Manas - Sayakbay Karalaev - 41

Beş eli tolboy kaldı ele,
Kıtay ottuk, boor taş
Kırıp iyip, çok koydu.
Koñurbaydın sır kanja
Tartkanında korkurayt,
Koyö berse tütünü
Jeñdey bolup buralıp,
Töbösündö burkurayt.
Munu körüp algan soñ
Koñurbay kalça eken, - dep,
Karooldogu kırk keçil
Karap turdu çurkurap,
Jakın kirip barganda
Sır nayzanı kolgo aldı,
Koñurbayday kalçanın
Özü bolup zıñgırap,
Köökördöy bolgon şuru taş
Töbösündö jarkıldap,
Oozunan jalın tögülöt.
Karap turgan keçildin
Körüp köönü bölünöt.
Kılım kıtay eline
Koñurbay degen kan çıkkan,
Dobuşunan jan çıkkan,
Kaardanıp bakırdı,
Kırk keçildi çakırdı:
«Bilimsizdik jayıñdan,
Kırk keçil senin ayıñdan,
At boroydu sıdırdım,
Alıstagı buruttun
Çalıp jolun kıdırdım.
Karap keldim kırk keçil,
Kara suuda keme jok,
Silerge kaş kaytarar eme jok.
Bekemdep jatıp saldırgan
Beejinden başka kalaa jok,
Beren başım turganda
Kırk keçil saga balaa jok!
Beejinden zor kalaa jok,
Tuura ölüm kelbese
Kırk keçil saga amal jok,
Oylogula, kırk keçil,
Bekip jatkan belim bar,
Bel baylagan jerim bar.
Abaylaçı, kırk keçil,
Tülküm jatat belinde,
Kuu kulja jatat kördüñbü?
Karooldogu jerinde!
Ördögüm jatat kölündö
Bek bekinip çep kılıp,
Beri kelgin, kırk keçil,
Men silerge kep kılam,
Kayran başım ölbösö,
Ar kimiñdi ar jerge
Taktan tüşpös bek kılam.
Arılbagan armanıñ
Çek aranı sen tozup,
Katın albay kalganıñ.
Beejinge kabar salbasam,
Beejindegi Karıkan
Kırk kız surap albasam,
Ilamanı jıybasam,
Silerge ike kıybasam.
Aytkanıma könbösö,
Suraganım berbese,
Ajalım jetse ölbösöm,
Kırk keçil, senin dartıñdan
Altı kan elin bölbösöm!
Teñdik menen berbese,
Zorduk menen talkalap,
Kızdarın tartıp albasam,
Kırk keçil, senin ayıñdan
Çındap kızık salbasam».
Munu ukkanda kırk keçil
Aybaltasın ırgıtıp,
Baarı bastı burkurap,
Tizesi jerge bügülüp,
Kıtayça çokunup, jügünüp,
Almambettin aldına
Taazım kıldı çurkurap.
Kırk keçil kanı Çoñ Malgun
Baspay turdu sandalıp,
Almambetke tañ kalıp,
Kürsö-kürsö jötölüp,
Jolum üydöy çoñ Baltay
Jongo salıp kötörüp,
Çoñ Malgun degen çoñ çıkkan,
Dobuşunan jan çıkkan,
Jatkan jerin bekemdep,
Kök temirden tor kılgan,
Döö, berinin şaarınan
Alıp kelip okutup,
Adam tilin bilgizip,
Tüp karoolgo dayındap,
Karoolçuga zor kılgan.
Ok ötpögön temir ton
Kiyip turdu Çoñ Malgun.
«Kündüzü bürkök, tünü açık,
Kündün sıykı buzuldu.
Ala kardap şıbırgak
Almambettin jayı okşoyt.
Kırk kandın eli çogulup,
Kızık oyun toy kılıp,
Kalkka kabar saldı ele,
Kabar tiyip Beejinge
Koñurbay ketip kaldı ele.
Azık artıp alganı Bir kançalık bil bolgon,
Beejinge Kalça ketkeni -
Tak on eki kün bolgon».
Munu aytıp turganı
Anık ıras söz emes,
Tüp-Beejinden kayrılıp,
Koñurbay keler kez emes.
Oñtoylondu Çoñ Malgun,
Malgundu Almañ körgön soñ,
Koluna bolot kurç alıp,
Uruşka kirdi oşondo
Kırk keçilge kol salıp,
Arı-beri Almambet
Oynop-oynop aldı ele
Oynogondo onu öldü,
Jana kirip kaldı ele
Kirgen jerde jarımı öldü.
Ok jılanday oktoldu,
Oktolgondo Almambet
Kırk keçil bütkül jok boldu.
«Kırkın kırıp koydum», - dep,
Kıraanıñ kaydan toktolsun,
Sırnayza sunup kıçırap,
Kılıçın suurup kötörüp,
Malgundu közdöy bet aldı.
Amalkeç tuugan Çoñ Malgun
Şaşıp çurkap barbaktap,
Jetmek boldu jalgız köz
Çoñ kaçırga dardaktap,
Kaçırına jetkizbey,
Kara bolot kırgagı
Alakeñ ünün ukkanda,
Kaçırıp kaldı meltirep,
Kayran bala Sırgagı.
Kuu sokurdu mingizbey,
Kaçırına jeteyin,
Tegerete karabay,
Jetip kaldı er Sırgak
Teñiz janın ayabay.
Astındagı Kökçebiç
Kanatı bar tulparıñ
Jebeden murun jetti ele,
Kolundagı Narkesken
Jetip Sırgak bereniñ
Moyunga çaap öttü ele.
İt Malgundun boz kaçır
Başı üzüldü bırkırap,
Too uragan emedey,
Kulap ketti dırkırap,
Kanatınan kayrıldı,
Jalgız közdüü Çoñ Malgun
Boz kaçırdan ayrıldı.
