Karamoldonun Küülörü - 1

Bir ubaktarda Kırmam universitette okup jürgön maalımda Karamoldonun
üyündö jaşap kaldım. Anın tuugandık jayı da bar ele. Al kişi bizge
jezde bolo turgan. Özüm komuz çertpesem dele, erteñ menen kereeli keçke,
tördö kara saksak köldölöñdö maldaşın jazbay oturup alıp, komuz çertken
uluu muzıkanttın küülörün talbay ukçumun. Al kişi bir orundan kozgolup
da koyçu emes. Topuçan, tebeteyin janına çalkasınan koyup, komuzun küülöp
oyluu oturgan jezdemdin elesi azır dele köz aldıman ketpeyt. Künügö ugup
jürsöm dele çertken küülörün çarçabay çaalıkpay kayradan-kayra ukçumun.
Karamoldo jaş-karı debey, eldin suroolorun kanaattandırgan kişi ele.
Küülörün ugabız dep üygö ne bir zalkarlar kelçü. Atasam Alımkul,
Osmonkul, Sayakbay jana Raykan, Mıskal, Bübüsayralar aytor baarı ele
kelişip, özülörü da añgeme kurup berişçü. Komuzçulardan Ibray, Çalagız,
Şekerbekter köp kattay turgan.
Bular da küülörün ugup özülörü da komuz çertip berişçü. Dem alış kündörü
kim kelbesin kereeli keçke küü ugup anan ketişçü. Komuz üyrönöbüz dep,
respublikanın buluñ burçtarınan, komuzga şıktuu jaştar kattagan. Atayın
komuz üyrönöm dep 16 jaştagı bala Oşton poyuz menen keliptir dep Boluş
Madazimovdun atın ataganın kulagım çalganı bar.
Karamoldo özü jayıl dastorkon, meymandos, adamdı kadırlagan kişi
bolgon. Meymandar algaç sogum soyulgan maalda köp çakırıluuçu, alardın
basımduu köpçülügü iskusstvonun adamdarı boloor ele. Karamoldo kiçi
peyil sılık, köp süylöbögön bir münöz, salabattuu, salmaktuu, özün oor
basırık karmagan, oyçul, biröönün sözün ditin koyup ukkan, oşondo da
komuz koldo kıñgırap süylögön kişini koştop maaşırlanıp ukçu.
Karamoldo komuz çertkenden jadabagan meenetkeç dep aytpadımbı, özü ötö
araketçil, tınımsız iştegen kişini da urmattar ele. Men anın üyündö
tarbiyalanıp jürgöndö Karamoldo uluu insan kaytalangıs kubuluş ekenin
jakşı tüşünçümün. Oşonduktan jezdemdin baskan turganı kıymıl
araketin, biröölör menen añgemeleşkende jasagan mamilesine köz salıp
özümçö baykoo jürgüzçümün. Al kezde sın algı degendin dayını jok, ermek
jalgız ün algı. Ak kalaydan jasalgan apparattar borbor kalaabızdın
köçölörünün kesilişken burçtarında zım karagaylardın çokusunda tañ
atkandan baştap, tün bir ubakıtka çeyin ünün jañırtıp turçu. Ukturulgan
kontsertte Karamoldonun atın jana anın küülörün bir neçe jolu uguuga
tuura kelçü. Karamoldonun emgegi jogoru baalanıp ordender menen
sıylangan jana oşol jıldarı Jogorku Sovetke deputattıkka şaylangan.
-Oşentip Karamoldonu tüşünüügö, içimen jalpılap korutundu çıgaruuga
araket kılçumun. Eşikten kirgende ele, közgö birinçi komuzu, oynop
olturgan anın koldoru urunçu. Manjaları başka muzıkanttardıkınday
www.bizdin.kg elektronduk kitepkanası
içke uzun emes, barbayıp joon kıskaraak jana kubattuu, joon barmaktarı
menen içke kıldın ekööñ, al tügül üçööñ koşoktop kantip basıp albayt,
alardı kandayça kıldat basat dep da tañdanıp oyloçumun. Komuzdu
çertkenge karanday ele küç kerek, barmak manjalar balban boluu kerek,
içke uzun manjalar menen janagı pianino degendi jakşı oynoyt deçü. Es
alıp üydün içinde je eşikte, koroodo arı-beri basıp jürgöndö, dayıma
koldorun, alakanın, manjalardın tüptörün uşalap massaj jasaçu eken, anı
kiyin tüşündüm,
Üydögu baldarı Gülsün, İskenbay azda bolso komuz çertişçü. Uulu Sabır
çoñ komuzçu, Muratalı Kurönkeev atındagı muzıkalık okuu jayında okup
adis muzıkant bolup jürgön. Karamoldo bul okuu jayga komuzdan sabak
berçü.
Kiçinekey Gülsündü atasınan komuz üyrönüp professional boluşun, men
tımızın tileer elem, oyumdu jezdeme açık aytkanım da bar. Aydın nuru
tögülgön sahnada Gülsün Karamoldoeva - Karamoldonun kuülörün atkarıp,
eldin alkışın alıp tursa jamanbı degen jüyölördü keltirçümün.
