Aqqan jūldyz - 16

süiü siiäqty meirımdılıkten bastalğan onyñ jaqsy köruı, Aijan aiağyn
apyl-tapyl basqanda tıptı üdep, köptıñ közınşe köterıp jüretın boldy.
Jūrt sonysyna qarap:
– Han tūqymy kım körıngennen äiel ala beretın iedı, myna qylyğyna
qarağanda, tübınde osy Şoqan osy qyzdy almasa ne qylsyn! – dep külıstı.
«Qyz bala qyltiğanşa» deidı qazaq maqaly. Aijan apyl-tapyl
basqannan-aq «qyz» bola kettı. Öituıne sebep – şeşesı. Küntai ony täitäi tūrğannan-aq äşekeilep: ietek-jeñınde jalbyrağy bar ūzyn köilek, öñboiyna kümıs qadağan belı qynamaly qamzol, arzan da bolsa, qolyna tüsken
«iesek-tas», «jylan bas» siiäqty tastarmen, kümısten, baqyrdan jasalğan
monşaqtarmen bezendırıp, töbesıne ükı taqqan taqiiä siiäqty kiımder
kigızdı. Söitıp, Aijan kışkene künınen tırı quyrşaq boldy da şyqty.
Aijannyñ būl türıne Şoqan qyzyğyp, keide şeşesınen sūrap, keide
qymqyryp Aijandy ajarlaityn būiymdardy üiınen äkep jürdı. Olardy
kigen Aijan tıptı körkemdenıp kettı. Şoqan onymen de qoimai, «Rahiiämen
oinasyn» degendı syltau ğyp, Aijandy üiıne de aparyp jürdı.
Namystandy ma, älde jūrttyñ «osy bala men Aijan, būl jamannyñ bala
kezderınen bır-bırıne ğaşyq bolğan Qozy Körpeşı men Baiany bop jürmese
ne qylsyn?» degen qañquynan qoryqty ma – Zeinep bır sätte, retın tauyp,
Aijandy ordağa jolamastai qyldy.
Aijan ordadan bezgenmen, Şoqan odan bezgen joq, ony köruden,
oinatudan, syilyqtar aparudan toqtamady.
Aqpan üiıne ornağan süikımdılıktı İtaiaq qana ala taidai büldırdı ğoi...
Oqiğa bylai boldy. Aqpan nekelengenge deiın Küntaiğa damyl
bermeitın İtaiaqty, üilengennen keiın Aqpan oñaşa bır jerde ūstap aldy
da:
– Qyljağyñdy qoiamysyñ iendı, joq pa? – dedı.
– Kımge deisıñ? – dedı İtaiaq öp-ötırık tüsınbegen bop.
– Küntaiğa.
– Oibai-au, qūrdasym ğoi ol menıñ.
– Sen oğan iemes, Nūrtai ağama qūrdassyñ da. İendı Küntai – menıñ
qatynym. Sen oğan da, mağan da qūrdas bolmaqpysyñ?
– Būryn oinap qalğan dağdyny qaida tastaimyn?
– Dağdy-mağdyñdy bılmeimın. Aitpady deme, iendı qyljaqtasañ,
joqtauyñdy bır-aq asyram.
Şepe qanşama itermelegen, azğyrğanmen, köñılınde Aqpannyñ älgı sözı
jüretın İtaiaq, Küntaiğa qaljyñdamaq tügıl, mañailaudy da kep uaqyt
doğaryp kettı. Söitıp jürgende Küntai jüktı boldy, bala tudy aty –
Aijan qoiylğan balany äkesı de, şeşesı de jaqsy kördı, «kısı bop» ösıp
qaldy.
Bır künı Şyñğys Aqpandy äldeqaida jūmsady da, üiı «bos» qaldy.
Sony paidalanyp, Şepenıñ İtaiaqty Küntaiğa ūitqyttağysy keldı. Bıraq
İtaiaq, iesı dūrysynda, ondai aidauğa ölse jürmeidı, sondyqtan ony mas
qylu kerek.
Ol kezde sol duandağy qazaqtardyñ ışınde üş-aq adamnyñ araq ışkenı
iestıledı ieken: Uaq ruynda – saudager Şardambai, Kereide – horunjii çinı
bar Baidaly, töre tūqymnan – Şepe. Şepe araqty orys qalalarynan
aldyrady ieken de, jūrtqa körsetpei tyğyp qoiyp, qymyzğa qatyp ışedı
ieken.
«İtaiaqty Küntaiğa mas küiınde jūmsauğa oilağan Şepe, oğan beretın
qymyzdyñ ışıne, bırer ojau araqty sapyryp jıberdı. İekı-üş aiaqty
jöremeldete sımırgen İtaiaq ılezde mas bolyp qalady. Şepe sodan äuelı:
– Kısı iemessıñ. Namysyñ joq. «Kön qūryssa qalybyna barady» degendei
qūldyğyña tartasyñ, äitpese, atasy da, bolmysy da özıñmen teñ Aqpannan
qorqar ma iedıñ? – dep bıraz qairaidy. Soğan ötkırlengen İtaiaq:
– Ne ıste deisıñ? - degende:
– Aqpan qazır üide joq, tün jamyl da jetıp bar, – dedı Şepe.
– Oibai, tünde kıre almaisyñ. Baiy joqta iesıgın ışınen tas qyp bailap
tastaidy.
– İendeşe, kündız kır.
– Öituge bolady, – dedı mastyqtan basy dañ bolyp otyrğan İtaiaq
iemeksıp.