Kaardanıp Çoñ Malgun
Bir aykırıp aldı ele,
Kıykırıktan düñgüröp,
Too jañırıp kaldı ele.
Kaardanıp jötölüp,
Jolum üydöy aybalta
İyinine salıp kötörüp,
Çoñ Malgun döö munu aytat:
«Moynun tolgop burayın,
Birin koyboy kırayın.
Kezigip kalsa Almambet
Anı karmap alayın,
Kaçıp ketken kaçkındın
Başın kesip alayın,
Beejindegi Karıkan
Karıkandın aldına:
«Almambet başı mına», - dep,
Tartuu kılıp barayın!
Berip salsa Çet-Beejin
Men kandıgın alayın».
Munu oyloyt Çoñ Malgun,
Çoñdugu toonun teñindey,
Murdu toonun señirdey,
Közü köldün butkulday,
Körüngöndü jutkuday
Murutunun bir talı
Aybaltanın sabınday,
Oozunan çıkkan dem
Küyüp turgan jalınday,
Neçe-neçe kalıñ kol
Karmaşkandan korkpogon,
Künü-tünü dem albay,
Sanatıluu altı ay
Salışkandan korkpogon,
Almambet kıraan kök jalıñ
Bir kişiden korkpogon,
Sokurdu közdöp bet alıp:
«Almambet!» - dep bakırıp,
Ayzanı közdöp sundurdu.
Meltiretip oñdonup,
Közünön jalın şırkırap,
Tiştegende Almambet
Kaşka tişi bırkırap,
Jebeden murun jetti emi:
«Oñ dalının beti, - dep,
Öpkö, jürök çeti», - dep,
Jetip, muştap ötköndö
Taş muştagan sıyaktuu
Sırnayza ketti bıçırap.
Oñbogon sokur oñbodu,
Soktugup atı tiygende
Tizeden jerge ornodu.
Esin jıyıp algança,
Kayran külük Sarala
Öödö tura kalgança,
Kabagı karış tutuldu,
Kayratı zor Malgundan
Kanday kişi kutuldu?
Kılmak boldu kızıktı,
Almambettin başına
Salmak boldu buzuktu.
Aykırıktı salganı,
Saralanın kuyrugu,
Almambettin etegi
Kuu sokurdun koluna
Kabat tiyip kalganı.
Almambet kanday şer ele,
Saralaga koşoktop,
Eköönü birdey süyrödü.
Jolum üydöy aybalta
Oñtoylonup koluna
Almak boldu Çoñ Malgun,
Almambet antip turganda,
Köñülgö batpay köp sanaa,
Kayran Sırgak balbandın
Közünün jaşı on talaa:
«Bu sokurga tuş kıldıñ,
Başka tüşkön zamanbı?
Kabılan tuugan er ele,
Almamdı kuday aman kıl.
Ajalım jetse ölöyün,
Almambettey arslanga
Kurman bolup bereyin».
Aldındagı Kökçebiç
Oñdop-soldop kamçılap,
Olbuy-solbuy teminip,
Jebeden murun jetti emi,
Jetken jerden sokurdu
Almambettin üstünön
Kömö koyup öttü emi.
Munu menen Almambet,
Irgıp minip atına
Bir oñolup ketti emi.
Bura tartıp er Sırgak
Ilaaçınday kaçırıp,
Kayra jetip keldi emi,
Bolotton sokkon aybalta
Bekem karmap er Sırgak,
Döbödöy bolgon Malgundu
Töbösünö eki kur
Salıp-salıp öttü emi.
Çapkanga Malgun kenebeyt,
Sırgaktın çapkan zardabın
Buçkagına teñebeyt.
Bura tartıp ötkönçö,
At oyunçu, jöö külük,
Kazınalık çoñ balban
Közdü açıp-jumgança,
Bala Sırgak baatırdın
Başın jara çabaarda,
Er Sırgaktı çaptırbay,
Kökjal kayran Almambet
Kuyundan murun jetti emi,
Jetken jerde Malgundu
Köödöngö muştap öttü emi,
Tutkundagı jaş Sırgak
Boşop kalıp ketti emi.
Malgun menen Almambet
Çapkılaşıp kalıştı,
Kalkandın beti kagıştı.
Soottoru jırtılıp,
Kaçpay turup eki er
Çındap jatıp salıştı.
Kökçebiç menen tüyülüp,
Jandap jüröt er Sırgak:
«Jaralbasam netet», - dep,
Jaratkanga jalınıp,
Iylap jüröt er Sırgak.
«Men, Almambet artıkça
Adamzattan şer boldum.
Bir Malgunga teñ kılbay,
Munça nege kem boldum.
Ne da bolso köröyün.
Karşılaşıp turganda,
Kapır Malgun sokurdu
Jalgız közdön jañılbay,
Ayza menen anıktap,
Közgö muştap ötöyün», Dep, uşintip, er Sırgak
Turumtayday jetti ele,
«Malgundun jalgız közü», - dep,
Çeçekeyge er Sırgak
Muştap emi öttü ele.
Muştaganda çeçekey
Jalgız közgö saydırıp,
Çeçekeyden ayrıldı.
Amalı ketip Çoñ Malgun
Toogo kaçtı şok-şoktop,
Almambet, Sırgak eki şer
Toogo koyboyt tokmoktop,
Beejinde Malgunday başka el bolboyt,
Saygan menen ayza ötpöyt,
Şiltese kılıç tük kespeyt,
Çındap kaçıp çurkasa
Eki külük at jetpeyt,
Sabasa Baltay dagı ötpöyt.
Kapırdan kaydan ayandı,
Ortogo alıp Malgundu
Altı künü sabadı,
Öltürö albay Malgundu
Eki kıraan jadadı.