Bir künü maga komuz üyrötçü dep kıynadım. Jükkö jölönüp turgan komuzdu
körsötüp: «Çertip körçü» - dedi. Alıp ele kulagın tolgoogo kiriştim.
-Çüüş! Kulagına tiybe buzup koyosuñ, dayar komuz çerte ber,
- Kandayça çertem barmak-manjalardı kayakka koyuşum kerek?
Aytkanın aytkanday şartıldattım. Kaynasa kanı küügö jakındabagan
dobuştardı ayda dañkıldattım. Jezdem şıldıñ kılıp külöbü desem
külgön jok, teskerisinçe arı-beri basa menin «küülörümdü» tıñşayt.
Koldoruman, manjalarıman közün albayt. Bir topko çeyin çerttim,
ayagında: «Komuzdun başın oorutpay orduna jölöp koy! Senden komuzçu
çıkpayt, sen komuzdun küüsün ıntızar ukkanga jaralgansıñ, oşol ele saga
çoñ oljo» - degen.
Oşondon kiyin jüktö jölönüp turgan komuzunun janına ekinçi basıp
barganım jok.
... Al kişi kuykum sözdü, tamaşaga çaldırıp kıçıtkı süylögön kişini, artürdüü külkülüü bolmuştardı jakşı körçü. Jezdemderdin urugu Çoñ çarık
tukumunan bolot eken. Anın ulamışın bir künü özü aytıp berdi.
- Ayılda biröölör toy berip kalat, kelgen kişiler eşiktin aldına
kepiçterin çeçip törgö ötüşöt. Aksakaldar salabattuu sözdön kep kozgoşot,
Oşolordun arasında biz söz kıla turgan kişi da bolot. Al dagı el katarı
www.bizdin.kg elektronduk kitepkanası
çarıgın çeçip, tördögü aksakaldardın katarına oturat. Butu uşunçalık
ketmendey çoñ eken, çarıgın körgöndör mıyıgınan külüşöt.
Añgıça bir ayal ulagımdı jogottum dep, çırıldap ayıl arasında öydötömön jügürüp jüröt imiş. Ayıldın buluñ, burçtarın kançalık
añtarbasın, ayal çaalıgıp-çarçap bütsö da ulagı eç jerde körünböyt. Körsö
ulagı eşiktin aldındagı çeçilgen çarıktın içinde ele, bolgondo da bir
burçunda kepşep jatkan imiş. Oşondon kiyin öz atı kalıp «Çoñ
çarık1 atakka ötkön eken». Munu maga üyrötüp koyup, el jıynalıp, söz kezegi
kelgende uşunu aytıp beresiñ dep şıkaktayt. Munu ulamışka öz oyumdan
«murçu» bar sözdördü koşup, kıraatı menen aytıp berer elem. El duu külsö
jezdem da ıkşıp atıp közünön jaş çıkkança külçü.
- Ee! aylanayın Bike! Jezdeñdin çoñ-çarık ekenin kaytalap koyçu, dep
Çalagız külöt. A kişi meni jakşı taanıy turgan.
- Oo! - Atanı arman karan kün!
Kokuy naalat şorduu tün!
Jezdeñ eç kereke jarabagan ele Çoñ çarık botom! - dep Sayakbay Manastın
obonuna salıp ha-ha-ha,lap külüşöör ele.
... Sabak dayardap oturup jedep çarçaganda eşikke çıksam jezdem otun
jarıp, kiçine oturguçta oturuptur, baybiçesi janında turat. Kolunan
baltanı alıp, otun degendi, oturguçka oturup alıp bapestebey ele, mintip
kürsö-kürsö. tarsa-tarsa çaap ele jarıp salat. Dep kıyın kişi bolup otun
jarganga kiriştim. Birok menin dalalat-araketimden az natıyja çıgıp
attı.
•
•
•
Kele baltanı otun jargandı da bilbeysiñ.
Karap tur! - dep salmak menen baltanı şiltep koyso ele,
butaktuu döñgöç jarılıp tüşöt. Anan meni şıldıñ, maanilüü
közdün tikesi menen karap koyöt.
A, men jarsam ele köp araketterdi talap kılat.
Çüüş! Ey otundu jarganga da akıl kerek mınday çap, tigindey
çap dep körsötmö beret.
Çoñ çarıktın akılı, otun jarganga ele jetet, andan başka
akılıñ emnege jetmek ele! - dep otundu kürsüldötö kirem.