– Bar da äi-tüiıne qaramai, bassap qūşaqta da ierkıne qaramai betınen
süi. «Qyz qysyp süigenşe» degen. Odan ärı ieşqaida ketpeidı.
– Solai ma özı?
Şepe iesırgen İtaiaqty osylaişa qyzdyrmalatyp, auylğa aidady da
jıberdı. Özı äldeqaida attanyp kettı. Sol iekpınmen İtaiaq Aqpannyñ üiıne
kırıp kelse, Küntai oñaşa üide jūmystarymen şūğyldanyp jür ieken.
İesıktı syqyrlatpai ieppen kırıp kelgen İtaiaq, – «a, qūrdas!» dep belınen
qapsyra ūstai aldy. Kım iekenın dausynan tanyp, aşu bıldırgen Küntaidy
İtaiaq bosatpai, iekeuı arpalysyp jatqanda iesıkten äldekımnıñ sybdyry
iestıldı. Olar jalt qarasa – Aqpan! Ol ne ısterge bılmegendei, bosağada
qalşiyp qata qaldy. Sasyp qalğan İtaiaq «tez jıbersem şyn körer,
oiynğa joruy üşın bosatpaiyn» dep Küntaidan qūşağyn jazbady da:
– Osylai oinap jatyr iek... – dedı yrsiiä qarap.
– Būl päleden qaşan qūtylam, oibai! – dep Küntai jylap jıberdı.
– Būnyñ ne oiynğa jylap? – dedı İtaiaq Küntaiğa.
– Oiynyñ osylsyn, ylaiymda! – dedı Küntai jylauyn üdete tüsıp, –
şögırdei qadalyp, sen-aq öltıretın boldyñ-au, oibai!.. Qu-şūnaq qūdai,
qaşan qūtqarasyñ, būl arapşydan?!..
Bırdemenı aitqysy kelgen İtaiaqty Aqpan tu jelkeden qapsyra ūstap,
iırıñkırei sıltep, jerge alyp soqty da keudesıne attai mınıp ap:
– Senen-aq, öletın boldym-au! – dep, alqymyn syğyp jıberdı.
– Öldım! – deuge-aq şamasy keldı İtaiaqtyñ.
Şynynda da öltırıp jıberer jaiyn körgen soñ:
– Oibai, Momynym, – dep ara tüstı Küntai.
Ol Aqpandy bassalyp, İtaiaqtyñ üstınen audarğan bolyp iedı, jerge
batqan ülken tas siiäqtanyp myñq ietpedı. Dem tartysyna qarağanda, İtaiaq
ölıp bara jatqan siiäqty. Ne amal ısteuge bılmei sasqan Küntaidyñ iesıne
Aijan tüsıp kettı. Ol üidıñ köleñkesınde quyrşaqtarmen oinap otyr iedı.
– Aijan! – degen aşy dauys şyğyp kettı Küntaidyñ.
Üidegı bolyp jatqan oqiğany mäm-säm qylmai, oiynnyñ qyzyğymen
aldanyp otyrğan Aijan, şeşesınıñ aşy dausy sañq iete qalğansyp jylap
qoia berıp, üige kırdı.
Aqpan İtaiaqty manağy iezgıleu qalpynda iedı. Küntai üige kıre bergen
Aijandy jalma-jan köterıp ap:
– Aijanyñ keldı, Momyn!.. Qorqyp tūr, – dep şyryldağan balasyn
Aqpannyñ aldyna tosty.
Aşu teñızıne batqan Aqpan, basyn sonda ğana jaryq düniege qylt
ietkızıp şyğarğandai bop, iesı iendı ğana kıre bastağandai bop, közderı
alaiğan, auzynan jyny aqtarylğan İtaiaqtyñ üstınen tūra berıp, iekı
jağasynan qapsyra ūstady da iesıkke süirep aparyp:
– Bar sol sybağañmen! – dep syrtqa tulaqtai laqtyryp jıberdı. Keiın
oralğan oğan:
– Mıne, Aijanyñ! – dep älı de közderı baqyraia öksıp jürgen balany
Küntai tosa berdı. Balasyn oñ jaq qolymen qūşaqtai kötergen Aqpan,
bırdeme aituğa yñğailanğan Küntaidy:
– Senen de öletın boldym-au! – dep oñ qolynyñ tüigen jūdyryğymen,
bar küşımen keudeden tüiıp kep jıberdı. Küntai şalqasynan tüstı de
talyp qaldy. Aqpan Aijandy qolynan tüsıre berdı, ol baqyrğan dauyspen
talyp qalğan şeşesın bassaldy...
Aqpan ün-tünsız tysqa şyqty da, beldeuge bailauly atyna mınıp
äldeqaida jön tartty.
Sol kezde äiel-ierkegı aralas, köp adam dañ-dūñ dauyspen İtaiaq üiınıñ
mañyna jinala bastady.
– Oibai, mynau jatqan İtaiaq qoi, – dedı üreilı ierkek dausy.
– Tırı me özı?! – degen bırneşe dauys iestıldı.
– Ölıp qapty ğoi mynau! – dedı bır ierkek.
– Ne deidı oibai-au? – dep baqyryp jylap jıberdı bır äiel. Ol
İtaiaqtyñ ūzatqan qaryndasy Ūlbosyn iedı.
– Jany bar, – degen ünı iestıldı bır ierkektıñ. – Tamyry qimyldaidy.
– İendeşe köterıp üiıne aparaiyq, – destı bıreuler.
– Nege üiıne aparamyz? – dedı bır qatal ierkek dausy, – osy üige
kırgızemız. Būny būndai küige keltırgen – Aqpan. Ne közımızşe tırıltıp
berer, tırılte almasa, jauabyn berer.