Ajaldın jetken ubagı
Jana jetip tüyülüp,
Kaşında bala Sırgagı,
Jetken jerden er Sırgak
Başındagı tuulga
Irgıta koyup öttü emi,
Atayı sokkon asıl kurç
Azizkandın jalgızı
Çındap kolgo aldı emi,
Kıygay tartıp Malgundu
Başka şiltep kaldı emi,
Karışınça kan kıldı,
Bir çapkanda Almambet,
Çoñ Malgundu soygon soñ,
Almambettey şer bolboyt.
Eerdinen teşip Malgundu
Artıp berse atına,
Malgundun jalgız başına
Kayran Sırgak teñ bolboyt.
Kaçırı bolso kapırdın
Teñ kelişer dünüyö
Adamzatta er bolboyt.
Azizkandın jalgızı
Bel baylagan Beejindi
Bettegen jerde soygon şer,
Çoñ Malgundu baş kılıp,
Kırk keçildi soygon jer.
Uşul kezde çoñ Beejin
Eşteme menen işi jok,
Mından arı Beejindin
Karoolunda kişi jok.
Asılım menin Sırgagım,
Kıtaydın köp jılkısın çaçabız,
Emi eki kün jol jürsök
İt-Ölbös belin aşabız,
Eñkeygen jerde çoñ katın
Kanışay elin basabız.
Ebin tapsak katındı
Eptep jürüp soyöbuz,
Eptebey şekti bilgizsek,
Katınga tutkun bolobuz.
Kirgen çakta oozunda
Altından kurgan çatır bar,
Oşol çatır içinde
Bozkertik menen Muzkindik
Eki tügöy baatır bar.
Çıtırmanduu tokoydo
Jalgız attın jolu bar,
Kanday zaman, kanday kün
Kagılayın Sırgagım,
Kanjarkol degen zoru bar.
Şek bildirbey bulardın
Baarın tekşi kıyratsak,
Kıtaydın jolun çaçabız.
Kırgızdın jolun açabız.
Beejindegi Esenkan
Anın kızı Burulça,
Uçuraşıp kaytabız
(Aman bolso Sırgagım).
Şek aldırsak, Sırgagım,
Kanjarkoldon bir miñi
Karmayın, - dep kamınat,
Beejindin bu da karoolu,
Şek bildirsek, Sırgagım,
Çoñ katını baş bolup,
Ekööbüzgö jabılat.
Kança aytam men munu
Bekip jatkan beli uşul,
Bek işenip Karıkan
Bel baylagan jeri uşul.
Altı ayçılık bererge
Jeldet kıtay eli uşul,
Kadırın bilip kıtaydın
Kançasın körgön men uşul.
Bastırıp çaap aluuçu
Margalañ, Bukar şaarı oşol,
Kılçaybay kırıp iyüüçü
Kızılbaştın eli oşol.
Kızırkanıp, kıtay, - dep,
Kılçaybay joolay bergendey,
Kızıtalak Almañ men emes,
Kımbattuu Beejin kıtaydan
Esen kaytçu el emes».
Munu aytıp Almambet
Küñgürönüp küülöndü,
Karap tursañ turpatı
Kança-kança türlöndü.
Kıyaga kirip barganda
Karap tursa abıdan,
Kara çaar kabılan
Kaptalınan çamındı,
Kabılan beren Almañdın
Koldogonu bul eken,
İyri-buyru jol menen
İmerilip barganda,
Bir karasa Almañdı
Kamçı kuyruk arslan,
Kaardanıp çamınıp,
Bu da kelip kalıptır.
Bir karasa Almañdı
Kırk ayzaçan, kırk bir jan
Tegerektep alıptır.
Jañırıktın Jar-Kıya
Jañı kirip barganda,
Altı kulaç ajıdaar
Oozunan ört çıgıp,
Art jagında aljañdap,
Koşo jürüp kalıptır.
Jana dagı karasa
Alp kara kuş aljañdap,
Butun salıp arbaytıp,
Almambetti ilçüdöy,
Bu jakındap kalıptır.
(Köbü tögün, köbü çın,
Körüp kelgen adam jok,
Biri tögün, biri çın,
Bilip kelgen adam jok,
İlgerkiden bizderge
Kele jatkan uşu kep,
Oodarılgan alardan
Opsuz çirkin düynö şok.)
Bet alıp Beejin jol jürdü,
Jolgo salıp mol jürdü.
Astındagı Sarala
Aytayın dese tili jok,
Eçen kaykı-belesti
Aşkan jerin körgöndö
Kulununan oynoktop
Baskan jerin körgöndö,
Köküldü kökkö ırgıtıp,
Tuyaktı jerge mılgıtıp,
Kara bolot oozduk
Kömököygö kakkılap,
Oonap iyçü emedey,
Tal jibektey kuyruktu
Çatkayakka çapkılap,
Adırdın başı ak kaykı
Körüp barat Sarala,
Okuranıp jer çapçıp,
Ötüp barat Sarala.
Ildam jürüp ketkende,
Jetik tulpar Sarala
Jelgenine jel jetpeyt,
Baskanına mal jetpeyt.
Çu koygondo Almambet
Etek-jeñi dırkırap,
Atıp iygen ok jetpeyt.
Keñ Beejindi körgöndö,
Ayban da bolso Sarala
Artıkça janı süyünöt.
Ulutunup, sumsayıp,
Üyrün oylop küyünöt.
Baskan jeri bırkırayt,
Çoñ kazanday dañkanı
Töbösündö zırkırayt,
Jürö tüşüp kıltıldayt,
Kümüş taka, altın mık,
Ayagında jıltıldayt.
Araanday oozu açılat,
Kan aralaş ak köbük
Omuroodo çaçırayt.
Tamanı jerge tarsıldayt,
Salıngan tili bir karış
Tizesinde salpıldayt.
Sarala buudan jol tartat,
Aldındagı er Sırgak
Koştogonu Kartküröñ,
Sanaanı katuu mol tartat.