Jezdem emnegedir unçukbay kalgan, kılçayıp karasam menin sözümö külüp
atıp oturguçta kıyşayıp kalıptır. A kişi külgöndö katkırıp külböstön,
tünt münözü joyulup, kıtkılıktay külüp jüzü jadırap jaynap turçu. Mına
uşunday okuyalardan kiyin jezdem kıçkıl, kuykum sözdü janınday
jaktıraarın tüşüngöm.
www.bizdin.kg elektronduk kitepkanası
Men sabakka tıkan dayardançumun, kitep okugandan tajaçu emesmin. Sabakka
erte ketip lektsiyalardan kiyin okuu zaldarında, kitepkanalarda bolup
keede tünkü saat on birde kelçümün. Men kaysı ubakta kelbeyin jezdem üybülösün jatkırıp koyup, meşke otundan köbüröök salıp, kıp-kızıl pamir
çaydan uurtap, meni kütüp oturganı, oturgan. Tamaktı jılıtıp menin
kursagımdı toyguzup, emi bir çını çaydı üstünön bastırıp koy dep, anan
ekööbüz köpkö süylöşüp bir mezgilde jatçubuz. Okuuga bolgon mamilemdi
köbüröök jaktırçu jana meni jakşı körö turgan. Mayanası tiygen kündörü
dalay jolu filarmoniyaga eerçişip barçubuz. Ataktuu artistterdi,
akındar, jazuuçulardı oşol jayda jakından tañ kaluu menen körgönmün.
... Moldokenin küülörünün tarıhı moni ayabay kızıktırdı. Jaş karı debey,
kırgız jurtçulugu Karamoldonu atınan Aytbay Moldoke dep kayrılışçu.
Bir künü ar-bir küünü kanday sebepter menen jaralganın surap kaldım
jezdem küünün jaralış tarıhın süröttöp berdi. Oşol kezde
mümkünçülügümö jaraşa küülörünün jaralışın jazıp jürdüm. Bütköndön
kiyin özü alıp barıp maşinkaga bastırıp keldi. Jıyırma bettin ar jak,
ber jagında. Okup körsöm karapayım supsak çıgıptır.
Universitetti bütöör menen joldomogo jaraşa alıska iştegeni kettim.
Sırtta bir top jürüp, köp jıldan kiyin kelip surasam, kol jazmanı üybülösü kimge bergenin bilbeyt. Birok birööñ Balbay Alaguşovka bergenbiz
deşti. Balbay Karamoldogo jeen
eken.
Balbay kol jazmanı paydalanıp komuzdun tarıhınan baldardın jurnalına
çıgarganın uçkay okup kalganım bar.
Emi oşol komuzdun jaralış tarıhı jana «Sıngan bugu», «Kaytıp çert»
jana «İbarat» küülörünün jaralışın Karamoldo Orozovdun öz oozunan
ukkanıman este kalganda
Karamoldo Orozovdun aytuusu boyunça ilgeri bir zamandarda Kambar degen
han ötkön eken. Al özü ar nersege ışkıboz. Ir çıgargan. Irdagandardı
jakşı körgön, özü dagı çenemsiz önörpoz adam bolot. Bir künü jigitterin
çakırıp: «Tört tarapka attangıla. Kaysı jerden janga jagımduu dobuş
uksañar abaylap baykap maga tolugu menen aytıp kelgile» - dep jönötöt.
Bir jigiti kündöp-tündöp jürüp oturup. kalıñ tokoy, çer için aralap,
çarçap çaalıkkan neme jatıp kalat. Oygonup, ar taraptı baamdap tıñşap
jatsa janga jagımduu bir dooş çıgat. Al tañ azandagı jelge termelip,
kıñgırap kulakka alda nemedey ugulup turat. Munu köpkö tıñşagan jigit
ordunan kozgolup ün çıkkan jakka barsa dooş karagaydın başınan
çıkkansıyt. Baykap körsö çagılgan tiyip karagaydın çoku butaktarın
sındırıp ketken. Sıngan butaktardın baştarı jarañkalarga aylanıp
www.bizdin.kg elektronduk kitepkanası
kurgap uçtuu kurç bolup kalgan eken, bir butaktan ekinçi butakka sekirem
degen maymıldın içi jarañkaga tilinip, içegisi butaktarga kerilip kurgap
kalgan imiş. Oşol jelge termelip kıñgırap jagımduu dooş çıgarıp
turat. Köpkö çeyin baykap tıñşagan jigit: «Kança kün, kança tün jol
jürdüm. Jamgırdın dıbıraganı, daraktın şuuduraganı, akkan suunun
şarpı menen ne bir ajayıp şarkıratmalardın ündörü, şamal jeldin
ışkırıktarı kulakka çooçun ugulbaganı menen, jagımduulugu jagınan tigi
karagaydın butagındagı içeginin ününön aşıp tüşpösö kerek» - deyt da
oşol jerden kayra attanıp, hanına körüp bilgenderin tökpöy-çaçbay aytıp
beret. Kambarhan karagaydın kurgagan iyri butagın aldırıp, eki uçuna
jalgız içegi tarttırıp öydö tömön çertip körsö çıkkan dooş özünö jakkan
deyt. Kambar bir kıl menen küü çıgargan imiş.