– Būl päleden qaşan qūtylam, oibai! – dep Küntai jylap jıberdı.
– Būnyñ ne, oiynğa jylap? – dedı İtaiaq Küntaiğa.
– Oiynyñ osylsyn, ylaiymda! – dedı Küntai jylauyn üdete tüsıp, –
şögırdei qadalyp, sen-aq öltıretın boldyñ-au, oibai!.. Qu-şūnaq qūdai,
qaşan qūtqarasyñ, būl arapşydan?!..
Bırdemenı aitqysy kelgen İtaiaqty Aqpan tu jelkeden qapsyra ūstap,
iırıñkırei sıltep, jerge alyp soqty da keudesıne attai mınıp ap:
– Senen-aq öletın boldym-au! – dep, alqymyn syğyp jıberdı.
– Öldım! – deuge-aq şamasy keldı İtaiaqtyq.
Şynynda da öltırıp jıberer jaiyn körgen soñ:
– Oibai, Momynym, – dep ara tüstı Küntai.
Ol Aqpandy bassalyp, İtaiaqtyñ üstınen audarmaq bolyp iedı, jerge
batqan ülken tas siiäqtanyp myñq ietpedı. Dem tartysyna qarağanda, İtaiaq
ölıp bara jatqan siiäqty. Ne amal ısteuge bılmei sasqan Küntaidyñ iesıne
Aijan tüsıp kettı. Ol üidıñ köleñkesınde quyrşaqtarmen oinap otyr iedı.
– Aijan! – degen aşy dauys şyğyp kettı Küntaidyñ.
Üidegı bolyp jatqan oqiğany mäm-säm qylmai, oiynnyñ qyzyğymen
aldanyp otyrğan Aijan şeşesınıñ aşy dausy sañq öte qalğansyñ jylap
qoia berıp, üige kırdı.
Aqpan İtaiaqty manağy iezgıleu qalpynda iedı. Küntai üige kıre bergen
Aijandy jalma-jan köterıp ap:
– Aijanyñ keldı, Momyn!.. Qorqyp tūr, – dep şyryldağan balasyn
Aqpannyñ, aldyna tosty.
Aşu teñızıne batqan Aqpan, basyn sonda ğana jaryq düniege qylt
ietkızıp şyğarğandai bop, iesı iendı ğana kıre bastağandai bop, kezderı
alaiğan, auzynan jyny aqtarylğan İtaiaqtyñ üstınen tūra berıp, iekı
jağasynan qapsyra ūstady da, iesıkke süirep aparyp:
– Bar, sol sybağañmen! – dep syrtqa tulaqtai laqtyryp jıberdı. Keiın
oralğan oğan:
– Mıne, Aijanyñ! – dep älı de közderı baqyraia öksıp jürgen balany
Küntai tosa berdı. Balasyn oñ jaq qoly men qūşaqtai kötergen Aqpan
bırdeme aituğa yñğailanğan Küntaidy:
– Senen de öletın boldym-au! – dep oñ qolynyñ tüigen jūdyryğymen,
bar küşımen keudeden tüiıp kep jıberdı. Küntai şalqasynan tüstı de
talyp qaldy. Aqpan Aijandy qolynan tüsıre berdı, ol baqyrğan dauyspen
talyp qalğan şeşesın bassaldy...
Aqpan ün-tünsız tysqa şyqty da, beldeuge bailauly atyna mınıp
äldeqaida jön tartty.
Sol kezde äiel-ierkegı aralas, köp adam dañ-dūñ dauyspen İtaiaq üiınıñ
mañyna jinala bastady.
– Oibai, mynau jatqan İtaiaq qoi, – dedı üreilı ierkek dausy.
– Tırı me, özı?! – degen bırneşe dauys iestıldı.
– Ölıp qapty ğoi, mynau! – dedı bır ierkek.
– Ne deidı, oibai-au? – dep baqyryp jylap jıberdı bır äiel. Ol
İtaiaqtyñ ūzatqan qaryndasy Ūlbosyn iedı.
– Jany bar, – degen ünı iestıldı bır ierkektıñ. – Tamyry qimyldaidy.
– İendeşe, köterıp üiıne aparaiyq, – destı bıreuler.
– Nege üiıne aparamyz? – dedı bır qatal ierkek dausy, – osy üige
kırgızemız. Būny būndai küige keltırgen – Aqpan. Ne közımızşe tırıltıp
berer, tırılte almasa, jauabyn berer.
İtaiaq būl kezde jan keşıp kettı. «İtaiaq öldı» degende baqyryp qoia
bergen Ūlbosyn, qazaq ielınıñ sol kezdegı ğūrpymen, qanyn sorğalata iekı
betın tyrnaqtarymen aiyryp tastady da, oramal bürkengen basynyñ
şaştaryn uystap jūlyp aldy... Özge tuystary da «äi - bauyrymdap»
aiqai-ūiğaidy köbeittı. Myna haldy bıldıruge orda auylğa kısı şapty.
Osy şudan talyp jatqan Küntaidyñ da iesı kırıp, basyn kötereiın dese
tös-süiekterı qozğaltpaidy, qol tigızbeidı... Syrtta İtaiaq ölıp qalğan!..
İendı ne bolady, būl?!..
Küntai jan-därmende bas köterıp, qasynda jylap jatqan Aijandy
qūşağyna almaq bolğanda, syrttağylardyñ - «han keledı» degen dausy gu
iete tüstı.