«Kudaydın jalgız buyrugun
Başka kelse körsök, - dep,
Ayza menen çelişip,
Ajal jetse ölsök, - dep,
Kalıñ uruş bir bolup,
Kakaylatıp kıtaydın
Kalaasın eçen bölsök», - dep,
Ölüp barat Sırgak jan.
«Tünörüp tokoy körüngön,
Tütünü kökkö bölüngön,
Kaldayıp karaan körüngön,
Karaanı közdön bölüngön,
Kanışay turgan çek uşul,
Körünüp kalsak közünö
Çelişe turgan el uşul,
Akıl menen albasak
Azapka salçu er uşul.
At kötörbös jöösü bar,
Başkasın aytıp neteyin,
Uşul eldin içinde
Muzkindik degen döösü bar.
Jeke katın al emes,
Jalgız turçu jan emes,
Kolunda bir miñ kolu bar».
Munu aytıp Almambet
Örttöy közün jaynatıp,
Aldındagı Sarala
Er Sırgakka karmatıp,
Kınsız kılıç baylanıp,
Aybalta belge çalınıp,
Ok ötpögön ton kiyip,
Koynuna kuran salınıp:
«Koldoy kör!» - dep jalınıp,
Basa tüşüp toktolup,
Ok jılanday oktolup,
Arslanday çamınıp:
«Abaylap Sırgak, közüñü aç!
Alıs jerde jan joldoş».
Şıpılday basıp karanıp,
Koygo tier börüdöy
Oozu-murdun jalanıp,
Ildamday basıp tokoygo
Kirip ketti Almambet.
Ortosunda tokoydun
Üydöy bolgon kök çınar,
Bu çınardı körmökkö
Kimder bolso çın kumar.
Jalgız çınar tübündö
Agıp jatkan kara suu.
Taş sayıngan kıtaydın
Tazası içken uşu suu,
Ataylatıp Beejinden
Altı kan jurtun çaldırgan,
Esenkandın aldınan
Eşek kulak balbandı
Suusun taşıp berişke
Arnap anı aldırgan.
Kürsö-kürsö jötölüp,
Suu alam dep çınarga
Altı buka terisin
Alıp kelet kötörüp,
Bulakka jakın kelgende,
Munu Almam bilgende,
Suunu balban tolturup,
Üydöy bolup olturup,
Kayra iynine salarda,
Kanışayday katınga
Kötörüp balban bararda,
Baskanına koybodu,
Beren kök jal Almambet
Jetip barıp karmadı.
Jetken jerden Almambet
Başın kesip tuylatıp,
Kara suuga saldı emi,
Kiyiminin üstünö
Bar kiyimin balbandın
Basa kiyip aldı emi.
Kol tokmoktoy aydar çaç
Arkasına jaydı emi,
Altı kün suunu kötörüp,
Kalıñ balban, çoñ katın
Kanışayday kapırdın
Ordosuna bardı emi,
Kaygaylagan kıtaydın
Ortosuna bardı emi.
Oşol çakta ordogo
Kıtay kaynap toluptur,
Çagaan ayı boluptur,
Almambet kez boluptur,
Kanday ayla tabarga
Akıl sanap oşondo,
Oylop kirdi Almambet,
Taş sayıngan kıtaydın
Tazası bolup köngön kul
Basa tüşüp iyilip,
Kıtay bolup jügünüp,
Başka süylöp baldırap,
Kalmagınça kaldırap,
Oyun salıp, kep taştap,
Akırın süylöp, bek taştap,
Kırk bölök kılım oyunun,
Baarın aytıp teñ taştap,
Eçe türkün söz ayttı.
Körgön kıtay korgolop,
Çoñ katındın aldına
Azizkandın Almambet
Kirip bardı jorgolop.
Ok jılanday oktolgon,
Çekiri jok, koy közdüü,
Sepkili jok, ak jüzdüü,
Azizkandın Almambet
Ukuruktay moyundan
Ak tamagın kılaytıp,
Biylep turdu muñayıp.
Alakeñ oyun salganda
Baykap kıtay bilgen jok,
Çın Almambet ekenin
Iljıgan kıtay tuygan jok.
Altından kılgan taktanın
Üstündögü çoñ katın
Alakeñ biylep turganda
Erip boyu eñgirep:
«Bir kuçaktap jatsam», - dep,
Aşık bolup Almaña
Esi ketti zeñgirep.
Küyüp-küyüp çok bolboy,
Kızıkkandan Kanışay
Sabır kılıp toktoldu.
«Kırk uruu kıtay eline,
Kıyla jatkan jerine
Ar biriñer kırk balban
Bergin, - dep, salık salsam, - dep,
Oşol kalıñ balban köpçülük
Başçı kılıp alsam, - dep,
Jakındaşıp dos bolup,
Bir töşöktö jatsam, - dep,
Çaganga kelgen köp elge
Arak-şarak köp berip,
Baarın birdey mas kılıp,
Irdap turgan suuçunu
Booruma bassam», - dep,
Oylop turdu çoñ katın.
Andan beter Almambet
Kızıktırıp kıtaydın
Kızı emes, erkegin,
Bütkön boyun eritip,
Kança kızık obongo
Salıp jatat Almambet,
Arak kuygan kumura
Anda-sanda Almambet
Kamday bargan uulardı
Biylemiş bolup bilgizbey
Köp kıtayga körgözböy,
Könök menen köökörgö
Kuyup jüröt Almambet.
Kanjarkol menen Muzkindik
Kayrat kılar kara jok
Alıp kelip araktı
Sunup jüröt Almambet.
Jöö külüktün mıktuusu,
Joo betinde ıktuusu,
Muzkindikke keldi ele,
Bilbey basıp jügünüp,
Beli ketip iyilip,
Buga da arak berdi ele.
Sunup jürgön araktı
İçken jerde bük tüşüp,
Ölüp jatkan mından köp.
Oozunan köbük çuburup,
Basalbastan tıbırap,
Arañ janı kıbırap,
Sulap jatkan andan köp.