. Oşondon tartıp küünün başı kambarkan atalıptır dep aytçu ele
jarıktık,
...İlgeri, tigi köldük bugulardan bir şayır jigit çıkkan eken. Al it
agıtıp, kuş saluuga ayabay ıntızar. Komuzdu oydoguday çertip, jakşı attı
jabdıgı menen minçü eken - Özgöçö külük attardı, jorgolordu jaktırıp,
alardı körgöndö ak etkenden, tak etçü. Oşol mezgilde dubandı buzgan
aldına at salbagan bir külük çıgat. Jaydı jaylata birinçi baygeni eç bir
janga aldırbayt. Mına uşul atka kızıkkan jigit, boygo jetken jalgız
kızın başma-baş ayırbaştap jiberet. At jigittin koluna kelgenden kiyin
zorugup ketken eken, köp uzabay ölüp kalat. Buguluk jigit mına uşintip
sınat jana arman kılıp küü çıgarat. Al küü bir-eki ele kayrıktan turçu.
El dayım ele arman küünü ukkusu kelbeyt. Oşonduktan anı oñdop, tüzdöp,
ukkuluktuu kılıp çertiş kerek. Anı ulal-kurap uzartıp men çertip jüröm.
Bir küünü çıgarış üçün, anı ulam takşaldırıp alımça-koşumçalap jana
jılmalap emi bıştı, boldu go degiçekti 20-25 jıl ötüp ketet.
Küü oşentip jaralat, - degen ele.
Jaydın tolup turgan kezi. El jayloodo. Erteñ balança baydın köçü konuş
jañırtıp, tükünçö jerge konot eken degen kañşaar jayloodogularga
çagılganday tez taradı. El añız kılgan, aytıluu bay ele. Jakında
düynödön kaytkan. «Kırkın» ötkörgöndön kiyin jurt jañırtıp başka
jerge köçkönü jatışkan. Anda men tay mingen baldarga koşulup, öydö
tömön çapkılap jürgön bala çagım. Ertesi uluu şaşkede köç kelaytat,
teetetigi jogorku tumşuktan çıgat eken deşip, adamdar serepçilep
koldorun mañdaylarına jölöp oşol taraptan köz albayt.
Bir top, tay mingen baldar menen jarışıp köç aldınan tozo çıktık. Köç
körünbögöndön kiyin, taylar bir az es alıp beli suusun dep jayloonun
betegesine oonay kettik. Jayloonun kerimseli betti aymalap köñül
sergiyt. Şırp etken dobuşka kulak töşöp, tıñşap jatsam, alda kaydan
www.bizdin.kg elektronduk kitepkanası
ukmuştuuday bir ündü jel aydap jetkirgendey boldu, Tim ele alda nemedey
ün. Tiştegen bir tal çöptü oozdon albay oşol ündü añdıp, kömkörömdön
tüşkön boyunça jatıp kalıptırmın. Baldar köç karaanı körüngöndö ele
taylarına minişip, uturlap örgö çapkılap ketişiptir, alarga dele köñül
burbaptırmın. Taydın noktosun koldon çıgarbay bekem karmap keremet üngö
kulak töşöym.
Birde jalgız, birde al ündü koştogon köptögön ün. Jel ündördü jelpinte
jetkiret, jel üzülsö üzülüp, köç jakındagan sayın şañduu ugula baştadı.
Turmuşta mınday ırgaktardı joluktura albaysıñ. Bul maga ugulgan keremet
ündör jomoktoguday.
Al kezde söök çıkkan üy-bülö konuş jañırtıp, köçköndö boygo jetken
kızdarı jana ayaldarı ün çıgarıp, ıylap koşup köçüşçü.
Aldıda töö jetelegen boygo jetken kızdar, mingenderi kümüş jabdık
şaraktagan jorgo je bazıgı mıktı attar, ayaldardıkı da jetelegenderi
birden töö. Koşokçulardın töölörü jeñil jelpi jüktölüp, jüktün üstünö
kilem-kilçeler, şırdaktar öñünön jabılıp, köz joosun alçu. Kızdar, anan
kelinder, ayaldar bolup kırkalay çubaşıp jürçü. Koşokçularga jılkının
kişenegeni, koylordun maaraganı, töönün bozdogonu, törttülüktün dooşu
koşul-taşıl bolup ketçü. Tigi ıramatılık, ataktuu bay bolgonduktan,
şaan-şököttü köböytüp, atın dagı bir jolu dañazalap, köçüp atkan tura.
Balalık, eerçigen tunuk sezim, köçtün ünün ogo beter kıyal çabıtta kabıl
alıp komuzdun üç kılına ılayıgı menen ilintip, küügö kotorup turdu.
Kaytıp üygö bargıçaktı, andan kiyin dele bul keremet ündördü unuta algan
jokmun. Kulagıma jukkan boyunça kaldı. Kaysı bir kündörü. komuzga salıp
körsöm küügö tartıla baştadı.
Jaş kezimde ergip çıgargan bul mayram küümdü jaştarga ibarat bolsun
degen tilek menen, kiyin atın «İbarat»1 koydum degen ele.
... Ayıldagılar koylorun koşup kesüülöşüp kaytarışçu.
Bir künü at minip koy jayıp jürgön jerimen, anda 15-16ga barıp kalgan
kuragım, ayıl aksakalıbız menin orduma bala jiberip aldırtıp keldi
Erteñ sen biz menen Kök-Moynokko aşka barasıñ. Al jerge Muratalı çoñ
komuzçu kelet eken. Seni taanıştırıp, aga sınatam, kamıngın dep üygö koyö
berdi.
