Gimn, Vöcdan Häm Matematika

(analitik küzätü)
Tatarstan Respublikası Däülät Sovetı Prezidiumınıñ 2011 yılnıñ 15 dekabrendä raslangan 1946-IV GS nomerlı «O provedenii tvorçeskogo konkursa na luçşiy proyıkt teksta Gosudarstvennogo gimna Respubliki Tatarstan» isemle kararı buyınça Tatarstannıñ Däülät gimnı tekstın yazuga yünältelgän icadi bäyge iğlan itelde. Bäygeneñ iñ berençe şartı bularak, bäygedä professional şağıyrlär, häväskär avtorlar, icadi törkemnär katnaşa aluı äytelde.
Vakıtlı matbugatta da, İnternet çeltärendä dä bu bäygegä bagışlangan bihisap mäqalälär urnaştırıldı. Alarnıñ eçtälegen kabatlau yañalık kitermäster. Läkin şul mäqalälärdä äytep beterelmägän fikerlär dä küp äle.
Kütärelgän mäsälägä başka yaktan karıyk äle. Sänäğat, yäki proizvodstvo küzlegennän karaganda, iskä alıngan karar belän Tatarstan hökümäte icatçılarga bik möhim häm üzençälekle «däülät zakazın» ütärgä yökläde. Bu däülät zakazınıñ berdänber produktsiyäse – Däülät gimnı tekstı buluı küzdä totıldı.
Mäğlüm ki, nindider produktsiyäne citeşterü ayırım ber tehnologiyä buyınça alıp barıla. Şul tehnologiyäneñ töp dokumentın «Tehnik şartlar» dip atıylar. «Tehnik şartlar» 4 bülektän tora:
1. Produktsiyägä tehnik taläplär kompleksı.
2. Produktsiyäne kabul itü kağıydäläre.
3. Produktsiyäneñ sıyfatın tikşerü ısulları.
4. Produktsiyäne kullanuga bäyle şartlar.
Tatarstannıñ Däülät gimnı tekstın tözü kararında «Tehnik şartlar» dokumentı rolen kararnıñ nigezlämäse üti. Çagıştıru öçen 4 bülekne dä barlap karıybız:
1. «Produktsiyägä tehnik taläplär kompleksı» bülege buyınça «Tatarstannıñ Däülät gimnı vatanpärvärlek, tarihka mähäbbät hisen, respublika halıkları duslıgın häm berdämlegen çagıldırırga tiyeş. Proyıkt taläpläre buyınça gimn tekstları Tatartstannıñ ber yäisä ike däülät telendä dä täqdim itelä ala. Gimnnıñ süzläre anıñ muzıkası harakterına, tempı häm ülçämenä dä turı kilüe şart».
2. «Produktsiyäne kabul itü kağıydäläre» bülege buyınça nigezlämädä bäygeneñ srokları häm komissiyäneñ eşläü tärtibe kürsätelgän.
3. Kızganıçka, «Produktsiyäneñ sıyfatın tikşerü ısulları» karar nigezlämäsendä açılmagan.
4. «Produktsiyäne kullanuga bäyle şartlar» räveşendä gimnnıñ süzläre Yähin muzıkası harakterına, tempı häm ülçämenä turı kilüe şartın alırga bula.
Şulardan tış, nigezlämädä produktsiyäneñ (yäki bezneñ oçrakta gimn tekstınıñ) bäyäse dä kürsätelgän. Ul 200 meñ sum täşkil itä.
Gimn tekstın citeşterügä bäyle nigezlämädä kürsätelmägän mondıy üzençäleklär dä bar. Mäsälän, gimn ike minut yañgırıy. Dimäk, anıñ tekstında artık ber süz dä bulırga tiyeş tügel, yäki nindider vakıygalarnı, ğamällärne sürätläüçe parazit süzlär bulmaska tiyeş.
Tatarstan gimnınıñ kıska formulasın bolay itep alırga bula: «Tatarstanga dan!»
Şuşı formulanı cäyebräk karaganda, ul «Produktsiyägä tehnik taläplär kompleksı» bülegenä turı kiterelergä tiyeş. Bu tehnologik operatsiyä soraularga häm logik bäyläneştä bulgan cavaplar nigezendä başkarıla ala: Ni öçen dan? Çönki anıñ halkı şundıy-şundıy sıyfatlarga iyä, çönki anıñ böyek häm tirän tarihı bar.