Jūrt köz tıkse, salt mıngen adam, artyna ılese şapqandarğa jetkızbei
ağyzyp keledı. Onyñ Şyñğys iekenı, astyna mıngen atynyñ añqytuymen,
üstıne ıle salğan mundirınıñ, şañqan künnıñ jaryğyna şağylysyp
iyğynda jarq-jūrq ietken altyn epoletınen añğarylady.
«Kısı öldı!» degen aiqaimen, qaraşy auyldyñ ieñbektegen jasynan
bastap, ieñkeigen kärısıne deiın üilerınen jügıre şyğyp, jūrt qorşağan
Aqpan üiınıñ töñıregıne tügel qinalğan iedı. Şyñğystyñ ordadan berı
qarai sıltep kele jatuyn körgen toptyñ ışınen bır pysyq-symağy:
– Uau, tarañdar, tez! – dedı köpşılıkke būiyrğan ünmen, – jyrtyq-tesık
qalyptaryñmen tūrmañdar, būlai oşarylyp, han kelgende! İske tatyr
bıraz ierkek qalyñdar da, özgelerıñ tez joğalyñdar!..
«Han kele jatyr» degende, oinağynda qasqyrdy körıp bytyrai
qaşatyn qoiandarğa ūqsap, ärkımder öz üilerıne bytyrai qaşty. Aqpan
üiının, mañynda, «ıske tatyr» deitınderden on şaqtyaq- adam qaldy. Olar
da qalmas iedı, älgı pysyq:
– Qaida barasyñdar, bärıñ bırdei? Hanğa jalğyz ölıktı ğana tastap
ketesıñder me? Älde, pälesınen qorqasyñdar ma? Nege qorqasyñdar odan?
Öltırgen kısı belgılı! – dep, jäne bırazynyñ atyn atap bögemese. Bögelgen
jūrttan:
– Bız neğyp tūrmyz? – dedı bıreuı, – ölıktı üiıne aparaiyq.
– Nege aparamyz? – dedı iekınşı, – «zañda, ükımet adamy kelgenşe, ölık
jan keşken jerınde jatady» degen. Kelsın, han! Körsın. Ne ıstese de sol
aitsyn.
– Kısı ölımı qiyn deitın iedı, sondyqtan kele jatyr-au, han!.. Anaumynau ıske kelmek tügıl töbe de körsetpeitın iedı ğoi, ol nem? – dedı
bıreuler.
– Kısı öltırdı degen ne sūmdyq?! – dedı bıreu, – körersıñder, būnyñ arty
pälege soğady.
– Ne ısteidı, päle bop? Jauabyn öltırgen kısı berer.
– «Dünie bır qaq baital, iekı aiğyrdy özara şainastyryp aşy qylğan»,
– degendei, – dedı bıreu, – osy üidegı saldaqy qatyn ğoi, İtaiaq pen
Aqpandy şainastyryp, bırın-bırıne jem qylğan. Nege sol saldaqynyñ
tüte-tütesın şyğarmadyq manadan berı?
– Bäse, nege söitpedık? – destı äldeneşe dauys.
– Älı de keş iemes, – destı bıreuler.
– İendeşe, qandy qanmen juyp, sol qatynnyñ joqtauyn bır-aq
asyraiyq.
– Käne, jürıñder! – dep bırneşe dauys iesıkke qarai bettemek bolğanda:
– Täit ärı! – dep aqyryp tastady, bır ierkın dauys. Tyrpyldai bastağan
aiaq dybysy jym bola qaldy. – Öi-maiai, ierın-ai mynalardyñ? – dedı älgı
dauys, keketındı ünmen. – Qai atalaryñ kısı öltırıp iedı, senderdıñ? Mal
baqqannan basqa ne bıtırıp iedıñder, sender? İendı kısı öltırmek!.. Jäne ierkek
iemes, qatyndy!.. Orys zañynda qatyn dauy men şoşqa dauynan jaman dau
joğyn bılesıñder me?
Ol azyraq kıdırdı, tegı, mañaiyndağylardan jauap kütken bolu kerek.
İeşkımnen dybys şyğa qoimağan soñ, ol tağy da ierkınsıp söilep kettı.
– O bır kezdegı jaugerşılık zamanda bolmasa, osy ielde kısını kısı
öltırgenın iestıdıñder me? Joq. Būl bır sūmdyqtyñ basy dep oilañdar.
Būdan älı....
– Ä, qoişy, – dedı bıreu ūnatpağan dauyspen, – «boiauşy, boiauşy
degenge saqalyn boiaidy» degendei, «bılgır, bılgır» degenge, sen tym
bılgırsıp kettıñ ğoi. İekı qūl bırın bırı öltırdı dep, bylaiğy jūrt nege
bülınedı?
– İendeşe, han nege kele jatyr? – dedı anau şaptyğyp.
– Äi, duyldamañdar iendı, äne, han da kelıp qaldy, – dedı bıreuler.
Dabyr jym-jyrt bola qaldy. Älgı sözderdıñ bärın qysylğan demın
zorğa alyp otyrğan Küntai iestıdı. Han kelgende ne bolaryna onyñ közı
jetpedı. Jobasynşa, - kısı ölımıne sebep bolğan būdan bırdeme sūramaq,
üiıne han kırıp kelse qaitedı?.. Sol oidan bylai da qysylyp otyrğan
jüregı qysyñqyrai tüsıp, Küntai talyqsyğan beinemen qaitadan qisaia
kettı. Qoiannyñ qoryqqan köjegındei dırılmen Aijan ony tağy da
qūşaqtap, üstıne jyğyldy...
