İke Yäşär Gaznävi

Hikäyä
- Gaznävi Gabdulıç ülgän! İşettegezme?!
İrtänge unga çak eşkä cıyılıp betkän mäçet tözüçelärgä bu kaygılı häbärne Tübän Oç Fänil alıp kilde.
- Kit äle! Abdullinmı?! Bulmas!!!
- Alay dip äytmä, Räfit. Ay çaması elek kürgän idem. Bik beterengän ide märhümkäyem, yabıkkan. Elekkege Gaznävi dä dimässeñ. Ülgänder. Bulır...
- Yegetlär! Häyer salırga barırga kiräk!
- Barırga kiräk! Üzebezneñ predsedatel bit!
İnde taralıp betep bargan Ürmäle avılınıñ näq urtasına mäçet tözep mataşkan dürt ir başlanıp ölgermägän eşlären taşlap, aşıga-aşıga, aralarında «starşoy» bulıp yörgän Samatnıñ öyenä yullandılar.Anıñ yortı yılga tege yagında, tau bitenä bäräñge bakçasın suzıp utırgan. Samatnıñ holkı duamal gına bulsa da, öye hälle, däü genä. Älege dä bayagı şul mäçet tözetüçe abıysı İlsurnıñ yärdäme, hatını Göliyäneñ totanaklılıgı belän bargan dönyası görläp tora: abzarında malı, bakçasında ciläk-cimeşe, kazanında aşı özelmi.
Kış buyı eşsezlektän «integep», aşap, kırın yatıp televizor karap, yal itkän äzmäverdäy dürt ir, iyünneñ irtädän ük kızdıra başlagan esse koyaşında yanıp-peşep, salkınça öygä kilep kerdelär. Kiyemnären işek töbendä salıp taşlap, bäläkäy yaktagı östäl tiräli utırıp, Gaznävi Gabdulıçnıñ kızık-mäzäk süzlären, kılıkların iskä ala-ala, Göliyä dävahanädän töngelektän eştän kaytıp ötälänep peşergän eremçek pilminen kaymak salıbrak bökläp kuydılar da, ap-ak sölgegä börçäk-börçäk tirle mañgay-küz tirälären, cilkälären,tännären sörtep, kiregä külmäklären kiyärgä totındılar. Şunda aradan pöhtäräge, ğomer buyı şofer bulıp eşläp tä keşe küzenä maylı ciñ, tapılı çalbar belän çıgıp kürenmägän Fänilneñ:
- Kırınmagan kileş... barabızmı? Gaznävi Gabdulıç yanına? - digän tavışı çıktı.
- Döres, Fänil, Gaznävi Gabdulıç yanına kırınmıy baru kileşmäs... Kırınıyk, yegetlär!
Samat bik küp yıllar elek, Abdullin predsedatel zamannarda, avıl sabantuyında ger kütärep algan büläk «Agidel» kırıngıçın şürlektän alıp yegetlärgä suzdı. Çitlärenä mağazin sagızı eçennän çıkkan nakleyka räsemnär, şärä-şärä hatınnar, multik geroyları yabıştırılgan közgegä çirat torıp, beräm-beräm kırındılar. Tamak tuygaç, çäçlärne tarap, ciñnärne sızganıp kuygaç, kükräklär kiyerelep kitte, avızlar yırıldı. Törtmä tellänep, şayarışıp, ber-bersennän köleşep aldılar. Tik kütärenke küñel-käyef ozakka barmadı. Yuantık gäüdäle, bäläkäy buylı Räfit başta çalbar kesäsen kapşadı, annan yuan cilkäsen kaşıdı, şunnan soñ koyaşta oçları yanıp sargaygan, avızına kerep torgan ozın mıyıgın çäynäp aldı da:
- Eh, yegetlär! Bulmadı! Barıp bulmadı! - dip äytep saldı.
- Niyä bulmadı?
- Akça yuk! Kesä buş! Gaznävi Gabdulıç hätle Gaznävi Gabdulıçka un täñkä häyersez dä barıp bulmıy! Ul bit bezne eşlägän çagında akçasız totmadı. Ne to çto häzer... kayberäülär... - Monsı aralarında iñ mesken, iñ yabık keşe -Räsimneñ bakçasına töbäp atılgan taş. Ul älege predsedatelneñ çıbık oçı härendäşe, halık äytmeşli, «küper başında... çäpäşkäne...». Predsedatel Ähtäm belän utırıp ber eçkäne, kul birep küreşkäne, avız teräp söyläşkäne bulmasa da, yuaş holıklı Räsim, berni däşmi, ğayeple keşedäy kıyınsınıp, sıyık çäçle başın ide. Ä tel çarlarga ostarıp algan, türä tirgäp tik yatkanga akça kötä torgan ciñel käsepkä öyrängän irlärgä şul gına kiräk. Kittelär älegesen sügep, elekkesen maktap. Ülgän sıyır, älege dä bayagı şul halık äytmeşli, sötle bula bit ul.
- Eh, elek şäp ide şul! Gaznävi Gabdulıç bezne ber äçmuha hind çäye, ber kap «Belomorkanal» tämäkese birep bulsa da aldap eşlätä ide!
- Çäçü betsä - bäyräm! Urıp-cıyuda şoferlar - könneñ töp geroyı! Bezgä poçet! Bezgä hörmät!
- Äye, malay! Mal karauçıları, ferma tiräsendä yörep tamak tuydıruçıları ber yak çittä tora. Bezne, sölek kebek un yegetne uçilişeda ukıtıp kaytardı, menä digän yaña «Kamaz»lar, «Ural»lar tottırdı. Eh!!!
- Üzebez dä sınatmadık bit, yegetlär! Eçep-tuzıp yörergä vakıt bulmadı. Yırak yuldan kaytıp kermädek. Tezelep çıgıp kitär idek, ä! Sin kem dä min kem! Şofer - uvacayımıy keşe buldı Gaznävi Gabdulıç vakıtında... Eh!
- Ä häzer... Yul buyındagı ike basunı çäçep kuyalar da, şunı zur itep söylilär. Çıkkan bodayın da keşe malı kerep aşap beterä. Anı urıp-cıyarlık kombaynı yuk. Maşinalarnı da satıp beterde bit...
- Fermanı da tarattı, parknı da. Ä Gaznävi Gabdulıç vakıtında görläp yäşi idek. Uzışıp eşlibez, eş hakı bar, premiyälär elägä. Tözeleş bara. Kirpeç, kom taşıybız! Ketmer dä keşe ide bit, märhümkäyeñ!
- Yuk, yegetlär, barmıy bulmıy! Göliyä! Kiter unar täñkä akça!
- Soñ... Bala akçası gına bit...
- Bulsın! Gaznävi Gabdulıçka calkı tügel. Davay! Kaygılı häbärne söyli-söyli avıl aşa çıkkan irlärne kolhoznıñ elekkege aldıngı sıyır savımçısı Räsilä bot çabıp aptırap, elekkege zavsklad Fakiyä tüti avızın yaulık oçı belän kaplap yılap, yäşräklär häyer salırga barırga cıyılışıp, ozatıp kaldılar.
Mäçet tözüçe yegetlärneñ ciñel ayagı, söyäksez tele belän häbär halıkka bik tiz taraldı. Ni disäñ dä avıl cirendä çıbıksız telefon yahşı eşli bit. Ürmäleneñ tübän oçında yañalıknı söyli başlap ölgermädelär, yugarı oçlar cıyılışıp İneşkä, Gaznävi Gabdulıçnıñ bügenge köndä yäşägän avılına kittelär.
Ülem häbäre barısın dä tigezläde. Dus digännäre dä, doşman uk bulmasa da, uram buylap tel çarlap, Abdullinnı tikşerep yörüçelär dä berdäm cıyınıp, böten eşlären taşlap, İneşkä barırga transport ezli başladılar. Berençelärdän bulıp Gaznävi Gabdulıç tözetkän agaç yortlarnıñ hucaları kuzgaldı. Ğomere buyı fermada eşlägän altı balalı Täskirä artın suzıp, başın yugarı çöyep, ut çıkkanday kıçkıra-kıçkıra, kürşelären yögerep yörep çıktı. Anıñ çäreldek tavışına agronomnıñ yokı yaratkan yalkau biçäse Raziyä da, kolhozga ber tiyenlek yärdäme timäsä dä, üz kulları belän mäñge yort salıp kerä almagan öçen kızganudan poçti buşka kilgän öygä urnaştırılgan Särbiyevlar da, inde haklı yalında buluına karamastan öste-başı solyarkaga katkan traktorist
Zäki dä buldıralgan tiyenten aşıgıp, uram aldına cıyılıp, agronom Harisnıñ kolhozdan spisät itelgän iske «UAZ»ına katlı-katlı utırıp, yul sikältälärendä därräü kıçkırıp sügenä-sügenä sikerep, İneşkä aşıktılar. Bolar kitep, artlarınnan çıkkan tuzan basılgaç, bertösle tözelgän kolhoz öyläreneñ arasında iñ çagu buyaularga buyalganınnan üz abruyın belep aşıkmıy gına atlagan biçäsen iyärtep, älege predsedatel Ähtäm çıktı. Kesä telefonınnan eşlekle qıyäfät belän söyläşä-söyläşä rul artına utırıp ul da Gaznävi Gabdulıç torgan taraflarga yullandı.
Kiçkä taba kaygılı häbär avıl başında utırgan öç katlı mäktäp artındagı yäşel çirämle tınıç uramga da kilep citte. Anda kapma-karşı kürşe bulıp tirä yakta iñ kürenekle dip sanalgan ike şähes yäşi. Berse olıgaygaç tugan cirenä kaytıp taralu aldında torgan avıl dävahanäsen saklap kaluçı Nailä Nuriyevna. Anı halık meditsina fännäre kandidatı bulgan öçen, küp yıllar instituta belem birgäne öçen dä tügel, iñ möhime kürep, totıp, tıñlap karap döres diagnoz kuyıp, dävalıy belgäne öçen ihtiram itä. Nailä Nuriyevnaga näq uram aşa elekkege kirpeç zavodı direktorı Ğalim Kaviyeviç yäşi. Ul da ğomeren halıkka hezmät itügä bagışlagan keşe. Läkin anıñ matur eşläre «Min bolay ittem!», «Minem tırışlık belän şulay yahşı yäşisez!» dip laf oruları, avıl tormışın astan gına bolgatıp, üzennän initsiativalırak, därtleräk keşelärne yuk itärgä yörüläre arkasında kürenmi. Vakıtında halıknıñ yaratuınnan, kazangan abruyınnan könläşep, avılnıñ akıl yagı takır, eçe tulı mäker bulgan Kuyanovlar näselen ösketep, bolay da bolgançık zamannıñ oçsız-kırıysız cıyılışlarında teläsä närsä söylätterep, Abdullinı da ul eşennän töşertkän ide inde. Soñınnan Ürmälelär añlap bik tersäklären teşlärdäy buldılar da bit... Gaznävi Gabdulıçtan soñ rätle predsedatel kürmäde inde «Ürnäk» kolhozı. Azırak kına tırışkannarın da tiz genä yukka çıgara bardılar. Ğalim Kaviyeviçnıñ plannarı belän östäge citäkçelärneñ dä uyları ber ide bulsa kiräk. Ni öçen digändä, kiresençä bulsa, zur-zur fermalarnıñ taraluın, ul binalarnıñ kirpeçläp-kirpeçläp sütelep yukka çıguın, kısır basularnıñ çüp üsterep zar yılauların, maşina-traktorlarnıñ yuk kına akçaga satılıp, hälleräk keşelärneñ yortlarına küçep utıruın, avıl hätle avıl taralıp betep barganın ni yöräkläre belän tınıç kına küzätep, yomşak känäfilärendä utırırlar ide ikän. Ä zamanında bit kolhoznıñ iseme cisemenä turı kilä ide. Sıyır, sarık, tavık, duñgız fermaları diseñme, igen tulı basular, görläp eşlägän avıl halkı diseñme, hätta yäşelçä-cimeş bakçaları, balık ürçetü tarmagı, tözeleş briğadaları da bar ide «Ürnäk»neñ! Barnı yuk itüe tiz şul, ciñel şul... Ürmälelärneñ dönyaların taşlap häyer salırga yögereşüläre dä añlaşıla şunnan: görläşep eşläp yäşägän rähät çakların iskä alıp, şul zaman belän huşlaşırga kitte alar bügen...
...Barırga maşina söyläşep kergän Nailä Nuriyevnanıñ üteneçen kire kagarga kıyınsınıptır inde, yäş hatının, ällä kayan oçrap iyärgän Abdullinnar ğailäseneñ yakın keşese bulıp ğomer kiçergän Räisä äbine maşinasınıñ artkı utırgıçına, vraç kürşesen algısına utırtıp tizdän Ğalim Kaviyeviç ta cilderep İneşkä barıp kerde. Avıl tıp-tınıç. Kayadır bargan, kayandır kaytkan keşe kürenmi. Gaznävi Gabdulıçlarnıñ kapka töbenä tuktagan maşina, kergän-çıkkan keşe kürmägäç, aptıraşıp, «razvedkaga» Nailä Nuriyevnanı kertep cibärdelär. Kapka keläseneñ kör tavışın işetep kunak karşılarga yögerep çıkkan hucabikäneñ yöze köläç, üze yılmayıp toruına säyersengän tabib hatın ğomere buyı patsiyentlarına birgän soravın bu oçrakta da kabatlamıy buldıra almadı:
- Hälegez niçek, Fänilä? Çirläşmisezme? Gaznävi Gabdulıç kayda?
- Mondamı-ın, Nailä Nuriyevna, mondamın! - Bakça türennän, almagaçlar arasınnan yort hucasınıñ yäşlärçä därtle tavışı yañgıradı. Berazdan ul üze dä kürende: sport kostyumı kiyep algan, eş biyäläylären salıp, mañgayındagı tiren sörtä-sörtä ışanıçlı adımnar belän kunak yanına yakınlaştı. Kulında bidräse, minnege. - Kolorado koñgızın cıyıp yörgän baş, daru sipmi genä ekologiçeski çista bäräñge aşarga ide isäp. Sez ni hällärdäsez, Nailä Nuriyevna? Nindi cillär taşladı bezneñ yaklarga?
Beraz önsez kalıp şak katıp elekkegedän dä tulılanıp, maturlanıp kitkän irgä karap torgan kunak:
- Häl belergä dip kilgän idek äle menä... - diyüdän dä yahşırak cavap tapmadı.
Küzlärendä şayan oçkınnar kabıngan ir häyläkär genä yılmayıp hatınına küz kıstı:
- Çe-to, karçık, bügen minem hälne belergä Ürmälelär bik küpläp kilä äle... Töşke aş vakıtında mäçet tözüçelär -elekkege şofer yegetlärem häl belergä kerep çıktılar. «Rayon üzägenä kalayga kitep barabız»,- didelär. Annarı törkem-törkem, uram-uram cıyılışıp kilä başladılar: taş yortlar, agaç öylär, yılga tege yaklar, Bakasaz töbäge, skotniklar, doyarkalar, predsedatel Ähtäm... Hätta yäş mulla da kilde. «Häl belergä kildem,»-di. «Ğomer dä belmägän hälne nişläp äle belergä buldıñ soñ?»- digäç, däşmi üze. Sez dä kilgänsez, rähmät töşkere... Äydägez, öygä kerik, çäy eçärbez...
- Min üzem genä tügel bit, Gaznävi Gabdulıç... Sezne... sezne ülgän dip işetep, häyer salırga dip kildek... Ozın ğomerle bulırsız äle bolay bulgaç, Alla boyırsa...
Ul arada kapkadan kıyar-kıymas kına atlap, kalgannar da kerde. Abdullin, kolaçın kiñ cäyep, alarga karşı atladı:
Äydägez, äydägez, uzıgız, kıyınsınmagız, bügen Ürmälelär miña küp kilä. Niyä üzeñ genä, Räisä apa? Gäräy abzıy miña un täñkä häyeren cällädemeni?
- Nişläp cälläsen di... Avızıñnan cil alsın andıy süzne, Gaznävi Gabdulıç... Menä bit, hodayım, menä bit... - dip üzaldına söylänä başladı kaltırap töşkän Räisä karçık.
- Yarar inde, Gaznävi, katı däşmä, kilgännär bit... Äydägez äle, bakça cilägem bigräk uñdı bıyıl, kilgän yalı cıyıp alıp kaytıp kitärsez. Äydägez, äydägez...- dip, çakırılmagan kunaklarına yärdämgä aşıktı mölayım yözle, yomşak süzle hucabikä hatın.
Kunaklar, tämläp çäylär eçep, bidrä-bidrä ciläklären totıp, maşinaga utırganda kötü küptän kaytkan, koyaş bayırga taban tägärägän ide inde. Ürmälegä kergän çakta tezelep utırgan yäşlär uramında - Abdullin tözetkän taş öylärdä utlar kabındı. Yäş kenä änilär itäk-itäk balaların kiçke çäygä cıydı. İr-at abzar-kura tiräsendä töngelekkä mal yabıp bulaştı. Tormış üz köyençä dävam itte.
İrtägäsen irtük, savıp çıgargan sıyırların kötügä kuganda çäreldek tavışlı Täskirä hatınnarnıñ yokıların kaçırıp yaña häbär söyläde.
- İşettegezme? - dip çäreldäde ul, üz tavışınnan üze qanäğat bulıp, - Abdullin ülmägän iç malay! Kiçä häyer salırga dip buşka gına benzin yandırıp yörep kayttık. Bez ülsäk tä ul kalır äle! İke yäşär äle ul Gaznävi! Köne-töne, al-yal kürsätmi eşlätep bezneñ böten tazalıknı beterde dä, üze rähätlänep yäşi häzer! Äle ülärlek tügel äle, tügel. Yegetlär kebek! Elek tä şulay sikergälän tora ide, äle dä şul, näsel ügezemeni, malay! Bezne genä-ä, kuıp eşlätep, kartaytıp kitte... Üze ike yäşärgä kilgänder äle... Abdullin kebeklär...
Täskiräneñ tavışı ozın kön buyına avılnıñ äle ber oçında, äle ber başında işetelep, ülmiçä «ğayeple» bulgan Gaznävi Gabdulıçnıñ tetmäsen tete dä tette, tete dä tette...