Läkin başka halıklar da böyek, alarnıñ da tarihı tirän. Yaña sorau tua: Tatarstan ni belän ayırılıp tora? Ä ayırıla ul simvolikası belän – anıñ tugrısı (gerbı) şundıy, älämeneñ tösläre şunı añlata.
Tatarstan gimnı tekstı digän produktsiyäne citeşterüneñ srokları da tögäl kürsätelgän. İcadi bäyge nigezlämäse buyınça bäyge 2012 yılnıñ 1 ğıynvarında iğlan itep, 31 dekabrenä qadär ütkärelä. Dimäk produktsiyäne citeşterüneñ ğomumi srogı – 1 yıl.
Ğomumi srok etaplarga bülende. Mäsälän, avtorlık eşläre 1 ğıynvardan 1 iyülgä qadär kabul itelde. Şuşı sroktan soñ avtorlarnıñ aktiv katnaşı tuktatıla häm tehnologiyädä «Produktsiyäne kabul itü kağıydäläre» eşli başlıy.
Produktsiyäne kabul itü ike etaptan tora. Bäygeneñ berençe etabı 1 oktyabrgä qadär tämamlanıp, şuşı etapta bäygedä katnaşkan tekstlar arasınnan iñ yahşı öç variant saylanıp alınırga tiyeş. Bäygeneñ ikençe etabı 1 noyabrdä tämamlana, anda inde ber genä iñ yahşı tekst kaldırıla.
Üzen respublikabıznıñ çın gracdanı itep isäplägän här qaläm iyäse häm başka töbäklärdäge qaläm totarlık här keşe bu konkursta katnaşırga tiyeş ide. Äytik, gimn süzlären yaza alırlık mondıy keşelärneñ sanın 100 % dip alıyk. Monı tulayım icadi potentsial dip alıyk.
Teoretik sanaular närsä kürsätä soñ?
Gimn tekstın yazu – avır häm katlaulı tehnologiyä. Bu tehnologiyä çoñgılına çumarga härkem batırçılık itmägänder. İhtimallalık teoriyäsendä Styudent kriteriye bar. Bu oçrakka anıñ zurlıgın 0,95 dip alıp, goszakaznıñ katlaulılıgı arkasında konkursta katnaşmauçılar sanın 5 % dip alırga bula. Äytik, respublikabızda 300 yazuçı bar di, dimäk, konkursta şular arasınnan 15 keşe katnaşmagan bulıp çıga.
Ramazan Baytimerovnıñ kızı Gölşat Kuşelkova, ägär vöcdanıgız bulsa, bäygedä katnaşmagız dip öndäp Tatarstan yazuçılarına möräcäğat itä. Kuşelkova öndäve arkasında kümpeder keşe konkursta katnaşmıyça kaldı. Styudent kriteriyena tayanıp, konkursta katnaşmauçılar sanın 5 % dip alırga bula. Dimäk, tagın kimendä 15 keşe katnaşmagan bulıp çıga.
Tagın 70 läp keşe 1 iyülgä üzläreneñ äsärlären ölgertä almadı. Dimäk, Tatarstannıñ çın icadi potentsialı 200 keşegä, ä räsmi räveştä 182 keşegä kaytıp kaldı.
Här konkursant kimendä 4 yuldan torgan öçär kuplet tözemäsä, ul «goszakaz»nı ütägän dip sanala almıy. Dimäk, här konkursant kimendä 12 yuldan torgan tekst birgän. Monnan yullarnıñ minimal sanı 2184 ne täşkil itä (182 keşe ´ 12 yul = 2184 yul). Kitap bitenä 30 yul sıya dip alsak, bu äsärlär näşer itelsä 72 bitle kitap kilep çıga.
Menä şuşı külämdäge produktsiyäne komissiyä tikşerergä tiyeş tä ide.
Proizvodstvoda produktsiyäneñ sıyfatın «Tehnik kontrol bülege» tikşerä. Bezneñ oçrakka produktsiyäneñ sıyfatın tikşerü kabul itü komissiyäsenä yöklängän, anıñ sostavında isemlek buyınça 21 keşe isäplänä, şul isäptän 13 ir-at häm 8 hatın-kız. Bu «Tehnik kontrol bülege»neñ räise bularak Ratnikova Rimma Atlasovna kürsätelgän.