Şyñğystyñ auyl arasyna mınetın jorğasynyñ aty – Sūrsülık iedı. Ol
qatty jorğasyna basqanda, tymyq künde aldynan jel tūrğyzyp, kekılı de,
jaly da köterılıp ketetın. Bıraq, keide, alysyraq joldy jyldamyraq
ūtyp alu üşın bolmasa, Şyñğys būl iekpınge salmai bülkılmen ğana
jüretın.
Būl joly olai bolmady. «Kısı öldı» degen habar alğan soñ, asyqpasqa
amal qalğan joq. Öitkenı, älgınde jūrt aitqandai, jaugerşılık zaman
basylğannan keiın, (būl mañaida ondai zaman, Şyñğys ağa sūltan bolyp
kelgelı bıtken) kısını kısı öltırdı degen sūmdyq iestıgen iemes. Jäne basqa
bıreu iemes, özınıñ atam-zamanğy sauynşysy öltırıp otyr. Būl pälenıñ
şoqpary öz basyna da soğylmasyn qaidan bıledı. Duandağy özge ısterdıñ
bärın, Şyñğystyñ bilerı-aq asqynğanyn – Şyñğystyñ özı-aq bıtıre
beretın. Kısı ölımınıñ dauy degen būl duanda kezdesken iemes. Ölgen adamdy
ün-tünsız kömdıre saluğa, mañaiynda qaptap jürgen dūşpan. Solardyñ
bıreuı - «ölımdı jasyrdy» dep orys ükımetıne türtıp jıberse ne bolmaq?!..
Ol ükımettıñ ölım jazasyna qatty qaraitynyn bıledı...
Osy oidağy Şyñğys qaraşy auylğa jetkenşe şeşımın de jasap
qoidy. Ol auylğa ordadan iere şapqandardyñ bärınen būryn jetken
Şyñğys, jelıgıp alğan Sūrsülıktıñ basyn, jūrt oşarylğan tūsqa äreñ
qaiyrdy da, oinaqşyğan attyñ üstınen qoldaryn qusyryp, bastaryn
tömen salbyratqan topqa:
– Jany bar ma? – dedı.
– Jo-o-oq, h-h-han iem! – dep İtaiaqtyñ jaqyndarynan bır ierkek ökırıp
qoia berdı.
– Üiıne aparyñdar, onda! – dedı Şyñğys būiyrğan dauyspen, – Ot
ornyn qazyñdar da, astyna su qūiyp jatqyzyñdar. Ol üide jan bolmasyn.
İesıgınde küzet qana bolsyn!
Şyñğys ordağa tartty. Jūrt onyñ būiryğyn oryndady. Olardyñ bır
auyzdan tek qana aitqany:
– Qanşağa deiın jatady, būlai?! Onysyn aitpady ğoi!..
Bağlanda kazak-orys äskerınıñ bır bölımşesı tūrady. Bastyğy qazaqtar
bop, «Qara maiyr» dep atağan maior. Duanğa berılgen pravoda, sol
maiordyñ qaruyna jatatyn ıster atap körsetılgen, solardyñ bıreuı – kısı
ölımı.
Basynan qoryqqan Şyñğys sol Qara maiyrğa hat jazyp, qos atpen kısı
şaptyrdy. Ol 150 şaqyrymdağy Bağlanğa kün täulıgı bolmai jettı. Qazaq
ielınde būndai oqiğany köpten berı iestımegen maior, qasyna äskerlık
därıgerdı ierttı de, tez arada jetıp keldı. Jazdyñ ystyq künı bolğandyqtan,
sazdy salqynğa jatqyzğanmen, ielık jynyğyp ketken ieken, iısıne adam
şydarlyq iemes. Sonda da, – «zañ solai» dep, ışıne Şyñğysty qosa,
därıger İtaiaqty bıraz adamnyñ közınşe soidy. Sonda qarasa, Aqpannyñ
äluettı tızesı İtaiaqtyñ bauyryn byt-şyt qyp iezıp, ietın jaryp jıbergen
ieken.
Ölımnıñ sebebı aşyldy. Jauapqa şaqyrğan Aqpan şynyn aitty.
Maior Küntaidan da jauap almaq bolyp iedı, şaqyrğan üige keluge haly
jetpedı. Köterıp äkeluge bolmaidy. Maior onyñ üiıne baraiyn dep iedı,
«auru, äl üstınde jatyr» degendı aityp, Şyñğys jolatpady, sondağy oiy,
– «Şepenıñ de qoiasyn aqtartar» dep qorqu iedı.
– Būl jūmys ierekşe tapsyrmalardyñ oblystağy prokurory
qatynasumen, Ombydağy sıbırlık korpustyñ soğystyq kollegiiäsynda
qaralady, – dedı de, maior jürıp kettı. Tūtqynğa alğan Aqpandy, salt
mıngen myltyqty tört soldat bır uriadnik Bağlanğa jaiau aidap kettı.
«Şyndyğyn bıleiın» dep, Şyñğys Aqpannyñ üiıne kısı jıberse,
Küntai tösek tartyp jatyr ieken. Auruyna Aqpannyñ sebep bolğanyn,
Küntai jıbergen kısıge de, basqağa da aitqan joq. Onyñ aitqany:
– Az jük tüstı me, mağan, būl künderı? Sol qaiğydan jüregım iezılıp
ketse kerek, älsın-älsın talyqsi berem.
– Būl – jūrt ilanğandai dälel. Şyñğys ta ilandy. Onyñ iendıgı tılegı,
– İtaiaqtyñ ısı jönınde Ombydan tergeu bastalğanşa, Küntaidyñ öluı.
İeger ol tırı bolsa, Şepenıñ basyna tügıl, öz basyna da zor qauıp kütedı...
