Abai. Samğau salmağy.. - 21

bırde qapysyn tauyp, taqsyrynyñ joq kezınde Polşanyñ ırı jäne bai
qalasy Vislitsağa orystardy kırgızıp jıberedı, al orystar qalany
barynşa tonap, sodan keiın dymyn qaldyrmai örtep jıberedı de, qalanyñ
jäne sonyñ ädeiı şaqyruymen kelgen mañaidağy eldı mekenderınıñ
aqsüiekterın, erkek-äielderımen qosa, tüp-tügel qyryp tastaidy.
İaropolk kegın qaitaryp, qahary äbden basylğan kezde (onyñ öitetın jönı
de bar eken: Boleslav aldynda būğan däl osyndai zūlymdyq jasasa kerek),
jañağy opasyzdyñ aşyqtan-aşyq pasyqtyğyn köredı de, soğan sabyrly
baisaldylyqpen qarap tūryp, qatty yñğaisyzdanady; sonyñ uiatyna
şydamai, osyğan kınälı sen ğoi degen oimen onyñ ekı közın oiyp aluğa,
tılı men uiatty jerın kesıp aluğa būiryq beredı” (Täjıribeler, 3-bölım, 1
tarau)
“Täjıribelerdıñ” avtory osy siujettı qaitalap aitqanda myna bır
jağdaidy däleldemek eken: “opasyzdyqtyñ keşırımdı bolatyn jerı de bar
deidı; bıraq ondai keşırımdılık sol opasyzdyqtyñ özın jazalau üşın
qoldanylğan jazağa ğana jüre alady eken”. Abai būl siiäqty moralğa
kelıse me, joq pa, ol belgısız – kelısuı neğaibyl: Qodar men Qamqany
azaptap öltırtken äkenıñ jan türşıgerlık opasyzdyğyna özdıgınen kuä
bolğan adam, sodan keiın ärtürlı ruşyldyq janjaldardyñ talaiyna
amalsyzdan kuä bola jürdı de, ömırınıñ soñğy kezeñınde neşe türlı ötırıkösek pen dau-janjalardyñ qandaiyna da, eşbır sebebıne qaramastan, qany
qas bolyp ötken. Sondai-aq jañağy siiäqty ertede bolyp ketken
oqiğalardyñ ras-ötırıgınde de onyñ şaruasy şamaly, ony anyqtau –
tarihşylar men özge de zertteuşılerdıñ jūmysy. Monten de älgı
oqiğany zamanyndağy bır poliak tarihşysynyñ kıtabynan bılse kerek. Al
Abaidy tañğaldyrğan närse – HVİ ğasyrdyñ aiaq kezındegı frantsuz
jazuşysynyñ äldebır adamşylyq ürdısınıñ jaiyn däleldeu üşın galldar
orystardy köşpelı qazaqtardan kem bıletın kezde, naq sol orystardyñ öz
tarihşysyna jügıngendıgı edı, (ol onymen tūrsyn, Montennıñ İtaliiäğa
barğan saparynda İvan Groznyidyñ 1561 jyly Grigorii Hİİİ papağa
jıbergen elşılıgıne sonşalyqty zer sala nazar audarğandyğy Abaidy
odan beter tañdandyrğan bolar edı).
Uaqyt neğūrlym ötken saiyn Evropa Reseige solğūrlym jıtı közben
qaraidy. “Täjıribeler” jaryq körgennen keiın ekı ğasyr ötkende, sonyñ
avtorynyñ elınde “orysşyl” jäne “orysqa qarsy” ekı partiiänyñ
arasynda qyzu aitys bastalady. Osynyñ soñğysyn bastağan Russo “orysqa
qarsy ekı türlı qarudyñ ğana küşı jüredı – ol aqşa men qamşy” dep
eseptegen, al özınıñ “Qoğamdyq şartynda ol: “orystar eşqaşanda
örkeniettı bola almaidy, öitkenı olar örkenietke tym erte berıldı”
degendei söleket mälımdeme jasağan. Al ekınşı toptyñ ökılı Volter
oğan şūğyl qarsy şyqqan (Didro men D’Alamber de sol topta bolğan).