Analiz yasap karıyk: komissiyä gimn hätlä gimnnı bäyäli alırlık buldı mikän?
«Tehnik kontrol bülege»ndä kompetentlı belgeçlär eşlärgä tiyeş. İke däülät telendä yazılgan tekstlarnı tikşerü öçen belgeçlär dä hiçşiksez ike telne dä kamil belergä tiyeş. Matematikanı eşkä cigäbez, yäki tel belü kompetenlıgı koeffitsiyentın kertäbez: kt = nt/N, biredä nt – ike telne dä kamil belüçelär sanı, N – komissiyä sostavındagı keşelär sanı. Yakınça isäpläülär buyınça, tel belü kompetenlıgı koeffitsiyentı kt = 0,5.
Administrativlık koeffitsiyentın kertäbez: ka = na/N, biredä na – komissiyädä administrativ organnarda eşläüçelär sanı. Yakınça isäpläülär buyınça, administrativlık koeffitsiyentı ka = 0,6.
Yazuçılar koeffitsiyentın kertäbez: kya = nya/N, biredä nya – ädäbiyät ölkäsendä icat itüçelär. Yakınça isäpläülär buyınça, yazuçılar koeffitsiyentı kya = 0,2.
Komissiyäneñ ğomumi kompetentlıgın şuşı koeffitsiyentlarnıñ tapkırçıgışı itep tababız: k = kt × ka × kya. Näticädä k = 0,5 × 0,6 × 0,2 = 0,06.
Kürgänebezçä, «Tehnik kontrol bülege»neñ gimn tekstın tikşerü kompetentlıgı tübän bulıp çıkkan. Monın säbäben ike telne dä belmäüçelär sanı küp buluı, administrativ hezmätkärlär küp buluı häm ädäbiyät ölkäsendä eşläüçelär az buluı aça. Tufan aga Miñnullinnıñ arabızdan vakıtsız kitüe dä komissiyäneñ nıklı üzägen yugaltuga säbäp bulgandır.
Tatarga tılmaç kiräkmi, ä menä rus tellelärgä kiräk. Monıñ belän bäyle berniçä sorau tua. Tatarça yazılgan tekstlarnı rus väkilläre niçek bäyäli aldı ikän? Tekstlarnıñ barısın da, irekle räveştä bulsa da, tärcemä iteldeme? Nigä komissiyä sostavına ike däülät telen dä kamil belüçe keşelärne genä kertmädelär?
Şul uk vakıtta komissiyädä müzıka belgeçläre küp buluı (andıylar 3 keşe, yäki komissiyäneñ 1/7 öleşe) da uñay yakka bulmagandır. Muzıkası aldan uk bilgele ide, bälki, muzıka belgeçläre arasınnan komissiyägä ber genä keşene kertü citä kalgandır.
«Produktsiyäneñ sıyfatın tikşerü ısulları» nigezlämädä bilgelänmägängä kürä komissiyä äğzaları här tekstnı yäki «miña ohşıy bu tekst», yäki «miña bu tekst ohşamıy» digän sistema buyınça bäyäli alalar. Şartlı räveştä, bu sistemanı «binar sistema» dip atarga bula. Mondıy sistemada bäyäläü öçen barı tik ike ball gına kullanıla: yäki «1», yäki «0».
Bügenge çorda mondıy sistema bik ğadi häm näticäsez sistema bulıp isäplänä.
Çagıştıru öçen, mäktäplärdä ukuçılarnıñ beleme sıyfatın 5 ballı sistema buyınça bäyälilär. Häzerge çorda sport, mäğrifät, mädäniyät ölkälärendä sıyfatnı ekspertlar kuygan bilgelär belän bäyälilär. Mondıy küpballı sistemalar yärdämendä sport yäki mädäni bäygelärdä katnaşuçılarnıñ «produktsiyä» sıyfatın bäyälägänen televizion tapşırular aşa da yış küzätäbez.
Häzerge çorda barlık yugarı uku yortlarında sıyfatnı tikşerü öçen ball-reyting sisteması kullanıla. Uku semestrına 100 ball birelä, alar studentnıñ belem üzläşterü däräcäsen açıklarga yärdäm itä.