Ertesi ertelep jıyırma çaktı kişi menen attanıp kettik. Kök-Moynoko
jetip kaldık dep baratkandar koburap kalıştı, Angıçaktı ayıldan bir
jigit çabagandap tozo kelip salam ayta: Siler kimsiñer, kayaktan kele
www.bizdin.kg elektronduk kitepkanası
jatasıñar, aksakalıñardın atı kim dep, kabar alıp, kayra atın
taskaktatkan boyunça aylına ketti.
Balıkçı taraptan baratkanda suunun arkı öyüzündö jumurtkaday köp boz
üylör tigilgen. Jele mamılarda eer-tokumçan attar, kotologon kişiler.
Ayılga bir çakırımça kalganda ele komuz ünü şañkıldap ugula baştadı.
Dobuş obolop biyik çıkkandıktan, uşunday da ündüü komuz bolot eken ee dep, tañ kalıp koyöm, küügö alaksıp atçandardan ulam artta kalam. Oy,
bastır biz menen katar jür deyt. Ayılga kirip bardık, bayagı komuz dagı
ele tañşıp atat.
Bul üygö tüşösüñör dep at algandar bizge arnalgan örgöögö kirgize
baştadı. Bizdin aksakalıbız Muratalı keldibi dep surap kaldı.
•
•
Keldi, teetigi üydö dep jañsap körsötüştü.
Kapıray maga bir çakırımday jerden ugulgan komuz küüsü,
bularga emne ugulgan jokpu dep, içimen tañ kalıp koyöm. Jok,
süylöşüp kelatıp, alagdı bolup, komuz ünün ukpay kalışsa
kerek degen oyum bütö elekte:
Jürü meni menen dep, eerçitip jönödü, boz üydün eşik
jabuusun biröölör kötörüp açtı ele salam aytıp kirip
bardık. Üydö toltura el. Tördö kırktardın kırına barıp
kalgan kara murut jigit komuz çertip oturat. Komuzu
karagaydan çabılıptır, uzundugu kere kulaç. Meni erçitip
bargan kişi Muratalı menen kuçaktaşıp körüştü. Eskiden
taanış eken janına oturdu. Muratalı jana da bir küünü
çertti.
- Muke! Bayagı men aytkan komuzçu balamdı ala keldim, Sınap kör, Egerde
kerekke jaray turgan bolso, küülörüñön üyröt, seni sagınganda çerttirip
ermek kılıp jürölü dep sözgö saldı.
Mukem, ulagadagı men taraptı ormoyup karap oturat.
- Kana, anda mobul küünu ugup körçü dep, maga karap komuzdun kulagın
tolgoy baştadı. Ketken jerden ele kambarkandan ketti.
Küü şartıldap çertilip büttü, Uşunu kayrıp körçü inim dep men jakka köz
saldı. Meni alıp kelgen aksakal, özü komuzga ışkıboz kişi ele, maga
örüktön komuz çaptırıp bergen. Oşonu belimden çeçip, kulagın tolgoy
baştadım ele, koyö turçu komuzuñdun ünü pas eken, menin komuzum menen
çertip kör dep, çertilgen küügö ılayıktalıp buragan dayar komuzun sundu.
Alıp çertip körsöm, aylanayın kuday, ünü tim ele asmanga kökölöyt. Sol
koluñdu kiçine jogoru jıldır dep maga körsötmö berip koyöt. Kolumdu
aytkanınday kiçine jıldırsam, Mukem çertken küügö şak ele kele tüşkönü.
www.bizdin.kg elektronduk kitepkanası
Terdep ketken ekenmin, eki közdü bek jumup turup: Bar bereke tap dep,
Mukemdin küüsün oynop jiberdim. Küü bütüp basılgandan kiyin oturgandar
bul küünü murun üyrönüp algan tura, başkasın çerttirip kör deşip
Muratalıga karaşat. Mukem ünsüz sözsüz oyluu oturat. Komuzun kayra alıp
dagı bir küünü çertti da, jana men tarapka komuzun uzattı. Men tak özündöy
taza, kıynalbay kaytalap atkardım. Oturgandar «bali» dep meni süröp
koyuşat. Mukem tunjurayt. Dagı bir küünü jıldırdı anı da çertip kettim.
Küü çertilip bütköndö, el süröp komuzdu jakşı üyrönüpsüñ deşip kujuldap
köpkö oturgan soñ, «İnim küü çıgarıp jürösüñbü?» - dep surap kaldı.
Komuzdu jana kayra uzattı.
Komuzdu tolgoy baştaganda ele Mukem ormoyup menin koldoruma kadalıp
kaldı. Küümdü çertip büttüm. Mukem küümdü kaytıp çertçi dep suraganda
küümdü kaytıp çerttim.
•
•
•
Küüñdün atı emne dep surap kaldı.