Kusuktarı basılbay,
Mastıgınan basalbay,
Kulap jatkan andan köp.
Eki közü kılayıp,
Ölö turgan emedey,
Akırayıp alayıp,
Arı-beri temteyip,
Tuylap jatkan andan köp.
Ne degenin bilbesten
Eç adamdı körböstön,
Oozuna kelse anı aytıp,
Irdap jatkan andan köp.
Sözü ugulbay düñgüröp,
Öz içinen kübüröp,
Közdün jaşı on talaa,
Iylap jatkan andan köp.
Mınday işti körgöndö,
Körüp baarın bilgende:
«Bul emine boldu, - dep,
Munu oyloyt çoñ katın.
Jara kelgen bul kalktı,
Kelgen jerden mındayça
Salıp iygen dümöktü,
Kırçoosun kıldan eştirgen,
Bütün jerin kem kılıp,
Burutka barıp kestirgen,
Azizkandın kan içer,
Almambet kelgen eken go,
Ayabagan çataktı
Salıp kelgen eken go.
Joldogu bütkül karooldu
Baarın birdey öltürüp,
Kırıp kelgen eken go.
Kulja menen tülkünü,
Jalgız közçön çoñ döönü,
Kırk keçil menen kıyratıp,
Soyup kelgen eken go.
Baarıñ birdey kamın, - dep,
Balbandardın baarısı
Almambetke jabıl» - dep,
Aykırıp katın turganda,
Jöö külük baarı kamındı.
Kalıñ balban birigip,
Kanjarkol menen Muzkindik
Almambetke jabıldı.
Jekeni belge kurçandı
Jetik kıraan Almambet
Bir miñ emes, jeti miñ
Jaynap jatkan köp kolgo
Jeke kirip kol saldı.
Ölüm dese süyünöt,
Ösöt dese küyünöt,
Kabılan kök jal kayran şer
Kan içip jürüp çoñoygon,
Kankor, beren, kabılan er
Tokutpay kaçır buragın,
Toptop kıtay kirgende,
Irgıta tepti çıragın.
Jagılgan otun öçürdü,
Jabılgan kıtay baarı mas,
Kılıç menen kıymalap,
Kırıp taştap baarısın
Kapçıgayday köçürdü.
Uruşarga kıtayda
Eç bir kayrat, darman jok,
Kanjarkol menen Muzkindik,
Kança balban, Bozkertik,
Biri tirüü kalgan jok.
Ok jılanday oktolup,
Oyup jüröt Almambet.
Oşol jatkan kıtaydın
Birin esen koyboston,
Soyup jüröt Almambet.
Oşol kezde çoñ katın
Kaardanıp bakırdı,
Üstündögü ordonu
Bir kol menen uratıp,
Tışka karay aşıgıp,
Çurkap çıktı çoñ katın.
Ar jabdıgı şaylanuu,
Astında külük tulparı
Ak sarayda baylaluu,
Aga jetip çoñ katın
Irgıp atka mindi emi,
Atka kamçı bir basıp
Beejindi közdöy jürdü emi.
Bargan sayın kayratı
Taşıp turdu Almambet:
«Beejinge katın jetet - dep,
Jetkirbesten ketet», - dep,
Şaşıp turat Almambet.
Şaşkanınan bakırdı:
«Jete kör!» - dep çakırdı.
Almambet ünün ukkanda
Asıl Sırgak turabı?
Saralanı jetelep,
Ay tiygendey öñdönüp,
Zımıratıp çuradı,
Közdü açıp-jumgança,
Alıp keldi çunagı.
Saralanı mindi emi,
İzine salıp jañılbay,
Katındı kuup jürdü emi.
Kökçebiç menen Sarala
Koştoodogu Kartküröñ
Oozduk menen alışat,
Almambet, Sırgak erender
Uçkan kuş menen jarışat.
Kara toonun belinde
Kaçıp ketken katınga
Kidirbesten jetti emi,
Jetken jerde katındı
Ilaaçınday er Sırgak
Kömö koyup öttü emi,
Azizkandın Almambet
Oñolup katın turganda
Başın kesip ketti emi.
Sırgakka Almañ kep aytat,
Kep aytkanda dep aytat:
«Köñüldö emi arman jok,
Topon suu tiybes Beejindin,
Tozotu emi kalgan jok, Sırgak!
Tuulup-öskön jer uşul, Sırgak!
Altı jaşar kezimde
Köynögüm çeçip jügürüp,
Köpölöktü kubalap,
Çoñoyup jürgön jer uşul, Sırgak!
(Tuulgan jerdi körgöndö
Köñülü jaman bölündü,
Közünün jaşı on talaa
Köldöy bolup tögüldü.
Kindik kesip, tuugan jer,
Kirin kabat juugan jer
Mekesindey köründü.)
Oynoo bala çagımda,
Turganda altın tagımda,
Bereki kaşat körüngön,
Andan arkı zañkaygan,
Kögala borçuk biyik too
Atamdın Kan-Jaylak degen jeri ele.
Bereki jatkan Beejinden
Miñ balbanın aldırıp,
Külük baylaar jerine
Kümüştön kerme tarttırıp,
Ögüzgö kazan arttırıp.
Kırk kulaktuu kazanga
Azıktarın kaynatıp,
Çıgam degen kıtaydın
Çıgarbay şorun kaynatıp,
Tozup turgan men elem.
Anık külük Sarala
Ottop köngön jer ele.
Asmanda künüm bürkölöt, Sırgak!
Beejin eske tüşköndö,
Tomuktay bolgon başıma
Akır zaman, kıyamat,
Altımış sanaa bir kelet, Sırgak!
Almambettin Beejinge
Azap salgan şoktugu,
Uşu turgan Beejinde
Koyçu, kokuy, Sırgagım,
Busurman dindin joktugu!