Şuşıydıy uk küpballı (ğadättä, 100 ballı) sistema grant alu bäygelärendä, fänni konkurslarda ğalimnärneñ eşlären, proyıktların bäyäläü öçen dä kiñ kullanıla. Bu oçrakta ğomumi alıngan ballar (äytik, 100 ball) tematik öleşlärgä taratılıp bülenä, häm şuşı ısul belän bäyäläü kriteriyları formalaştırıla. Mondıy sistema «produktsiyä»neñ kiräkle sıyfatların aldan uk köylärgä, ayırım sıyfatların üsterergä mömkinlek birä.
Äytik, gimn vatanpärvär bulırga tiyeş di, tarihka mähäbbät hisen, respublika halıkları duslıgın häm berdämlegen çagıldırırga tiyeş di. Bu oçrakta, sıyfatnıñ şuşı berämleklärenä 20 şär ball bilgelibez. Sıyfat berämlegena karata ballar külämen başkaça dä tarata alabız. Sıyfatnıñ östämä berämlekläre barlıkka kilsä, alarga da kirägençä ballarnı bilgelibez, summada ballar sanı 100 bula. Şulay itep, bäyälägändä gimnnıñ ideal tekstı 100 ball cıya alır ide. Kıskaça äytkändä, berençelekne bilgelägändä iñ küp ballar cıygan tekstlar saylana. Härhäldä, mondıy bäyäläü sistema obyektiv bulırga mömkinlek birä, häm tekstlarnı bäyäläü belän bäyle bähäslärne yuk itä.
Şulay itep, kupballı sistema kullanılmagan oçrakta gimn tekstın bäyäläü komissiyäse, yäki «Otdel tehniçeskogo kontrolya» effektiv häm obyektiv eşli almagan digän fikerlär tua. Şuşı säbäplär arkasında komissiyäneñ bik az öleşe, tögälräk, berniçä keşese genä aktiv eşli ala ide. Bu fikerlär matbugat çaralarında dä küp äytelde.
Häzer berençe etap tamamlandı da inde. Komissiyä nigäder nigezlämäne bozıp öç tekst urınına altı tekst saylap aldı. Bügenge köngä ikençe etap näticäläre bilgesez.
Vöcdansız keşelär şiğır yazmıy. Härhäldä, kesä karagı gimn yazganın işetkänem yuk älegä. Konkurs – konkurentlılıknı küzdä totuçı ğamäl. Bäygeneñ tagın ber şartı buyınça, konkursantlarnıñ bäygedä yäşeren räveştä şähsi kodlar belän katnaşuı küzdä totıluı kürsätelde. Bu şart konkurentlarga tigez şartlarda katnaşırga mömkinlek birä. Komissiyägä avtorlarnıñ kem ikäne mäğlüm bulmaska tiyeş ide.
Çınbarlıkta isä Venera Belyaevanıñ İntertat.ru saytında 3 iyül könne urnaştırılgan «Naslednitsı v obide na gimn Tatarstana» isemle mäqaläsendä bolay yazıla: «Doç poeta Ramazana Baytimerova Gulşat Baytimerova davno uce obicena tem, çto 19 let nazad, utvercdaya proizvedeniye Yähina v kaçestve gimna respubliki, vlasti vırezali iz pesni slova, posçitav ih nepodhodyaşimi. Posle togo, kak Gossover RT obyavil konkurs na luçşiye stihi dlya gimna, poobeşav prizovıyı v 200 tısyaç rubley, obida Baytimerovoy pererosla v vozmuşeniye. Segodnya ona toce otpravila zayavku na konkurs».
Parlament korrespondentı Rimma Gatina gimn süzlären saylau komissiyäsennän 4 oktyabrdä birelgän reportacında Rimma Ratnikovanıñ mondıy süzlären kiterä: «Bez, tekstnıñ avtorların belü öçen, ser itep saklangan konvertlarnı açtık. Älege tekstnıñ Ramazan Baytimerovnıñ kızı Gölşat Kuşelkova tarafınnan cibärelgänen açıkladık. Gölşat Kuşelkova älege şiğırneñ äzer gimnı tekstı bulmavı, anı eşläp beterergä kiräklek belän kileşte».