Küümdün atı jok jañı çertip jüröm:
Emese küüñdün atı «Kaytıp çert» bolsun. Mından kiyin
küülörüñdü ukkandarga birinçi «Kaytıp çertti» atkarıp jür,
anan başka küülörüñdü çerte ber.
Mukem köpçülükkö jana maga kayrılıp Karamoldo buyursa çoñ komuzçu
boluptur. Kırgızda, dubanga atagı çıksa mençelik boloor, menden aşkan
komuzçu bolbos dep oyloçumun. Al emi Karamoldo menden aşkan komuzçu
eken, atagı aalamga ketet. Janagı men çertken küülördü Karamoldo birinçi
jolu ugup ele çertti, alardı murun üyröngön emes. Karamoldo aman bolso
komuzdan eç kimdi aldına salbas. Men bügündön baştap komuzdu çertbeym,
komuzdu Karamoldogo berdim - dep komuzun maga sundu. Ukkan kulagıma
işenbey tañırkap kalgan ekenmin. Sen maga karabay ele koy, komuzdan
başka önörüm kıyagım bar. Mından arı men kıyaktı gana tartam dep jüktün
sol burçunda jölönüp turgan, kıl kıyaktı alıp «Ker özöndü»1 sozolonttu.
Aş taragança Mukem menen birge jürüp küülörün üyröndüm. Tarıhın da
algaç oşol kişiden ukkam deçü ele. Kayran kişi.
Muratalının aytuusu boyunça Karamoldo kiyin Koçkordogu Kudaybergenge
jana başkalarga jolugup önörün üyröngön jana küünün tarıhın, dagı bir
jolu alardan ukkan. Taalim tarbiya algan.
Küünün başı Kambarhan babadan. Kazahtar anı örkündötüp eki kılduu
domburanı önüktürdü, Domburanı mıktılıkka çeyin jetkiril, berene
tagıp, nota menen üyrönö turgan abalga kötörüştü, Türkmöndör baba
Gambardan eki kılduu dutardı murasdap anı, jogorku abalına çeyin
özdöştürüp çertip jürüşöt. Kırgızdardın ışkıbozdoru, talanttuu
öküldörü, karagaydan komuz çaptırışıp, üç kıl tagıp bügünkü küngö
jektirişti. Keçee ele ötkön Atay Ogonbaev komuzga tört kıl tagıp çertçü
www.bizdin.kg elektronduk kitepkanası
eken. Kontsertterde el az çogulsa üç kıl komuzun çertken, el köp kelip kalsa
anda tört kıl komuzun çertçü.
***
Ortoaziyalık islamda bakşılardın paygambarı musulmandardın kasiettüü
oluyasına aylanış seyrek emes. Mınday figuralar önükkön islam jana
bakşılık (asa-musasın şaraktatıp, ak urup jer kıdırgan) betteşken
jerde mıyzam çenemdüü-Türkmöndördögü Gambar baba2 oluyanı jerge suuga
batırbay asmandatkan abroyuna kulak töşöylü:
Gambardın keyipkerin Orto Aziyaga islam alıp keldi. Gambar Ali3 haliftin
jardamçısı ekeni az Muhammeddin hadisterinde eskertilet. Al öz jerine
berilgen, anı kut tutkan, Hadjjadje kıynoodo öltürülgön4. Ali
paygambardın atak-dañkı, kasiettüü Gambar-babanın abroyunun keñiri
taraluusuna jölök boldu. Anın ısmı menen kee bir sufiy ordenderinin
jörölgölörünün kelip çıgışın tüşündürüüçü, köp ulamıştar, bolmuştar
tıkıs baylanışkan. Bektaştın ordeninin jer keski (sözmö-söz «bukara»)
derbişterdi kuruna «kambari» atalgan arkandın üzündüsün ilip jürüşçü.
Bul bolso «atbakkan, atçısı Aliya, Kamberiya, özünün kojoyununun süyüktüü
atın tuşooçu» arkandın urmatına.5
Gambardın «izi» («sled») jana «motila» («nokto) Fergana öröönündö dagı
urmattalat.6 Musulmandın arasında Kanbar Alinin jumuşkeri ekeni
körsötülgön kitepterdin tarkap jürüşü aytılat.7 Birok eldik köz karaşta
keyipker jañı belgiler menen koşumçalanat. Türktör - Kambardı at
bagarlardın korgooçu-patronu katarı, kırgızdar jana "uygurlar Kambar ata
jılkılardın koldooçusu katarı baalaşat. (Mından başka kırgızdar komuz
küüsün birinçi çıgargan Kambar han bolgon dep aytıp jürüşöt).
Türkmöndördö Gambar-baba muzıkanttar jana ırçılardın korgooçusu
katarı çıgat. (Sözmö-söz dutardın,8 muzıkanın eesi). Mınday münözdömö
Gambar islamga çeyinki işenim Türkmöndördö saktalıp kalgandıgın
körsötöt.