Volterdıñ bızdıñ el jönınde tötenşe tılektestık bıldırgen “Ūly Petr
tūsyndağy Rossiiä imperiiäsynyñ tarihy” atty eñbegı dünie jüzınde, atap
aitqanda, Şyğysta qyzu ündestık tapqan, sondyqtan ol kıtap Abaidyñ
közıne tüsuı de ğajap emes.
Al Resei Evropağa qaraidy.
Erterekte orystardyñ Batysqa baratyn joly Volter tūratyn Fernei
qamalyn basyp jüretın bolsa, Abaidyñ tūsynda Giote ömırden ötken
Veimarğa qarai būrylys jasaityn bolğan. Bıraq būrynğy eskı jol da
ūmyt bola qoimağan-dy. Qalai bolğanda da, 1858 jyly Ferneide eskı
volterşıl Viazemskii bolypty da, sol jolğy saparynan kündelık
jazbalarynan basqa mynadai aqyndyq ızın de qaldyrypty:
Meken etıp talai jyldar Ferneidı,
Bır danyşpan ötken eken kezınde.
Bügın de oğan eşkım teñdes kelmeidı,
Siqyry bar oiy menen sözınde –
Danalyqtyñ äuliesı, patşasy.
Abai jalğyz Puşkindı ğana emes, onyñ ainalasyndağy aqyndardy da,
onyñ ışınde Viazemskiidı bılgenımen, osy öleñderdı ol oqydy ma, joq pa,
– ol jönınde Mūhtar Äuezovke erıp, bız de anyq kuänyñ joqtyğyna
sılteimız de ünsız tynamyz. Bıraq qalai bolğanda da bır närse aiqyn: köp
jyldar boiy özıne jūmbaq bolyp kelgen jerdegı mädeniet
qūndylyqtaryna qūlşyna kırısken Abai sonymen özınıñ bırlıgın barğan
saiyn anyq sezıne bastağan.
Osy mağynada alğanda, Resei onyñ universitetterınde şeşuşı röl
atqardy, batysqa baratyn jol Peterburg pen Mäskeu arqyly ötetın edı.
Batysşyldar men slavianşılderdıñ soğysy turaly Abai, ärine, eşnärsenı
nemese köp närsenı bılgen joq, al bıraq Gertsennıñ özındık tüisıgı (“erteden
tanys qarsylastar... bızdıñ jüregımız bırge soqty...”) būğan jyly estıletın
edı, öitkenı, taipalar men rulardyñ är aluan tartystaryna amalsyz
aralasa otyryp, ol şyndyğynda kelısımdı ärdaiym joğary bağalaityn;
kürt özgerıstıñ adamy retınde ol jemıstı şaşudan görı jinaudy artyq
köretın. Al endı qalaida qiratu qajet bolsa, ol sonyñ jüregın myqtap
syzdatatyn.
Bälkım, tıptı anyğynda-aq, Abai “Filosofiiälyq hattardy” oqymağan
bolar, bıraq sonyñ özınde de, “Bolğandar men tolğamdardyñ” avtory
Gertsen Çaadaevtyñ pıkırın damytu bağytynda mynadai oitolğamdy äbdenaq qabyl alsa kerek-tı: “Artel men selolyq qauymdastyq, kırıs bölımı
men jer bölımı, halyq jiyny men bolystağy özderın-özderı basqaratyn
selo qūramalary – osynyñ barlyğy bızdıñ bolaşaqtağy erkın
qauymdastyq bolmysymyzdyñ zäulım hramy ornyqtyrylatyn ırgetas
bolady. Bıraq būl ırgetas jai qalanğan tas qana... eger batystyñ oi-pıkırı
bolmasa, bızdıñ soborymyz sol jalañaş ırgetaspen ğana qalatyn bolar
edı”.