Kaldayıp jatkan Beejinde
Almambet uluk kan bolso,
Miñge bölüp kıtaydı
Eç bolboso birinde
Maga joldoş bar bolso,
Kalıñ kıtay Beejinge
Kaygını kantip baştayın, Sırgak!
Busurman dini bar bolso,
Kantip jurtum taştayın, Sırgak!
Taştap jurtum ketkende
Ne muratka jetemin, Sırgak!
Tuulup-öskön, tuñguç jer,
Tügöl aytıp keteyin, Sırgak!
Bereki tuura jatkan kara kır,
Çay aluuçu ken oşol,
Çerikti kıtay el oşol.
Kırk kandın eli kıtayga
Altın berse, çay berip,
Bu Beejindi surap turgan men oşol.
«Almambettin çay çıguuçu kenti», - dep,
Aligiçe Beejinge
Atagı kalgan men oşol, Sırgak!
Tetigi agala moynok körüngön,
Altın kazar jer oşol,
Ar şaymanı teptegiz,
Aylanta bilgen men jalgız,
Aytıp turgan men uşul, Sırgak!
Tetigi, agala kum, kızıl çap,
Şorduu atam:
«Almambet oynop jüröt», - dep,
Kazınalık kıldırgan,
Atakemdin kerüüsü Tübündö kalmak er oşol.
On eki kündö bir çıgıp,
Oşol jatkan kök kumga
Oyun kılgan jer oşol.
Oylosom içim çok bolot,
Sanaamdı kantip joyömun, Sırgak!
Ermegim kalgan kayran jer,
Estebey kantip koyömun, Sırgak!
Aldıbızda meltirep,
Aynektey bolgon ak talaa,
Almambettin talaası,
Koyçu, Sırgak, kabılan
Ayta bersem ötköndü
Bölünöt erdin sanaası, Sırgak!
Ak talaa jayın aytayın,
Kunanında Sarala
Kuturup oynop mingen jer,
Jaş kezimden jürgön jer,
Aynektey bolgon ak kalaa
Atamdın Taş-Köpürö kalaası,
Taş-Köpürö şaarında
Almambet joruk bilgen jer,
Atakemdin orduna
Altı künü kan bolup,
Altın tagın mingen jer.
Altın tak jayın aytayın:
Asıl temir darbaza
Kandın turgan eşigi.
Oşol eşik içinde
Tegerete çınar bak,
İçinde bolot altın tak,
Adam basar jolu jok.
Bu tuş menen tigi tuş,
Jakut taştan jabıluu,
İç jagında ne türdüü,
Ar belgisi salınuu,
Kırk jılı suuga çılasa,
Kılt etip kırı oñbogon.
Topurak tozoñ-çañ körsö,
Kılayıp öñü oñbogon,
Altın köçöt çoñ kilem,
Çılk jibekten tokugan.
Astına anı jaydırgan
Altın taktı ornotup,
Üstünö anın saldırgan.
Kumar bolup kalıñ el
Körsöm - dep, közü kızargan,
Bir körgönü: «Kaytadan
Dagı kelip körsöm», - dep,
Altın takka kubangan.
Jakut menen köördön
Bosogogo saldırgan,
Totu kuştun kuyrugun
Tokson türdüü kulpuntup,
Ar burçuna saydırgan,
Körgöndün meerin kandırgan.
Körkü artık, altın tak,
Talak kılıp düynömdü
Taştap ketken oşo çak.
Kıyamattın ayınan,
Kıyın tozok barınan,
Kıynalıp azap men tarttım,
Kılça körböy mülkümdü
Kılçaybastan men kaçtım.
Kırka tikken sarı tal
Almambet saygan bak oşol,
Kararıp turgan kara tam
Altımış keçil jetelep,
Aldımdagı Sarala,
Saralanı baylagan
At akırı jer oşol.
Kuurap kalgan arbayıp,
Ortodo turgan çoñ çınar
Azız enem Altınay
Meni tuugan jer oşol.
Men tuulgan çınarım
Bütkül çirip tamırı,
Takır kuurap alıptır,
Töbösündö çaçırap,
Büçürdün uçu kalıptır,
Talaska esen tartpaymın,
Beejinden beker kaytpaymın.
Şorduu enem aytkan kep ele:
«Kokus Beejin sen kelseñ,
Menden tukum bar bolso,
Çınarımdın tübünö
Çırpık çıgat», - dedi ele, Sırgak!
Tübünön çıkkan çırpıgı
Çınarga jakın boluptur,
Buzulup ketet sanaa bar,
Artımda kalar bala bar.
Köp dünüyöm jatat kördüñbü?
Boz ordom kulap kalıptır, Sırgak!
Artıkça jıygan altınım,
Men Beejinden ketkende
Kıtay talap alıptır,
Jañgagım jarım boluptur,
Çınarım suudan kalıptır,
Saralanın akırın
Kıjıldagan köp kıtay
Kamçıga çenep bölüptür,
Kayran janım ölüptür.
Bozoruñku körüngön
Aştıgım aydaar jer oşol,
Baştatan akkan suu jok,
Baarın tekşi bastırıp,
Kürpüldöktün suusunan
Alış algan men uşul, Sırgak!
Altı kan eli toy kılıp,
Alış alıp turganda,
Kızmat kılıp oşondo
Atın koygon «Keñ-Alış».
Oşol algan alıştın
Tübün kırk kez oydurup,
Üstünön aşa jaypatıp,
Kıtaydı aşka toydurdum.
Men turganda Beejinge
Almambet erke jan ele
Çolpondoy közüm jarkırap,
Altımış enem baguuçu
Almambet erke bala ele, Sırgak!
Oynop jürgön çagımda
Çıksa dagı, çıkpasa,
Oyun kılıp tamaşa
Saygan talım bar ele, Sırgak!
Çırpıgı üydöy tal bolgon,
Ösüp ötö döölötüm,
Beejinge Almañ kan bolgon.