Türkmöndördö tarkap jürgön bolmuştarda Gambar-baba Ali haliftin
atçısı katarı süröttölöt. Anın mildeti Alinin ataktuu atı - Dulduldu
baguu bolgon. Dulduldun kun ötkön sayın arıktap barat-kanın, Ali baykap
kalat da, bul emnesi dep Gambar-babadan surasa Gambar-baba emne deerin
bilbesten aldastap kalat. Dulduldu murunku ele taza, şar akkan suunu
boyloto daamduu çöptüü jayıttarda ottotot, Emne üçün at arıktap ketti dep
Ali özü közömölgö ala baştayt. Baykap körsö Gambar oturup alıp dutarda
oynop atkan bolot, al emi Duldul başın jerge salıp, muñayımda muzıkanı
ugup kalgan. Közdörünön jaş kulap tüşöt jana at ottogondu unutup
kalıptır.
www.bizdin.kg elektronduk kitepkanası
Legendalardın birdey ayagı jok, Murgab öröönündö jayılgan variantı
boyunça, Ali özünün kızmatçısına karata ün salat. Kojoyundun ününön selt
etken Gambar-baba, at anın muzıkasınan arıktaganın tüşünöt. Özünün
künöösünö uyalat (je Aliden korkup ketip) bet aldı jügüröt, Ali kaçpagın
dep kıykırat. Birok Gambar-Baba «Jerjarıl!» dep bakırat da jarakaga
tüşüp jok bolot. Ali teşikke başın salıp «Gambar!» dep çakırsa, tigi
tüpkürdö «Mekke-Medinadan» ünü ugulat. «Kaçan joluguşabız?» - dep suroo
salsa, «Üröy uçurgan sot künü» - dep Gambar joop beret. (Kıyamat - kayıñda,
ölgöndör tirilip «beyişke», «tozokko» bölüştürülgön makşar kün).
Dutardın ırgıp ketken, kulagı tüşkön jerge, kudu dutardın «kulagına»
okşogon darak ösöt.
Ahalda, Tedjende jana Serahan rayondorunda tarkagan ar-türdüü jaktarı
boyunça, Ali kalgan dutardı jerge (taşka) urup talkalagan. Ayrımdardın
aytuusunda Gambar-baba özü sındırgan dep da jürüşöt. Başka añgemelerde
Ali Gambarga jañı dutar jasoogo (je sıngandı oñdoogo) rahım kılgan,
oşonduktan murunku sonun ününön ajıradı dep jürüşöt.
Mınday ulamalar Tedjen, Serahon rayondorunda jana Murgab öröönündö
keñiri taragan. Añgemenin baştalışında je ayagında Gambar-babanı
birinçi dutardı jaratuuçu katarı tüşündürüşöt. Dutar Gambar -babaga
çeyin ele bolgon, birok birinçi dutardı Gambar tapkan deşet.
Tömönkülördü dalil katarı keltirişet. «Bir jolu Buharalık emir, kün
tutulup atkanda, munun sebebi emnede dep, dinçilerge suroo salsa, tigiler:
azır muzıkanttar, añgemeçiler, ırçılar, jana akındar köböyüp ketti dep
tüşündürüşkön. Emir bardıgın ülpötkö (pir) çakırıp: «Bügündön baştal
ırçılıkka jana poeziyaga tıyuu salamın» - dep jar salgan. Oşondo Gamb
(mulla-Gamb) jıyındın ortosuna çıgıp, emirdin aldında ırın okup beret.
Emir öz çeçimin alıp taştagan. Al ır: «Muzıkanı jamandabagıla. Kaçan
jerde Adam-ata, Obo-ene payda bolgondo muzıka bar eken, kaçan Kain jana
Avel enesinin kursagınan jarıp jarıkka kelgende muzıka bar eken.
Adamdı beyişten kuup çıkkanda, ar kim özünö ılayık, münözünö ılayık iş
menen alektenet. Men - mensigen tekeberduülüktön saktangıla. Kaçan Nuk
(Noy) Kovçekte süylögöndö, muzıka bar eken».1
Ayrım ubakta Gambardın şaytan menen kelişip, şerikteşkeni da aytılat.
Şaytan: «Emne kılıştı men saga üyrötöm, egerde sen maga salam aytsañ» degen. Iyık baba kulak kakpagan. Birok murunkuday ele dutar dep eç nerse
çıgara albayt. Aldına dastorkon jayıp tigi jelmoguzdu kütöt. Şaytan
kelgen. Salam aleykum - deyt Gambar-baba, Anan şaytan sırdı açat:
«Dutarga eşek (tepke) jasaş kerek» - deyt, anan özunön-özü kubana baştayt:
«Kördüñbü sen meni menen uçuraştıñ, men senin şerigiñmin». Birok
Gambar joop bergen: «Jok, men «salam» dep saga aytkan jokmun,
dastorkongo ayttım».
www.bizdin.kg elektronduk kitepkanası
Ulamıştın başka, türdüü körünüştöru da belgilüü.
Birinçi dutar büt boydon tut jıgaçınan jasalgan, al emes kıldarı da
jibekten çoyulgan. (Jibek kurtu tıttın jalbıragı menen tamaktanat).
Başka añgemede Gambar kıldı koydun içegisinen jazagan. Ünü şañkıldap
alda kayda ugulgan jana suluu da bolçu, birok Gambar barmaktarın
joorutup algan. Oşonduktan dutarga jibek kıl takkan imiş. Saktalgan
pikirlerge karaganda birinçi dutar özündöy bolgon, birok kölömü boyunça
ebegeysiz çoñ ele, sebebi al ubakta adamdar da çoñ boluşkan.
Kıldar da köp boluşkan deşet, moynunda 72 berene bolgon Ali bardık
kıldardı ekisinen başkasın üzüp taştagan jana berenenin sanın
kıskartıp 12 je 13kö tüşürgön. Oşondon kiyin dutardın ünü tömöndöp
adamdın ününö teñelip kaldı.
Birinçi dutardın ünü uşunçalık kooz jana «tattuu» bolgon, bardık
aybanattar jana kanattuular ottogonun toktotup muzıka ugup kalışçu.
Birok Ali (seyrek Gambar) aytıptır: «Meyli adamzattın ünü, dutar sıyaktuu,
jogorku notanı ala-albayt, birok dutardın ünü biyik bolsun". Oşonduktan
azır adam gana dutar menen mookum kandırat, a janı-barlar anın ününö
kaydıger.
Türkmönstanda Gambar-babanın eki jerde mürzösü saktalgan. Biröö KopetDagda Aşhabad rayonundagı Manış aylınan 20 kmçe tüştük tarabında,
askaluu toonun tübünön atıp çıkkan bulaktın başatında. Körüstöndün
döböçösü taş menen korum-dalgan jana tegeregi japayı taştar menen
kurçalgan korgonçosu bar. Mürzönün janındagı tal Gambar-babanın
tayagınan, ekinçisi anın dutarınan ösüp çıkkan imiş. Bul körüstöndü
kıştaktagılar gana bilişet, janaşa jaşagandar dele bul ıyık jerden
kabardar emes.
Gambardın ekinçi mürzösü keñiri maalım. Al İolotan rayonunda Gazıklıbend suu tosmosunan bir neçe km jerde jaygaşkan. Gambar-baba jerge tüşüp
ketken jerde degen ulamaga baylanıştuu ıyık jer. Körüstön ordu Murgab
darıyasına 100 metrçe jeekke jakın. Körüstön topurak döböçödön jana
biyik emes topurak noolu menen kurçalgan. Sıpay (Üç but) türündö,
kişiden biyik şırgıy mamı ornotulgan. Bul jerde bir mezgilde Duldul
baylanıp turçu eken. Mürzönün janında darak ösüp turat, al jaratkandın
erki menen Gambar-babanın dutarının ırgıp ketken «kulagınan» öskön.
Anı dutardın kulagı dep aytışat. Ayrımdarı bul daraktı badam, kee
birleri «badam» emes, eç kaçan mömö baylagan emes, buga okşoş darak da
jok. Adister daraktı badam deşet.1
***
www.bizdin.kg elektronduk kitepkanası
... Azır kontsert zaldarında jüzdögön kişiler çoguluşat emespi. Şartka
ılayık komuzdun ünün dagı jogoru kötörüş, uçur talabı bolup kaldı.
Elüünçü jıldarı Moskvadan bir tuugandar Pokrasstar kelişti. Alardın
maksatı komuzdu orkestrge ılayıktaştıruu, orkestrdi uluttuk aspaptar
menen bayıtuu boluçu. Alar komuzdun jañı ündüü formasın tüzüştü. Berki
komuzdardan özgöçölönüp gitaranın kiçireytilgen forması sıyaktuurak
jasaldı. Jañı komuzdu sınoodon ötkörüp kabıl alış üçün filormoniyaga
komuzçular, akındar çoguluştu. Anda filarmoniyanın imaratı, azırkı AlaToo bulvarında, Lyuks magazininin bir başında jaygaşkan. Jezdem meni
oşol keçege eerçitip bardı. Zalda aldıñkı katarda Moldobasan, Kalık,
Karamoldo, Sayakbay, Osmonkul, Ibray, Şekerbek, Çalagız jana başkalar
oturuştu. Men üçünçü artkı katardan jay aldım. El orundarga
jaygaşkandan kiyin, tigil kaptal eşikten çıgıp, filarmoniyanın
jetekçileri menen komuzdu jaratkan ustakerler jana Pokrass menin
artımdagı katarga oturuştu.
- Kim birinçi çıgat? - degende ele zaldagılar japırt bir oozdon Moldokem
çıksın deşip, Karamoldonu sahnaga çıgarıştı. Jañı komuzdun ülgüsün
Pokrass elge körsötüp turup Moldokege kolmo-kol uzattı. Karamoldo komuzdu
köpkö küülödü.
Kulaktarın, moynun, arjak-berjagın bir topko tekşerip körüp, komuzdu
kayradan küülöy baştaganda ele:
- Moldoke! Kambarkandan başta, zaldagılar jaalap jiberişti.
- Küü jandı eritip, sezimderdi kozgop, köñüldü kötörüp, ar bir adamdın