Küntai sol jatqannan ūzaq jatty. Öitpeuge bolmağan da iedı. Aqpannyñ
temır toqpaqtai jūdyryğy onyñ keudesıne bar küşı, bar iekpınımen
soqqanda, tös süiegınıñ sol jaqtağy bırneşe şemırşegı tübınen
opyrylyp, üş jaqtary ökpesıne qadala qalğan, bır şemırşegı jüregın de
türtıp, dağdyly ornynan taidyrğan. Mıne, osydan, şemırşek jaralağan
ökpe bırtındei şıruge ainalğan, jürek te oqta-tekte älsırep, talyqsytyp
tastaityn.
Bıraq, solarğa qarauğa Küntaida uaqyt joq. İtaiaqty öltırgennen keiın
üiınen attanyp ketken Aqpan, ükımet adamdary tūtqyndağanşa auylğa
kelmei, dalada, jylqy ışınde jürdı de aldy. Aşu üstınde Küntaidy
keudeden qatty soğuy, onyñ talyp tüsuı iesınde. Sol talğannan Küntaidyñ
tūra almai jatuyn da iestıdı. Onyñ jazyqsyzdyğyna da ieş kümänı joq.
Küntaidyñ, ağasy Nūrtaiğa da, özıne de adal jar bolğanyn Aqpan jaqsy
bıledı. Söite tūra:
Bolğanda aşu - pyşaq, aqyl – taiaq. Sol taiaq tausylady jonğan saiyn,
– dep Kertağynyñ balasy Orymbai aqyn aitqandai, İtaiaqty iezgılep
jatqanda aşuy qūrğyry ötkırlene qaldy da, qylmystymen bırge jazasyz
Küntaidy da oryp tüstı. Būl qylyğyna Aqpan artynan ökındı, bıraq –
keş!.. Şynynda da, beinettı ömırıne taiaqtai süienış körıp alğan
Küntaidy, orta belınen oryp tüsırdı, iendı ol «taiaq» bütındene me?
Bütındenbese – Küntaiğa qosylğan künnen keiın-aq, iını tūşyp kiım kigen,
auzy tūşyp as ışken sorly Aqpannyñ ol rahattan airylğany da!..
Jainaq ierkek bala. «Laq mañyrap su ışedı, ūlan jylap kün keşedı»
degendei, jylasa da kün keşıp, jetıp ketken ūlandar ielde az iemes, Jainaq
azar bolsa, solardyñ bırı bolar.
Al qyz bala olai iemes. Kedeidıñ jetım qalğan qyzy tügıl, baidyñ jetım
qalğan, künı ögei şeşege qarağan qyzynyñ da ūzatqanğa deiıngı ömırı (odan
arğysyn «qūdaiym» bıledı) qorşylyqta ötkenın, özgeler tügıl, «iel-jūrtty
az aralady» deitın Aqpannyñ özı san ret körgen. Aijan – kedeidıñ qyzy,
onyñ ışınde – qūldyñ qyzy. İeger äkesı men şeşesı tırı bolsa, «patşanyñ
qyzy» derlıktei ösetın tür-tūlğasy bar. İendı, mıne, sory qainap, qarşadai
künınde, äke ūstalyp aidauğa ketse, şeşe mertıgıp auruğa şaldyqsa - ol
beibaqtyñ künı ne bolmaq?!..
Osy oilar jüregın iezıp, aqtarylğan kez jasyna ne bola almai jürgen
şağynda Aqpan ūstaldy!..
Onyñ ūstaluyn da, aidaluyn da iestıp jatqan Küntai tösek tartuğa
şydamady da, denesın zorğa süiretıp basyn köterdı. Öitpegende şe? Kedei
bolğanmen qyruar şaruasy bar üidıñ jūmysyn kım ısteidı? Bastap körşı
üidıñ bır äielı «tüiesın sauyp», «ystyğyn daiarlap» degen siiäqty ol-pūl
ıske qolqabysyn tigızıp iedı, bırınşıden, öz üiınıñ jūmysynan sirek
artyldy ol, iekınşıden, ol, «balağynan şuy şyqqan» degen äielderdıñ
qataryndağy, meilınşe salaq äieldıñ, bırı iedı. Jasynan tazalyqta ösken
Küntaiğa onyñ meiırımdı ısterınıñ bıreuı de jaqpady.
Basyn kötergen Küntai ūzaq uaqyt sülelenıp, şamasy kelgenşe üi
şaruasyn atqaryp jürdı de, bır kezde, tamyry şırıgen qu ağaştai, bırjola
qūlady. Qanşa talpynğanmen, sodan keiın tösekten basyn kötere almady.
İendı, amal joq salaq qatynnyñ jiırkenerlık ısterınıñ bärıne de köndıguge
tura keldı. Ara-tūra ğana bas sūqqanmen anau äiel, būl üidıñ
jūmystarynan aianğan joq. Onysyna da rahmet. Äitpese, būl üi bylyğyp,
şırıp keter iedı de, jandary aştan ieler iedı.
Özınıñ aituymen jäne syrttai jobalaumen, jūrt Küntaidyñ auruğa
şaldyğuyn, alğaş -«qaiğydan» dep jürdı de, keiın bulyğa jötelıp,
damylsyz qaqyryq tastauynan «qaiğysy qūrt auruğa ainaldy» destı.
İeldıñ ūğymynda, - «qūrt auru qara küiedei, jūğyssañ - aq jūğady». Sodan
qaşatyn jūrt. Küntai tösek tartyp jatyp alğannan keiın, būl üidıñ,
iesıgın de aşpaityn boldy. Sondailardyñ bıreulerı:
– Bıreuın öltırtıp, bıreuın aidatyp, iekı bırdei ierdıñ basyna jettı, qu
qanşyq, būny solardyñ obaly jıbermedı, ölmese örem qapsyñ saldaqy!»
dep tabalady da, iendı bıreulerı, «İtaiaq pen Aqpannyñ tübıne jetken Şepe
deidı, qūdai sony nege atpaidy?! «Tastağan şoqpar sorlyğa tiedı», dep,
şoqpardyñ auyry Küntaiğa tidı. Ölgen - janyn keştı. Aqpan
aidalğanmen, ieger atyp tastamasa, tamağyn tauyp jeitın adam, şyğa
almaityn şyrmauğa Küntai tüstı. Onyñ auruy kün sanap meñdep keledı,
sonda būl ölse, anau iekı bala balapandai şyryldap jetım qalsa nemen kün
ieltedı?! – desıp aiauşylyq aitty.
Qaraşy auylda bır päle bolyp qalğanyn Qūsmūrynnyñ taqyrynda
auyl balalarymen asyq oinap jürgen Jainaq pen Şoqan Şyñğys ol
auylğa salt atpen şaba jönelgenın körgende-aq sezdı. Ol taqyrdan döñge
qonğan orda auyldyñ boiy körınetın iedı de, saiğa qonğan qaraşy auyldyñ
töbesı ğana qyltiiätyn iedı. Şyñğystyñ būlai şapqylauyn, äsırese – öz
aulyna qarai şabuyn būryn körmegen Jainaq:
– Anau ne?! – dep üreilengenmen, oiynda ūtylyp, bıreuden alyp, iendı
«ūtam ba» degen dämemen qyzu oinap jatqan Şoqan moiyn būrmady.
Sol bır şaqta qoly şyğyp, şıgesıne qorğasyn qūiylğan qoşqar
saqamen, taqyrda qaz-qatar tıgılgen keneilerdı alystan boljap, bırınen soñ
bırın ūşyra bastağan Şoqan, Jainaqtyñ:
– «Han atam, kettı» dep tūrmyn ğoi, sağan, bızdıñ auylğa! – dep baibalam
saluyna qarağan joq. Jainaq jūlmalamaq bolğanda:
– Tart qolyñdy! – dep aqyryp qaldy Şoqan, – qolym şyğyp jatqanda,
nemenege bögei berdıñ? «Atañ ölse – soiylar, atam ölse – qoiylar, künde
mağan mynadai, qansonar qaidan tabylar» degen ieken bır añşy, «auylda
atanyñ ölıptı, üide atañ ölıptı» degen habardy aitqan bıreuge. Sol
aitqandai, ūtyp jatqan şağymda, nemenege bölesıñ köñılımdı?
– Jäi şaipaidy ğoi, han atam.
– Nemene bop qaldy deisıñ? Atany ölse – soiylar, atasy ölse –
qoiylar. Alañdatpa köñılımdı!
Şoqannyñ būiryğyna bağynyp dağdy alğan Jainaq ündemedı. Bıraq
keñılı «nege?!» degen sūraumen iereuılde boldy.
Oiyn keşke tarady. Şoqan ūtty: keiıtın de qaitardy, bıreulerge ūpai
da saldy. Sol quanyşpen ol taqyrdan tıkelei ordağa tartty. Qaraşy
auyldyñ balary öz betterıne jönedı. Ädette, Jainaq üiıne Şoqandy
ordağa aparyp sap qaitatyn iedı.
Būl joly, Şyñğystyñ qaraşy auylğa şauyp baryp, tez qaituyna män
berdı de, «nesı bolsa da baryp köreiın» dep öz aulyna bettegen balalarğa
ierdı. Üiıne kelgen Şoqan, äkesınıñ mana, qaraşy auylğa şauyp baryp
qaitqanyn iendı ğana iesıne tüsırıp, qolyna ılıkken şeşesınen:
– Nege öittı, apa? – dep sūrap iedı:
– Jäi, änşeiın, – dei saldy Zeinep.
– Äkem qaida?
– Qūs saluğa kettı.
– «Pälendei bırdeme bola qalady» degen iesınde joq, künı boiy oinap
qaljyrağan Şoqan ıñır asyn ıştı de tösegıne jatyp, qalyñ ūiqyğa kırdı.
Köp ūiyqtaityn Şoqan, ierteñıne şalşyq tüste oiansa, basqa jandar
tūryp ketıp qalğan, tündıgı aşylmağan, säulesı kömeskı üidıñ törınde, äkesı
namaz oqyp jatyr. Qūlşylyqtyñ būl türıne de salaq Şyñğys, ısterden
qoly bosañqyrağan şaqta, «näfılımdı öteimın» dep, ierteden qara keşke
jainamazdan tüspei, ieñkeñdeu men toñqañdaudan damyl almaityn. Şoqan
ony bügın de söituı bolar dep jorydy. Namaz uaqytynda bıreudıñ
sybdyrlauyn, ia söilesuın Şyñğys öte jek köretın, keide sondailar
sezılse, oqyp tūrğan namazyn bölıp, bögeuşıge aqyryp tastaityn,
sondyqtan ol jainamazğa otyrady, Zeinep bar balasyn iertıp qos üige
ketıp qalatyn. Basqa adamdar bolsa - bolmasa da ūlyqsatsyz kırmeidı.
Äkesınıñ sol ädetın bıletın Şoqan tösegınen ieppen tūryp aiaqtaryn
ūşynan ieppen basyp tysqa şyğyp kettı. Qarny aşqan ol, tamaq jemek
bop as üige barsa, basyn tömen salbyratqan şeşesı otyr. «Būnysy nesı?!»
degendei dybys bergende, şeşesınıñ keskınıne qarasa, älem-tapyryq.