Saygan menin talımdın
Kalıñ kıtay oşondo
Kasietin bilüüçü:
«Özünçö çıkkan eken» - dep,
Kalıñ kıtay oşondo,
Mazar kılıp jügünçü,
Toop kılıp jürüüçü,
Taldın jayı uşunday, Sırgak!
Keçegi ötkön zamanda
Japalak çölün baskanda,
Kalıñ kıtay el menen
Jalgız jürüp karmaşıp,
Japaanı men çoñ tartıp,
Silerdi közdöp kaçkanda,
Kıtay kırk miñ, men jalgız
Jekelep kıtay alganda,
Aldıñdagı boz döñdön
Kıtaylardın Kalça kul
Koñurbay kuup jetti ele, Sırgak!
Ayza menen bir muştap,
Koñurbay kuup ötköndö
Oozumdagı sır kanja
Oozumdan ırgıp ketti ele, Sırgak!
Kılçaybastan artıma
Tuura joldu baştadım,
Ala albastan kanjanı,
Kayta Beejin kayrılsam
Alarmın - dep, amanat kılıp taştadım.
Zamanım ketti muñ bolgon,
Künüm kara tün bolgon.
Topuragın çaçıp kör,
İşenbeseñ özümö
Muştagan jerim açıp kör, Sırgak!»
Uzun karmap ayzasın
Kün batarda küügümdöp,
Muştap kaldı Almambet.
Körsötkön boz döbösün,
Almambet sayıp turganda
Oşondo Sırgak munu oyloyt:
«Kündüz emes, tün bolso,
Ketkenine Almambet
Alda kança jıl bolso,
«Koñurbay jetip saydı, - dep,
Altın kanjam kaldı, - dep,
Kalp aytkanın karaçı»,
Munu menen er Sırgak
Attan ırgıp tüştü emi.
Ayza uçunda topurak
Aybaltalap buzdu ele,
Topuragın çaçkılap,
Uçun çukup açkılap,
Açıp alıp karasa,
Bayakı aytkan kanjası
Jatkan eken uçunda.
Suurup alıp karmasa,
Altın bolup Beejindi
Bilip turgan kezinde,
Jakuttu jara jardırgan,
Upçusuna kanjanın
Kömkörö kılıp köördü
Köz-köz kılıp saldırgan,
Eskirgendey türü bar,
Soro turgan jerinde
Dat baskanday kiri bar.
«Kırk kandın eli uşul» - dep,
Elin ayttı Sırgakka.
«Özümdün turgan jayım» - dep,
Jerin ayttı Sırgakka.
«Kalgan jerge kaygırıp,
Kay muratka jetebiz?
Munarık bolup burçtangan,
Buluñ tartıp uçtangan,
Esenkan kızı Burulça
Erigip jatat oşondo,
Meni kütüp kurguruñ
Zerigip jatat oşondo,
Uçuraşa ketebiz, Sırgak!
Oşol jerge jetpesek,
Uçuraşıp ketpesek,
Naadan dep bizdi bilbeybi?
Kança jılı küysöm - dep,
Kaygı tartıp jürsöm - dep,
Akıretke barganda
Kara eşek kılıp minbeybi,
Kılışkan anttı buzbaybı,
Uçuraşpay ketti - dep,
Ubayım tartkan Burulça
Anık küdör üzböybü, Sırgak!» Dep, oşondo Almambet,
Küñgürönüp oynoktop,
Astındagı Sarala
Ok jılanday soyloktop,
Mizdey sarı talaaga
Jetip kelse zamatta,
Tomuktay bolgon toosu jok,
Tomuktay bolgon koosu jok,
Buursun jürgön çiyin jok,
Kaşkulak, suur, çıçkandın
Kazıp koygon iyini jok.
Talaaga kirip kelgende
Kazık moyun Sarala
Kanattuuday bezdirip,
Uy kuymulçak Sarala
Uçkan kuştay tüyülüp,
Uyulguttu Almambet.
Kartküröñdü jetelep,
Jelgenine jel jetpey,
Çü degende, ok jetpey,
Artınan koşo arıltıp,
Kele jatat artında
Arslan Sırgak kana bek,
Neçe kün jürüp ooluktu,
Kürpüldöktün Sarı-Suu
Dayraga bular joluktu.
Sarı-Suu boyun karasañ
Budur-budur burulat,
Budurdun çöbü suyulat,
Adırdın jazık salaadan
Kulanı suuga kuyulat.
Sarı-Suunun boyu özön,
Bul özöndü karasañ
Jalbıragı jargaktay,
Kara kurtu barmaktay,
Kımızdıgı bilektey,
Ürküp çıksa maralı
Saygaktagan inektey.
Toosunda alıs karı bar,
Tokoyunda çarı bar,
Karap tursañ özöndö
Jan bütköndün baarı bar.
Budurunda bugu bar,
Kumdak suuda kunduz bar,
Kıymıldagan janıbar,
Kıyır-kıyır çabı bar,
Çıçkandın murdu ötpögön
Çıtırman tokoy dagı bar.
Oşol tokoy içinde
Üydöy-üydöy üyülgön
Kızıl kumdan munar bar.
Munardın tübün boylogon
Munaraday çınar bar.
Bir körgön jan çınardı
Da körüşkö kumar bar.
Alması tüşüm köñ bolgon,
Ayuu menen karsaktın
Azıgına jem bolgon.
Jañgagı bışıp say tolgon,
Örügü bışıp may tolgon,
Mistesi bışıp bal bolgon,
Telegeyi tegiz jer
Körgön kişi dal bolgon.
Çınarda bulbul sayrasa,
İçinen adam çıkkısız,
Tañşıganda tañ kalıp,
Muñduu kişi ukkusuz.
Turalbay Almañ oolugup,
Aytkan sözün Almañdın
Sırgak turdu dagı ugup.