Şuşı tsitata buyınça, komissiyäneñ ayırım ber konkursant belän söyläşülär alıp barıluı açıklana. Başka konkursantlar belän nigäder mondıy söyläşülär alıp barılmadı, dimäk, konkursantlar tigez şartlarda konkurs uzmadı digän uylar barlıkka kilä. Bu yaktan karaganda, bälki konkursnı yäşeren tügel, ä açık formada ütkäräse bulgandır. Här konkursant üzeneñ tekstın açıktan-açık komissiyä aldında yaklıy alır ide häm törle imeş-mimeşlär tumas ide.
Konvertlar açılu konkursnıñ berençe etabı tämamlangan digän süz inde ul. Şulay bulgaç, halıknı aldıngı urınnarga çıkkan tekstlar belän tanıştıru kiräk ide. Ägär aldıngı urınnarga öç (yäki bezneñ oçrakta altı) tekst çıktı ikän, dimäk, alarnı halık sudına çıgaru vakıtı citte.
Teoretik yaktan karaganda, ägär bu konvert açılmıyça, ayırım ber konkursantnıñ aktiv häräkätlärenä iğtibar birelmäsä, nindider söyläşülär alıp barılmıyça gına konkurs dävam itelgän bulsa, teläsä kaysı avtor berençe urın algan bulır idem dip däğva kıla ala. Mondıy däğvaçı moral zıyannı 200 meñ sum gına dip bäyäläsä dä: 200 däğvaçı ´ 200000 sum = 40000000 sum, yäki 40 mln sum kilep çıga. Bu summa nalog tüläüçelär kesäsennän tülänergä tiyeş bula. Kilep çıga, başka avtorlar yäşerenlek şartı bozılu säbäple üzläreneñ hokukların sud aşa däğvä itä alalar häm moral yugaltuların akçalata taläp itä alalar.
Köy belän köçäytelgän şiğırne cır dip atap bula.
Şiğırne A härefe belän bilgelik, köyne V härefe belän bilgelik. Ägär şiğırne (A) köy (V) belän kuşsak nindider lirik cır (S) barlıkka kilä: A + V = S. Biredä A, V häm S berämlekläre intellektual milek bularak ayırım-ayırım yäşi alalar.
Läkin gimn lirik cır tügel. Ul nindider kamış şaulavı turındagı isereklär cırı tügel. Gimn – ul üzgä äsär, gimn – ul tantanalı cır! Şuña kürä gimnga karata taläplär dä bik yugarı kuyıla. Bu oçrakta gimn tekstın Yı härefe aşa, gimnnıñ üzen D härefe belän bilgeläp formulanı bez Yı + V = D, dip yazarga tiyeş häm, bilgele ki, Yı ≠ A häm D ≠ S. Tögälräk äytkändä, gimn ğadi cırdan küpkä yugarırak däräcädä torırga tiyeş, monı bez matematika telendä şartlı räveştä Yı > A häm D > S dip yaza alabız. Şunı da äytergä kiräk, häzerge köngä Yı häm S berämlekläre intellektual milek bularak yaklanmagan (şuña kürä bu bäyge ütkärelä dä inde).
Cırnı «La-la-la!» – dip tä cırlarga bula. Bu oçrakta cır «süzsez» bula, ä süzlärne bernindi dä mäğnäse bulmagan nindider avazlar gına alıştıra. Yäki bu hälne A = 0, dip bilgelärgä bula.
Arkadiy İliç Ostrovskiy köyenä «Min bik şat, çönki min nihayät öyemä kaytam» isemle süzsez cır (vokaliz) başkarıp Eduard Hil üz vakıtında dan kazandı. Anı «Mister Trololo» dip yörtälär ide.
Gimn vokaliz tügel, anı başkarganda «La-la-la!» – dip tora almıysıñ inde.
Zakaz buyınça şiğır yazu – ciñel eş tügel. Küñeldä irekle räveştä tugan şiğırneñ yünäleşen teläsä kaysı yakka borırga bula. Gimn tekstın isä kuyılgan taläp kısalarına sıydırası bar.