– İe, ne boldy, apa?! – dedı Şoqan, tañdanğan keskınmen.
Zeinep oğan tūnjyrai qarady da, jauap bermedı. Salmaqty bırdeme
baryn sezgendei bolğan Şoqan:
– Jainaq keldı me, apa? – dep sūrady. Onysy, ärı «ierteñ iertemen kelem»
degen Jainaqtyñ kelgen-kelmegenın bılu iedı, (özınşe keluge tiıstı, öitkenı
Jainaqtyñ uädesın oryndamağan künı joq, ieger Şoqan ūiqtap jatqanda
kelse, qaida bolatynyn as üidegı kısıge aityp ketedı), iekınşıden, ierlızaiypty adam bop äkesı men şeşesı keide kikıljıñdene qalsa, Zeinepke
qol jūmsap körmegen yzaqor Şyñğystyñ aşuyn taratu üşın osyndai
näpılşıl bola qatatyny kezdesuşı iedı.
Äkesınıñ jainamaz üstınde boluynan, şeşesınıñ qabağy tüsıñkıleuınen,
«aralarynda bırdeme bolyp qalğan bolar» dep joryğan Şoqan, şeşesınıñ
«aşuyna timeiın» degen oimen tysqa şyqty.
İesık aldynda as pısıretın jer oşaq bolatyn. Sonyñ mañynda äldene
tamaqpen şūğyldanyp Şüike jür ieken. Şoqan ony iesımımen tura
ataityn.
– Şüike! – dedı ol iesıkten şyğa. Anau jalt qarady. – Jainaqty kördıñ
be?
– Apyrau, neğyp kelmedı ol? Kelse kerek iedı ğoi.
– Bılmedım, – dedı Şüike asymen ainalysyp. Onyñ keskını de özınıkı
iemes. Ol da qatty tūnjyrağan. «Būnysy nesı?!» – degendei Şoqan
jaqyndap kep:
– Ne bolğan senderge?! – degende, türtıp qalsa jarylğaly tūrğan
Şüike, ieñırep jylap jıberdı. İtaiaq onyñ tuğan nağaşysy iedı. Sol öldı
dep iestıgelı, köñılı ırkıttei ırıp, süiretılıp qūr sülderı ğana jürgen.
«Qūq» dep sanaityn, mensınbeitın äielmen, özı äldenege tyğylyp
jylap tūrğan äielmen tıl qatysyp qasynda tūryp aludy ar körgendei
Şoqan, «şeşemnıñ jäne būnyñ türıne qarağanda, ne de bolsa, auyr
bırdeme bolğan ğoi» degen oi keldı de, mänın şeşesınen bılmek bop as üige
qaita kırdı. Şeşesı manağy qalpynda otyr.
– Apa! – dedı Şoqan qatty dauyspen. Zeinep basyn köterdı. – Ne bop
qalğan, būl, bärıñ bırdei tūnjyrap? Üide sen būlai otyrsyñ?!.. Dalada –
Şüike!.. «Äkesı ölgendı de iestırtedı» deidı ğoi menıñ äkem tırı. Sağan ne
bolğan? Şüikege ne bolğan?
– Ol beişaranyñ nağaşysy ölgen.
Şoqan iendı sūrau bermei, sazarğan keskınmen dalağa şyqsa, as üidıñ
beldeuınde, malşynyñ iertteulı aty tūr ieken. Ol soğan mındı de, qaraşy
auylğa qarai şaba jöneldı... Sonda, basyndağy oi Aqpannyñ İtaiaqty nege
öltıruı jaily.
Küntaiğa özınıñ qoly jetpegen Şepenıñ İtaiaqty jūmsauy, İtaiaqtyñ
Küntaiğa damyl bermeuı, Aqpannyñ būl qylyqty ūnatpauy Şoqanğa
mälım. Aqpan İtaiaqty osyğan bailanysty öltıruı kerek. Bıraq, nege?!
Aqpan men Küntai öte tatu iedı ğoi, aralarynda aramdyq joq siiäqty iedı
ğoi, iendeşe, syrttan kısınegen İtaiaqty Aqpan nege öltıredı? Apasy da ony
jasyrady, aitpaidy. «Äkeñnıñ de basy kete me» dep qorqam dei beredı.
Şoqan Aqpan üiındegı sūmdyqtyñ üstınen şyqty: Küntai qimylsyz
şalqasynan jatyr, onyñ keudesıne betın basa, Aijan qūşaqtap öksıp
jatyr. Jainaq bük tüsıp törde jatyr.
Ne ısterge bılmei qalğan Şoqanğa, üide äldekımnıñ kırgen sybdyryn
iestıgen Jainaq, «būl kım?» degendei, jas pen kır aralasyp aiğyzdanğan
keskınımen qarady.
Jatqan ornynan ūşa türegep, Şoqandy bassalğan Jainaq ieñırep qoia
berdı. Mal baqqan auylda tuyp-ösken Şoqannyñ qasqyr jegen laqtyñ
qalai baqyrğanyn, qasqyr jarğan qūlynnyñ qalai şyñğyrğanyn san ret
iestıgenı de, keide körgenı de bar iedı. Adam dausyna iemes, sol laq pen
qūlynnyñ dauystaryna ūqsap ketken Jainaqtyñ ieñıreuı, Şoqannyñ tūlaboiyn tıtırkendırıp jıberdı. Ne hal bolğanyn baiybyna barmastan, Şoqan
da Jainaqqa qosyla jylady...