«Aldıbızda körüngön
Kürpüldöktün dayrası,
Kanattuu uçup ötpösö,
Çıdap munu keçe albayt,
Adamzattın balası.
Atı munun Kürpüldök,
Agını katuu darıya,
Alıska şarı ugulat,
Too jañırıp düñküldöp.
Kırk kandın eli kıtayga
Kıstoo salıp jıydırdım,
Temir zalduu köpürö
Jalgız attın jolu bar,
Tanabın tarta kaçpagan
Almambettin şoru bar.
Emi sırım aytayın,
Asılım menin Sırgagım,
Bul suunu kança keçkemin.
Oşol üçün jañılbayt,
Astımdagı Sarala
Özü keçken keçüüdön.
Kança-kança keçken jer,
Kıtay menen karmaşıp,
Bul dayradan ötkön jer.
Keçken jerde Sarala
Başka jakka kayrılba
Kanday keçse şondoy keç.
Saralanın soñunan
Sırgagım, astı ayrılba.
Suunun mınday jolu bar,
Kurjunumda Sırgagım,
Menin atam Azizkan
Seyildikke kiyüüçü
Jarım kandın tonu bar.
Tondu kiyip alamın,
Kararıp jatkan kıtayga
Karap turgun, Sırgagım,
Kalıñ kızık salamın!
Kanjıgada ak kurjun,
Kabılanga çak kurjun.
Kurjundu alıp karasa
Jarkıldagan altından.
Joo bolorun Beejindin
Bile ketken emespi:
«Jortuulga kıtay kayrılsam
Baydası tier tondun», - dep,
Azizkandın Almambet
Abaldan oylop uşunu
Kie ketken emespi.
Uşinetip Almambet
Atasının çen tonun
Kiyip tursa kerilip,
Jakut taştı jardırgan,
Kökürökkö tonunun
Asıl taştan saldırgan,
Kıtayça jazıp kol koygon
Çoñ-Beejinde Karıkan:
«Beejindin jarım kanına
Berdim», - dep, kolun çın koygon.
Kerek bolor buyumdu
Uypalatpay baktırgan.
Eki kaptal böyrökkö
Korgoldoy bolgon bermet taş
Katarınan taktırgan.
Karap turgan er Sırgak:
«Kadimki kıtay eken», - dep,
Almambetti jaktırgan.
Uşul tondu kiygende
Karay albay jüzünö
Sırgaktın közü uyalıp,
Jaktırıp turdu Almañdı.
«Aman bolsun kök jal», - dep,
Öz içinen kubanıp.
Almambet bizge kelgeni
Badışa sultan dini eken,
Uşu jerde Almambet
Kırk kan eli kıtaydın
Ordoluu jurtu Beejindin
Oyönunun biri eken.
Almambet degen söz eken.
Bısmıldabız bolboso,
Bereki Beejin şaarında
Jürör kıtay özü eken.
Uşu turgan kıtayga
Kiçine emes, döö eken,
Kırk kandın eli kıtaydı
Kızıl kanga boyöltup,
Kıyratıp biler er eken,
Uşu turgan Beejindin
Oylop tursam Almambet
Ornotuluu çep eken.
Almambet kaçıp ketkende
Kalıñ kıtay düñgüröp,
Iylaganı ep eken.
Bul öñdöngön arslandı
Kelgenden «kıtay» dey berip,
Kuday urgan kep eken.
Oşonun baarın kötörgön,
Almambet anık er eken,
Kabaktı çıtıp koybogon
Almambet kara kök eken.
Alakeñ közü bar bolso,
Ornotuluu Manaska
Tereñ kazgan or eken,
Adam kesip ötküsüz
Bolotton kılgan tor eken,
Anıgında Almambet
Busurman dini bolboso
Bizge kelgen kor eken».
Munu aytıp turganda
Arslanıñ beren Almambet
Kök jaldıgın bilgizdi,
Janındagı sumbul ton
Er Sırgakka kiygizdi.
Kan başı menen Almambet
Kınay kurçap Sırgaktı,
Jıyırmada çunaktı.
Jigitten artık sımbatı,
Sumbul tondu kiygende
Jarım kandın artınan
Jürö turgan sakçısı,
Jigiti bolup kaldı emi.
Bura tartıp Kürpüldök
Çoñ dayraga kirdi emi.
Kirgen jerden çoñ dayra
Terdikke çıkpayt şarkırap,
Anık tulpar Sarala
Kobuldangan kaşka tiş
Oozunda jarkırap,
Ördöktöy süzüp dayranı
Ketip barat arkırap,
Artınan tüştü er Sırgak
Kartküröñdü çıñ koştop,
Sılay-sılay kamçılap,
Astındagı üç tulpar
Üstündö oor jügü jok,
Süylöyün dese tili jok,
Aybandan estüü janıbar,
Uy kuymulçak Sarala
Bult koygondo bult koyöt,
Kılt ötköndö kılt koyöt,
Eerçitkeni er Sırgak,
Azizkandın kök jalı
Aman keçip öttü emi.
Kürpüldöktön ötkön soñ,
Ar jagında çañdagan
Boz jalpakka jetken soñ,
Mañday jagı jañırık
Jalgız attın jolu eken,
Kaynap jatkan kalıñ jurt
Kabarın bilgen kişi jok,
İçinde Joloy çoñ eken,
Manjuunun kanı emespi
Ezkaranın kolu eken.
Oşol kolgo barganda
Dürbödü kıtay dırkırap,
On başı menen miñ başı
Beejindin jarım kanı eken,
Almambetti körgöndö
Bütkül kıtay çogulup,
Taazım kıldı çurkurap,
Oşol koldu bek kılıp,
Azizkandın Almambet
Kurap ketken emespi,
Jarım kandın altın tak
Minip ketken emespi.
Kalıñ kıtay, manjuunu
Bilip ketken emespi.
Dürböp kıtay çogulup: