LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Koyrıklar
Total number of words is 1219
Total number of unique words is 722
43.7 of words are in the 2000 most common words
58.1 of words are in the 5000 most common words
64.1 of words are in the 8000 most common words
KOYRIKLAR
(Afrika äkiyäte)
Borın-borın zamanda yuaş hayvannarnıñ, yırtkıç canvarlarnıñ koyrıkları bötenläy bulmagan. Keşnäüçe at ta, mögräüçe sıyır da koyrıgı belän çeben kumagan. Şayan tiyen dä, çikläveklär aşap, botaktan botakka sikerep uynamagan.
Häyläkärräk yırtkıçlar cıyılgannar barısı da bergä, koyrık alıp kalu turında kiñäşergä. Ak tüşle sayıskannarnı çakırgannar, alarga da zur yomış tapşırgannar.
— Sez, ak tüşle sayıskannar, turı yuldan adaşkannar, oçıgız da kitegez, yıraklarga citegez: biyek-biyek taularga, şaulap torgan urmannarga, yam-yäşel bolınnarga, cırlap akkan sularga bezneñ süzne iltegez,— digännär.— Yuaş hayvannarnı, yırtkıç canvarlarnı çakırıgız: ütkärgäç karañgı tönne, menä fälän könne, toman betkäç tä, koyaş kütärelgäç tä, kart imän yanında äläşäçäklär diyegez koyrık, menä sezgä şul bezneñ boyırık,— digännär.
Sayıskannar törlese-törle yakka karap oçkannar, üzläre belän zur-zur bırgılarnı kıçkırtıp bargannar:
— Äy sez, kuyı urmannarda, kiñ kırlarda, yäşel bolınnarda, diñgez-okeannarda yäşäüçe yırtkıçlar,— digännär alar.— Toman betkäç tä, koyaş kütärelgäç tä, bötenegez dä kart imän yanına barıgız, koyrık äläşäçäklär, kilep alıgız,— digännär.
Usal yırtkıçlar, bişäü-unau, yaudırgannar beryulı sorau:
— Bu nindi boyırık? Närsä soñ ul koyrık? Ul nigä kiräk? Äytegez äle tizräk? — digännär.
Häyläkär tölke (serne belgäç, aña kölke):
— Äläşälär ikän — barıp alıyk, yaraklılarmı ikän— ülçäp karıyk, närsägä kiräk ikänen soñınnan belerbez, bälki, kübebez söyenerbez,— digän.
Ütkärgäç karañgı tönne, şul bilgelängän berkönne yırtkıçlar koyrık alırga kart imän yanına barırga yulga çıkkannar, kaysı ürmälägän, kaysı yögergän, kaysı çapkan.
Kır kuyanı üzeneñ tunın çistartkan, täpiläre belän biten yugan, ul da kart imän yanına barırga cıyıngan. Çıgam dip, oyasınıñ işegen açkan, läkin köçle yaugan yañgırga çıdamagan, kire oyasına kerep kaçkan.
Oyasında ozak utırmagan zur kolak kuyan, döp tä döp basıp kilgän ayak tavışın işetkän, karamıyça yañgırga, yögerep tışka çıkkan. Agaç kuışına kerep utırgan da yıraktan kilüçene kararga totıngan.
Agaçlar kurkışıp çatnagannar. Ülännär ükereşep şaulagannar. «Kulına totıp tayak, kiläder tege käkre ayak»,— dip uylagan kuyan, çınnan da şulay bulıp çıkkan.
Kuyan kilüçegä süz kuşkan:
— Ayu babay, başkalardan artka kalmıysıñdır, üzeñä koyrık saylıysıñdır, şunda miña da, nindi genä bulsa da, ber koyrık alıp kayta almassıñmı ikän? — digän.
— Ägär dä onıtmasam, alıp kaytırmın, avır eşmeni ul,— digän ayu.
— Yararın yarar, şulay da aña ışanıp bulmıy,— digän kuyan.— Ayu babay inde kartaygan, zihene dä taralgan. Onıtır väğdäsen, annan tabar häyläsen, tagı kemnän dä bulsa başka beräüdän ütenergä kiräk,— digän kuyan.
Tagı tıp-tıp ber tavış kilä, vak çıbıklarnı çıcıldatıp, kem soñ ul yögerä? Ä, büre kilä.
— Büre abıy, kart imän yanına barasıñdır, üzeñä koyrık alasıñdır, şunda miña da, nindi dä bulsa berär koyrık alıp kayta almassıñmı ikän?— di kuyan.
— Barısına da citärlek bulsa, berärse artıp ta kalsa, alıp kaytırmın,— dip, büre ütep kitä.
— Yukka äräm ittem moña süz, büre bit ul tuymas küz, saylap betererlär, beräü dä kalmas, artıp kalsa da, ul almas, miña birmäs, bozar väğdäsen, tabar häyläsen. Kemne dä bulsa tugrıraknı, bu eş öçen hubraknı tabarga kiräk,— di kuyan.
Tagı kemder döp tä döp itep basıp kilä. Ülän öz genä selkenä, tölke yögerep kilä.
— Bu eş tügel kölke, apakayım tölke, üzem bara almadım, ahrı, inde koyrıksız kaldım. Kart imängä barasıñdır, üzeñä koyrık alasıñdır. Siña bu zur üteneçem, boyırık dip uylama, alıp kaytmassıñmı ikän miña ber koyrık.
— Yarıy, yarıy, hiç hafalanma, beräügä dä zarlanma. Kuyan dustım soradı diyärmen, koyrıknıñ menä digänen alıp kaytıp büläk itärmen. Tunıñ belän bertösle bulır, ällä kaydan uk kürenep torır.
Tölke barısınnan da soñ yulga çıksa da, kuyan yanında şaktıy tuktalıp torsa da, iñ turı yullar tabıp, bar köçenä çabıp, kart imän yanına iñ aldan barıp citä.
Koyrıklar belän kart imänneñ botakları tulgan, här botak sayın ber koyrık asılıngan: yonlaç ozınnarı da, yonsız yalangaçları da, cep şikelleläre dä, altın yon belän kaplangannarı da, kara häm akları da, käkreläre dä, turıları da — bar da bar. Cıyılgan yırtkıçlar, alarnı kürep, häyran kalalar, başların kıñgır salalar, kötmiçä bernindi boyırıknı, berençe bulıp tölke saylıy koyrıknı:
— Miña menä şuşısın, mamıklısın, yonlısın,— di. Başkalar yoklap kala, ä ul üzenä menä digän ber koyrıknı saylap ala. Tölke öylänä dä tulgana, koyrıgı da bergä bolgana.
Stakan toyakları belän tıpır-tıpır basıp, üzen üze beleştermi yarsıp, at kilep tä citä, seberke şikelle kıl koyrıknı alıp ta kitä. Üze aykala da çaykala, kıl koyrıgı belän maktana:
— Borınıma qadär barıp citä, dimäk, çebennärgä monnan soñ kön betä,— di.
Sıyırnıñ da koyrıgı yahşı, büreneñ dä naçar tügel. Tiyen dä koyrıktan uñgan, sikersä, prucinaday bulgan, yoklasa — yurgan. Fil haman ber urında taptalıp yörgän, küplärneñ täpilären izgän. Ul selkengänçe, kilep citkänçe, iñ kıska koyrıklar gına kalgan bulgan. Fil üz yazmışına üze üpkälägän, borının tübän salgan. Şunnan birle anıñ borını salınkı bulıp kalgan.
Ayu yulda umartalıkka oçragan, tuygançı bal aşagan, şuña kürä koyrık alırga da soñga kalgan, şulay da bernärsä tapkan, tire kisägen koyrık itep takkan.
Koyrık öläşep betergäç, taralırga vakıt citkäç:
— Barıgız da koyrıklımı inde?— dip, ber-bersennän soraşalar yırtkıçlar.
— Yuk äle, yuk, tuktap torıgız, min almıy kaldım,—dip mıgırdıy duñgız.
Sazda aunagannar, koyaşta kızıngannar, pıçrak yırgannar, şuña kürä koyrık alırga da soñga kalgannar.
Barıp citkäç sorasalar, küz töşerep karasalar, barı tik barmak buylıgı koyrıklar gına kalgan bulgan. Duñgıznıñ balaları unikese unike yaktan çinarga totıngannar:
— Kiräkmi, andıy koyrıknı almıybız, hurlanmıyça anı koyrık itep tagıp ta yörmibez,— digännär. Läkin saylarlık başka koyrık bulmagan, ana duñgız bik aptıragan, şul koyrıknı tagıp algan da käkräytep salgan. Şul könnän alıp barlık duñgızlarnıñ da koyrıkları ırgaklanıp kalgan.
Kır kuyanı koyrık alıp kaytuçılarnı kötkän, oyasında yatıp ta aptırap betkän, ahır çiktä tüzmägän, kaysın bulsa da bersen oçratırmın diyep, yulga çıgıp kitkän.
Änä yırakta alpan-tilpän kaytuçı ayu kürengän. Kuyan, şatlanıp, äyterseñ kanatlanıp, ayuga karşı yögergän.
— Ayu babay, onıtmadıñmı? Menä digänen alıp kayttıñmı?—digän.
— Kit äle monnan, yalkau kuyan! Üzeñ barmagaç, armagaç -talmagaç, kırşılmagaç, sugışmagaç, tik utırıp kına koyrıklı bulıp bulamı soñ, yülär, min menä yögerä-yögerä barıp ta, ülä yazgançı arıp ta, menä şuşındıy kıska koyrık kına eläkterä aldım,— digän ayu kuyanga.
Ayu mesken kuyannı tirgägän dä kitkän, ä kuyan başkalarnı kötkän.
Küp tä ütmägän, büre kürengän, kuyan aña karşı yögergän.
— Büre abıy, büre abıy, miña digän, menä digän koyrıknı bir, abıy,— digän.
— Kaya äle siña digän koyrık, üzemä dä köçkä genä berne eläkterdem,— digän büre.
Büre şulay digän dä kitkän, ä kuyan tölkene özelep kötkän. «Tölke apakay, bagalmakay, ul gına aldamasa aldamas, ägär koyrık alıp kaytsa, kiterep aldıma salsa, büläk itäm ber kaz»,—dip uylagan kuyan. Tau bitenä nıklabrak küz salsa, tölke kilä läbasa. Kuyan çakırgannı kötmägän-nitmägän, anıñ karşısına barıp baskan:
— Apakayım, bagalmakayım, miña digän koyrıknı birep kaldır, mine şatlandır,— digän.
— Sin genä ideñ minem başımda, ällä nindi caysızlıklar çıktı karşıma. Sin menä küz sal äle, kızıgıp kal äle: yomşak kına, mamık kına, üzemä menä digänne eläkterdem, häyer, şunıñ arkasında küp mal beterdem,— digän tölke.
Şul süzlärne äytep, küz uynatıp, kuyan borını yanında koyrıgın bolgap, tölke kölep torgan.
Kuyan koyrık kötep bik zarıkkan bulgan. Meskenneñ küñele tulgan. «Menä kiräk bulsa, tugannar barısı da mine onıtkannar»,— dip, yılap uk cibärgän.
Küñelsezlänep utırganda, tirä-yagın küz yäşe belän tutırganda, işetkän kuyan: «Vau da vau, mırau da mırau». Borılıp karıy, karıy da: «Menä monısı yarıy». Et belän mäçe du kilep sugışalar ikän.
Yıt: «Minem koyrık iñ yahşı!»—digän. Mäçe arkılı töşkän: «Mineke işe dönyada da yuk!»—digän. Tartışkannar da tartışkannar. Äümäklänä torgaç, sugışnıñ oçı çıga... Mäçeneñ koyrık oçı özelep çıga. Meskenem kurkuınnan agaç başına uk menep kitä. Özelgän koyrıknı cil, tägärätep, kuyan oyasına iltä. Kuyan anı üzenä koyrık itä. Şul könnän başlap mäçe belän et arasındagı bu ızgış mäñgelekkä kitä.
Äkiyät tä şunıñ belän betä.
(Afrika äkiyäte)
Borın-borın zamanda yuaş hayvannarnıñ, yırtkıç canvarlarnıñ koyrıkları bötenläy bulmagan. Keşnäüçe at ta, mögräüçe sıyır da koyrıgı belän çeben kumagan. Şayan tiyen dä, çikläveklär aşap, botaktan botakka sikerep uynamagan.
Häyläkärräk yırtkıçlar cıyılgannar barısı da bergä, koyrık alıp kalu turında kiñäşergä. Ak tüşle sayıskannarnı çakırgannar, alarga da zur yomış tapşırgannar.
— Sez, ak tüşle sayıskannar, turı yuldan adaşkannar, oçıgız da kitegez, yıraklarga citegez: biyek-biyek taularga, şaulap torgan urmannarga, yam-yäşel bolınnarga, cırlap akkan sularga bezneñ süzne iltegez,— digännär.— Yuaş hayvannarnı, yırtkıç canvarlarnı çakırıgız: ütkärgäç karañgı tönne, menä fälän könne, toman betkäç tä, koyaş kütärelgäç tä, kart imän yanında äläşäçäklär diyegez koyrık, menä sezgä şul bezneñ boyırık,— digännär.
Sayıskannar törlese-törle yakka karap oçkannar, üzläre belän zur-zur bırgılarnı kıçkırtıp bargannar:
— Äy sez, kuyı urmannarda, kiñ kırlarda, yäşel bolınnarda, diñgez-okeannarda yäşäüçe yırtkıçlar,— digännär alar.— Toman betkäç tä, koyaş kütärelgäç tä, bötenegez dä kart imän yanına barıgız, koyrık äläşäçäklär, kilep alıgız,— digännär.
Usal yırtkıçlar, bişäü-unau, yaudırgannar beryulı sorau:
— Bu nindi boyırık? Närsä soñ ul koyrık? Ul nigä kiräk? Äytegez äle tizräk? — digännär.
Häyläkär tölke (serne belgäç, aña kölke):
— Äläşälär ikän — barıp alıyk, yaraklılarmı ikän— ülçäp karıyk, närsägä kiräk ikänen soñınnan belerbez, bälki, kübebez söyenerbez,— digän.
Ütkärgäç karañgı tönne, şul bilgelängän berkönne yırtkıçlar koyrık alırga kart imän yanına barırga yulga çıkkannar, kaysı ürmälägän, kaysı yögergän, kaysı çapkan.
Kır kuyanı üzeneñ tunın çistartkan, täpiläre belän biten yugan, ul da kart imän yanına barırga cıyıngan. Çıgam dip, oyasınıñ işegen açkan, läkin köçle yaugan yañgırga çıdamagan, kire oyasına kerep kaçkan.
Oyasında ozak utırmagan zur kolak kuyan, döp tä döp basıp kilgän ayak tavışın işetkän, karamıyça yañgırga, yögerep tışka çıkkan. Agaç kuışına kerep utırgan da yıraktan kilüçene kararga totıngan.
Agaçlar kurkışıp çatnagannar. Ülännär ükereşep şaulagannar. «Kulına totıp tayak, kiläder tege käkre ayak»,— dip uylagan kuyan, çınnan da şulay bulıp çıkkan.
Kuyan kilüçegä süz kuşkan:
— Ayu babay, başkalardan artka kalmıysıñdır, üzeñä koyrık saylıysıñdır, şunda miña da, nindi genä bulsa da, ber koyrık alıp kayta almassıñmı ikän? — digän.
— Ägär dä onıtmasam, alıp kaytırmın, avır eşmeni ul,— digän ayu.
— Yararın yarar, şulay da aña ışanıp bulmıy,— digän kuyan.— Ayu babay inde kartaygan, zihene dä taralgan. Onıtır väğdäsen, annan tabar häyläsen, tagı kemnän dä bulsa başka beräüdän ütenergä kiräk,— digän kuyan.
Tagı tıp-tıp ber tavış kilä, vak çıbıklarnı çıcıldatıp, kem soñ ul yögerä? Ä, büre kilä.
— Büre abıy, kart imän yanına barasıñdır, üzeñä koyrık alasıñdır, şunda miña da, nindi dä bulsa berär koyrık alıp kayta almassıñmı ikän?— di kuyan.
— Barısına da citärlek bulsa, berärse artıp ta kalsa, alıp kaytırmın,— dip, büre ütep kitä.
— Yukka äräm ittem moña süz, büre bit ul tuymas küz, saylap betererlär, beräü dä kalmas, artıp kalsa da, ul almas, miña birmäs, bozar väğdäsen, tabar häyläsen. Kemne dä bulsa tugrıraknı, bu eş öçen hubraknı tabarga kiräk,— di kuyan.
Tagı kemder döp tä döp itep basıp kilä. Ülän öz genä selkenä, tölke yögerep kilä.
— Bu eş tügel kölke, apakayım tölke, üzem bara almadım, ahrı, inde koyrıksız kaldım. Kart imängä barasıñdır, üzeñä koyrık alasıñdır. Siña bu zur üteneçem, boyırık dip uylama, alıp kaytmassıñmı ikän miña ber koyrık.
— Yarıy, yarıy, hiç hafalanma, beräügä dä zarlanma. Kuyan dustım soradı diyärmen, koyrıknıñ menä digänen alıp kaytıp büläk itärmen. Tunıñ belän bertösle bulır, ällä kaydan uk kürenep torır.
Tölke barısınnan da soñ yulga çıksa da, kuyan yanında şaktıy tuktalıp torsa da, iñ turı yullar tabıp, bar köçenä çabıp, kart imän yanına iñ aldan barıp citä.
Koyrıklar belän kart imänneñ botakları tulgan, här botak sayın ber koyrık asılıngan: yonlaç ozınnarı da, yonsız yalangaçları da, cep şikelleläre dä, altın yon belän kaplangannarı da, kara häm akları da, käkreläre dä, turıları da — bar da bar. Cıyılgan yırtkıçlar, alarnı kürep, häyran kalalar, başların kıñgır salalar, kötmiçä bernindi boyırıknı, berençe bulıp tölke saylıy koyrıknı:
— Miña menä şuşısın, mamıklısın, yonlısın,— di. Başkalar yoklap kala, ä ul üzenä menä digän ber koyrıknı saylap ala. Tölke öylänä dä tulgana, koyrıgı da bergä bolgana.
Stakan toyakları belän tıpır-tıpır basıp, üzen üze beleştermi yarsıp, at kilep tä citä, seberke şikelle kıl koyrıknı alıp ta kitä. Üze aykala da çaykala, kıl koyrıgı belän maktana:
— Borınıma qadär barıp citä, dimäk, çebennärgä monnan soñ kön betä,— di.
Sıyırnıñ da koyrıgı yahşı, büreneñ dä naçar tügel. Tiyen dä koyrıktan uñgan, sikersä, prucinaday bulgan, yoklasa — yurgan. Fil haman ber urında taptalıp yörgän, küplärneñ täpilären izgän. Ul selkengänçe, kilep citkänçe, iñ kıska koyrıklar gına kalgan bulgan. Fil üz yazmışına üze üpkälägän, borının tübän salgan. Şunnan birle anıñ borını salınkı bulıp kalgan.
Ayu yulda umartalıkka oçragan, tuygançı bal aşagan, şuña kürä koyrık alırga da soñga kalgan, şulay da bernärsä tapkan, tire kisägen koyrık itep takkan.
Koyrık öläşep betergäç, taralırga vakıt citkäç:
— Barıgız da koyrıklımı inde?— dip, ber-bersennän soraşalar yırtkıçlar.
— Yuk äle, yuk, tuktap torıgız, min almıy kaldım,—dip mıgırdıy duñgız.
Sazda aunagannar, koyaşta kızıngannar, pıçrak yırgannar, şuña kürä koyrık alırga da soñga kalgannar.
Barıp citkäç sorasalar, küz töşerep karasalar, barı tik barmak buylıgı koyrıklar gına kalgan bulgan. Duñgıznıñ balaları unikese unike yaktan çinarga totıngannar:
— Kiräkmi, andıy koyrıknı almıybız, hurlanmıyça anı koyrık itep tagıp ta yörmibez,— digännär. Läkin saylarlık başka koyrık bulmagan, ana duñgız bik aptıragan, şul koyrıknı tagıp algan da käkräytep salgan. Şul könnän alıp barlık duñgızlarnıñ da koyrıkları ırgaklanıp kalgan.
Kır kuyanı koyrık alıp kaytuçılarnı kötkän, oyasında yatıp ta aptırap betkän, ahır çiktä tüzmägän, kaysın bulsa da bersen oçratırmın diyep, yulga çıgıp kitkän.
Änä yırakta alpan-tilpän kaytuçı ayu kürengän. Kuyan, şatlanıp, äyterseñ kanatlanıp, ayuga karşı yögergän.
— Ayu babay, onıtmadıñmı? Menä digänen alıp kayttıñmı?—digän.
— Kit äle monnan, yalkau kuyan! Üzeñ barmagaç, armagaç -talmagaç, kırşılmagaç, sugışmagaç, tik utırıp kına koyrıklı bulıp bulamı soñ, yülär, min menä yögerä-yögerä barıp ta, ülä yazgançı arıp ta, menä şuşındıy kıska koyrık kına eläkterä aldım,— digän ayu kuyanga.
Ayu mesken kuyannı tirgägän dä kitkän, ä kuyan başkalarnı kötkän.
Küp tä ütmägän, büre kürengän, kuyan aña karşı yögergän.
— Büre abıy, büre abıy, miña digän, menä digän koyrıknı bir, abıy,— digän.
— Kaya äle siña digän koyrık, üzemä dä köçkä genä berne eläkterdem,— digän büre.
Büre şulay digän dä kitkän, ä kuyan tölkene özelep kötkän. «Tölke apakay, bagalmakay, ul gına aldamasa aldamas, ägär koyrık alıp kaytsa, kiterep aldıma salsa, büläk itäm ber kaz»,—dip uylagan kuyan. Tau bitenä nıklabrak küz salsa, tölke kilä läbasa. Kuyan çakırgannı kötmägän-nitmägän, anıñ karşısına barıp baskan:
— Apakayım, bagalmakayım, miña digän koyrıknı birep kaldır, mine şatlandır,— digän.
— Sin genä ideñ minem başımda, ällä nindi caysızlıklar çıktı karşıma. Sin menä küz sal äle, kızıgıp kal äle: yomşak kına, mamık kına, üzemä menä digänne eläkterdem, häyer, şunıñ arkasında küp mal beterdem,— digän tölke.
Şul süzlärne äytep, küz uynatıp, kuyan borını yanında koyrıgın bolgap, tölke kölep torgan.
Kuyan koyrık kötep bik zarıkkan bulgan. Meskenneñ küñele tulgan. «Menä kiräk bulsa, tugannar barısı da mine onıtkannar»,— dip, yılap uk cibärgän.
Küñelsezlänep utırganda, tirä-yagın küz yäşe belän tutırganda, işetkän kuyan: «Vau da vau, mırau da mırau». Borılıp karıy, karıy da: «Menä monısı yarıy». Et belän mäçe du kilep sugışalar ikän.
Yıt: «Minem koyrık iñ yahşı!»—digän. Mäçe arkılı töşkän: «Mineke işe dönyada da yuk!»—digän. Tartışkannar da tartışkannar. Äümäklänä torgaç, sugışnıñ oçı çıga... Mäçeneñ koyrık oçı özelep çıga. Meskenem kurkuınnan agaç başına uk menep kitä. Özelgän koyrıknı cil, tägärätep, kuyan oyasına iltä. Kuyan anı üzenä koyrık itä. Şul könnän başlap mäçe belän et arasındagı bu ızgış mäñgelekkä kitä.
Äkiyät tä şunıñ belän betä.
You have read 1 text from Tatar literature.