsen üzgärtä, kaysına almaşka yaña süz kilä. Häm bu uñaydan tatar tele dä bik canlı, tere tel äle. Anıñ yañarışı bügenge köndä dä bara, ber keşe ğomere eçendä, küz aldıbızda iskerep, "kartlar süze"nä äylängän süzlär dä şaktıy gına tatar telendä.
Başka cirdä niçek bulgandır, bezneñ yaklarda, mäsälän, "apa" süze 30nççı yıllarda gına, "kitap süze" bularak kilep kergän. ("Kitap süze", çönki ul, yalgışmasam, "hafiz tüti – abız tüti – abıstay – apay – apa" üzgäreşläre kiçerep, bezneñ ğasırda gına "peşep ölgergän" süz.) Ul çagında "apa" dip barı tik ukıtuçı apalarga gına endäşkännär, ä başka hatın-kızlar barsı da "tüti" bulgan. 50-60 yıllarda "apa" süze inde söyläm telendä dä kiñ kullanıla, läkin äle "apa"lar – mäktäp yäşennän çıkmagan, ä kiçlären klubka yöri torgan Färidättäylär, Änisättäylär elekçä "tüti" ide. Annarı tütilär äkrenläp kartaya başladı, "tüti" digän süz alarnıñ üzlärennän dä tizräk kartaydı, häm inde bez häzer küptän pensiyä yäşendäge Gıylmenisattäylärgä dä "Gıylmenisa apa" dip kenä endäşäbez.
"Abıy", "abzıy" belän dä şundıy uk häl. Monısı bezneñ buınnan çak kına aldarak "agay", "aga" süzen kısrıklap çıgargan. Elek "kitap süze" bulgan, märtäbäle baylarga, ukımışlılarga karata gına kullanılgan "hafiz – abız – abzıy" häzer söyläm telenä küçep, elekke "uram süze" "aga – agay" yugarı stildä, olı hörmät belgän genä äytelä torgan süzgä äverelde. "Möhtäräm Sabir aga" yübiley kotlavı tıñlaganda, "Sabir abzıy" podvalda köräk saplıy.
Bez bäläkäy çakta äbi-babaylar bezgä äle "olan" (uglan) dip tä däşkälilär ide. Şuña künekkän kayber balalar "ulım" dip däşkängä karşı "min sineñ ulıñ tügel, änineñ ulı" dip tä cavap kaytaralar ide. Ölkän buın belän bergä "olan" süze dä bu dönyadan tegesenä – süzleklärgä küçep, "isk." digän iskärmä belän yazıp kuyıldı.
Tatarlarda bakça üsterü kiñ tarala başlagaç, karagat – kara karlıganga, ä karlıgan – krıcovnikka äylände. "Kuray ciläge" (korı çıbıkta peşkängä "kuray") – "kura ciläge"nä äverelde (yağni, yort-kura yanında üsä torgan ciläk).
Kaysıdır dialekttan kilep kergän "kebek" süze küpçelek tatarnıñ üz süze bulgan "kük"ne ("küek"ne) ädäbi teldän kısrıklap çıgardı, inde häzer söyläm telennän dä uñışlı gına kısrıklap bara.
Vakıt ayırım süzlärneñ genä tügel, grammatik çaralarnıñ da tuzanın gel kakkalap tora. Misal öçen, çagıştıru kuşımçası "-day-tay" bik räncetelä häzerge tatar telendä. "Attay, kürgändäy, barırday" urınına bez häzer yöz oçraknıñ tuksan tugızında "at kebek, kürgän kebek, barır kebek" dip äytäbez. Häyer, monısı inde yañarış tügel, ä agaç tellelek ürnäge bulsa kiräk.
Vak-töyäk misallarnı şunıñ belän çikläp, tulayım alıp karasak, – häzerge buın ğomerendä genä dä ğaräp-farsı-törek alınmaları belän çüplänep betkän "löğat-et-törki"dän ädäbi tatar tele üsep çıktı, şul ber ük vakıtta ul köçle urıs tele höcümenä tarıdı, häm halıknıñ söyläm tele elekkedän dä nıgrak çit süzlär belän çuarlandı. İnde milli yañarış başlanıp, anısına çik kuyıla digändä, "ikençe front" açıldı – üzebezneñ "ukımışlı" santıylar tege iske ğaräp-farsı çüp-çarın köçläp-köçläp kire kaytara başladılar. "Väzgıyät, nizamnamä, mihmanhanä, mohit, älhasıyl, firkai ittifak, Bolgar-äl-cädid"... Ässälamegaläyhi vä bäräkätüh, möhtäräm tatar tele, artıgın kinät bayıp kitteñ tügelme? Tik kara anı – "bolar sine tagın sugıp yıkmasmıni?"
Biş yöz yıl tuktausız avırıp ta, sin haman tere äle, yugıysä...
"URRA!" – "OR" TAMIRINNAN
Kaysıdır ber curnalda (inde häterlämim) "urra!" digän sugış oranın tatardan çıkkan süz, "ura, uratıp al!" digänne añlata dip yazgannar ide. Işandırmadı bu mine, çönki, ülem küzenä karap alga barganda niçek inde çitkä taypılırga kuşa torgan taktik alım turında kıçkırmak kiräk? Yarıy, ikençe ber curnaldamı, gäzittäme, bu süzgä "ur!" yağni "urak belän urganday kırıp sal!" digän añlatma birdelär. Monısı ışandıra yazdı, tik barıber ışandırmadı. Çönki, haman da, kılıç seltäp baruçıga instruktsiyä kilep çıga, ä şähär stenasın şturmlarga turı kilsä, başkaça kıçkırırgamı? Yuk, "urra"nıñ tamırı başka, öçençe süzgä barıp totaşa minemçä. Äytik, tatar telendä kiterep bärüne, alay gına tügel, gomumän nindi dä bulsa kisken häräkätne añlata torgan "oru" digän süz dä bar bit äle.
Häzerge tatarlar inde "oru" süzen siräk kullanalar, bik katı sugunı ayırıp äytergä kiräk bulsa gına "kiterep oru" dilär. Anısın da äle "sugu, bärü, tondıru, yamau" kük ällä nitkän süzlär kısrıklıy. Ä bit çagıştırmaça küptän tügel "oru" süze şaktıy kiñ kullanılgan, iske kitaplarda anıñ "avırunıñ mañgayına kulın ordı", "barmagın käğaz bitenä ordı" sıman yomşak mäğnälären dä oçratırga bula. "Orınu", "äylänägä orınma sızık" digändä isä süz çak kına kagılıp kitü turında bara. Ämma bezneñ öçen inde bolar "kitap süze", üzara bez alay söyläşmibez diyärlek. Küp bulsa yöz yıl elek kiñ kullanışta bulgan "gäp oru", "kargış oru", "baş oru" kük süzlär isä bezgä çak-çak añlaşıla, çönki bolarda inde mäğnä tagı da kiñräk. "Ah oru", "döm oru" (dönyadan ayırılıp biklänep yatu) digän borıngı häm siräk süzlärne dä iskä töşersäk, "oru"nıñ mäğnäse ni urısça, ni inglizçä añlatıp bulmaslık däräcädä kiñäyep kitep, "oru – teläsä nindi ğamäl, häräkät, şunıñ östenä tik toru da" dip äytergä genä kala.
"Orış" urınına häzer "sugış", "orışu" urınına – "tirgäü", "can örü" urınına – "can kertü"... "Cen organ" dip tä siräk sukranabız inde, kübräk "cen sukkan" dibez. Şulay küz aldında tagı da tarayıp, töşep kalıp bara ikän, bu "oru" süze bälki elek tä äkren-äkren taraya kilep, anıñ bik kiñ kullanılgan çakları da bulgandır? Şuña bezneñ bügenge telebezdän dälillär tabıp bulmıymı?
Nik bulmasın ikän. Alıp karıyk, mäsälän, bayagı "cen organ"nı. "Cen" – törki süze tügel, borıngı törkiçä ul, küzgä kürenmäs "can" belän bergä, "kot" dip atalgan. "Kot kitü", "kot alınu", "kotsız", "kotlı bulsın" digändä yahşı cennär yäisä keşeneñ üz canı küzdä totıla. Ä yavız cen kagılu – borıngıça "kot oru" bula. "Cen sukkan" – "kot organ". Häyer, nigä borıngıça bulsın, bez äle dä "kotıru", "kotırgan" dip söyläşäbez läbasa. – Añladıgızmı, kaya kitkän iske "oru" süze, "or" tamırı – ul... -ır-yır (şulay uk -ar-är) kuşımçalarına äylängän!
Şuña ohşaş süzlär tagı da barmı disäk – bar gınamı, sanap çıkkısız! ("Or"nıñ elgäre sugu-bärüne genä tügel, teläsä nindi häräkätne añlatkan buluın gına istän çıgarmaska kiräk.) "Algaru" (alga oru), "sugaru" (suga oru), "suıru" (su oru), "kuıru" (ku, korı oru), çigerü, kaytaru, tapşıru, çakıru, çıgaru, citkerü... Bolarda äle başta torgan süz beraz añlaşılsa, "sikerü, çömerü, tökerü, kıçkıru" küklärne inde berniçek tä ayırıp karap bulmıy. Ä "kabızu, tamızu" süzlärendä hätta "or"dagı "r" avazı "z" belän alışıngan. "Kaldıru, saldıru, sipterü" süzlärendä dä şul uk "or" tamırı yäşerengän bulırga tiyeş (kaldı-oru, saldı-oru, sipte-oru).
Yağni, minem farazımça, "or" süze (tamırı) bik borıngı zamanda ingliz telendäge "do" süze sıman uk, böten süzlärgä häräkät, ğamäl mäğnäse birä torgan universal süz bulgan. Tik, töp süzneñ artında yörgängä kürä, soñınnan anıñ belän totaşıp kitkän.
Küpçelek törki tellärdä, tatar telendäge mişär dialektında häzerge zaman fiğıllären "baradır, toradır, kiläder" räveşendä äytälär ("änä, bolay taba kiläder"). Borıngı Bolgar qaber taşlarına: "Bu fälän keşeneñ qabere torır" dip yaza torgan bulgannar. – Bu oçraklarda da şul uk "or" nemets telendäge "ist", ingliz telendäge "is" mäğnäsendä yörmi mikän?
Borıngı törkilärneñ häm mongollarnıñ (alarda da häräkät mäğnäsendäge "or" süze bar) sugış oranı "urra" da şul universal "or" süzenä barıp totaşa bulsa kiräk. Monda ike törle faraz kılırga bula: 1) "Or!" häm anıñ artına mäğnäse bulmagan "a-a" yalgana; 2) "Or" süzenä häzerge tatar telendäge "-ga" kuşımçasına turı kilä torgan "-ra" östälä, häm häzergeçä "häräkätkä!", "alga!" digän süz kilep çıga.
Şuşı soñgısı döres bulsa, "urra" süzen Evropaga tatarlardan alda hunnar häm... çuaşlar alıp kilgän bulırga da mömkin.