Här avtor küñel açıp kına tray tibep yörmägän, ä zur eş başkargan. Härhäldä, gimn tekstı yazu kebek katlaulı eşne başkaru öçen, çamalavım buyınça, avtorlarnıñ kübese kimendä 2-3 ay vakıt sarıf itkänder. Berençedän, başka illär gimnı tekstları belän tanışıp çıgu zarur bulgandır. Nindi süzlär kullanırga? «Tatarstan» süzenä nindi rifma tabarga? Süzleklär belän eşläü häm başkalar.
Gimn tekstı öçen saranlanu kileşmider. Äytik, 200 avtorga berär meñ sum akça tüläüne dä küzdä totu kiräk bulgandır: 200 keşe ´ 1000 sum = 200000 sum. Bolay eşläü avtorlarnı rizalatu bulır ide (Kapitalizm çorında yäşibez tügelme?! Eş hakı tülä!).
Häzer inde produktsiyä citeşterügä bäyle kayber alımnarnı karap çıgıyk. Konkret alganda, gimn tekstın buldırunıñ berniçä konstruktiv ısulı bar:
1 nçe ısul – «İskegä yañanı yalgau ısulı». Bu ısul buyınça, elek eşlängän äyberdän qanäğatländermi torgan öleşlärne alıp atıp, yaña öleşlär kuyıla. Näticädä barlıkka kilgän äyberne «himera» dip yörtälär. Bu ısıl küp oçrakta yahşı näticä birmi. Mäsälän, yaña şartlar taläp itkän tizlekne täemin itär öçen «Kukuruznik» samoletınnan eçke yanulı dviğatelne alıp atıp, reaktiv dviğatel kuydık di. Bilgele, yañartılgan oçkıçnıñ tizlege bik yugarı bula, ämma oçkıçnıñ korpusı çäçelep betäçäk.
2 nçe ısul – «Şiğırlär generatorı kullanu». Bu ısıl kompyuterlaştırılgan programma kullanuga nigezlänä. Burime tözügä birelgän kebek başlangıç süzlär («Tatarstan», «dan», «böyek», «tarih», «halık» häm başkalar) birelä häm kompyuter kiräkle ritmlı, kiräkle kafiyäle şiğır tözep birä. Keşegä isä şul şiğırne eşkärtäse genä kala. Läkin bu ısul kiräkle näticägä ireşergä mömkinlek birmäs kebek.
3 nçe ısul – «Baş miyen kiyerenke eşlätü ısulı». Bu ısul rus telendä «Metod mozgovogo şturma» dip tä bilgele. Isulnı uz vakıtında Osborn täqdim itkän. Isul kümäk icatka nigezlängän. Başka ısullar belän çagıştırganda bu ısul 2 märtäbä näticäleräk ikäne isbatlangan. Şuşı ısulga ohşaş fikerne İlfak İbrahimov äytte: «Kak vı znayıte, u gimna Tatarstana yıst prekrasnaya muzıka, napisannaya Rustemom Yähinım. Na konkurs postupili oçen horoşiye, silnıyı stihi, no oni ne oçen horoşo locatsya na muzıku Yähina. A çtobı u gimna bıli slova, nucno sozdat tvorçeskuyu gruppu, sostoyaşuyu iz neskolkih poetov, çtobı oni prosto sostavili tekst na suşestvuyuşuyu muzıku. Yısli takoyı reşeniye budet prinyato, ya dumayu, naşi poetı za dva-tri dnya spravyatsya s etoy zadaçey».
4 nçe ısul – «Äyberne ayırım bloklardan cıyu». Bu printsipta, mäsälän, häzerge kompyuterlar eşlängän. Alar, ayırım alıngan bloklardan (sistema blogı, monitor, klaviatura häm başkalar) cıyıla. İñ yahşı bloklarnı saylap alıp iñ yahşı kompyuternı da yasap bula, häm monı şulay eşlilär dä. Gimn tekstına karata, konkursta katnaşkan avtorlarnıñ iñ yahşı şiğri «blok»ların saylap alıp, ğomumiläşterelgän tekst tözergä bula. Döres, monda avtorlar sanı berniçä bulırga mömkin. Bu printsip Başkortostan gimnı tekstın tözegändä kullanıldı. Uylap karasañ, bu bälki otışlıdadır, çönki gimn tekstın halıknıñ berniçä väkile tözegän bula häm gimn çın halıkçan bula.