Abai – praktikalyq ıstıñ adamy, köşpelı halyqtyñ köşbasşysy, qyr elı
adamdarynyñ bolmysyn jailastyrumen, al dūrysynda qaita
jailastyrumen şūğyldanyp jürgen adam, – ol öz zamandasynyñ, orys
intelligentınıñ tılın tüsınedı, al orys intelligentı, sırä, sony sezbesten,
orys älemın jaiğastyru turaly aitqanda, şyndyğynda, oğan mülde
ūqsamaityn basqa bır tūrmys jaiynyñ tübırlı müddelerın qozğap ketedı.
Sözderı ğana basqa, al ūğymdary bırdei – sol baiağy jiyn, auyl, bolystar.
Abai – oişyl, Abai – ekzistentsialist (älbette, älı paida bolmağan
filosofiiälyq mektepke jatady degen mağynada emes), Gertsendı de
tüsınedı: bärı – bärınıñ ışınde, bärımen bırge: ırgetassyz üi bolmaidy, al
jalğyz ırgetas jäne üi bolmaidy.
Osy arada, bälkım, özımdı özım tüzetıp ketkenım jön bolar. Abaidyñ
Batysqa baratyn joly Reseidıñ astanalary arqyly ötedı dep jaña ğana
aityldy, bıraq būl onşa däl emes, öitkenı ol üşın Resei men Evropa – bır
bäs. Dostoevskiidıñ slavianşyldyq piğyly üşın Şoqan qynjylğan, ol
üşın Abai da qynjylğan bolar edı. Bıraq onyñ taipalas ağa zamandasy
mezgılınen būryn ölıp ketkennen keiın aitylğan orys danyşpanynyñ:
orystardyñ ekı otany bar: Resei jäne Evropa – degen sözın Abai estıdı
nemese estuı mümkın edı. Eger estıgen bolsa, oğan öz jüregınen ündestık
tapty, sonan soñ oğan öz janynan söz qosyp, qazaqtarda da ekı otan bar;
Evropa jäne Aziiä – degen bolar edı.
Arada bırsypyra uaqyt ötkennen keiın, Bırınşı düniejüzılık soğys
jyldarynda, Tolstoidy jäne äsırese Dostoevskiidı qaita-qaita oqyp
alğan bırşama jas German Gesse mynadai sözder aitady: myna apattyñ
saldarynan, “şamasy, Resei jedeldete evropalana bastaityn bolar,
öitkenı osydan aman qalyp, bolaşaqta röl atqarğysy keletın ärbır
memleket üşın özınıñ jan jüiesın tärtıpke keltırıp, ūiymdastyryp, bır
türlı äskerilendıru qajettıgı zamannyñ eñ bırınşı talaby bolyp
tabylady. Enjar Resei, hristianşyl, tözımdı, būrynğy qai kezdegısınen
de janqiiär Resei añqau halyqtyñ jan düniesınen baspana ızdeuge mäjbür
bolady. Sondyqtan bız osynau qūpiiä, jany meiırlı Reseidıñ dauysyna
baiyptyraq qūlaq qoiuymyz kerek. Bükıl “evropalyq” ülgını Resei
Batystan üirendı, odan älı de köp närsenı üirenedı. Al endı Batys älı
künge deiın tolyq bağalamai kelgen enjar aziiälyq ızgılıkterge keletın
bolsaq, būl tūsta orystar tağy da bızge ūstaz bolyp şyğady jäne mūnyñ
özı tıptı praktikalyq saiasattyñ mäselelerıne de qatysty bolady. Öitkenı
künderdıñ künınde bızge tağy da äldeqandai özge bır polius taianyp keluge
tiıs, sonda bız tağy da, bylaişa aitqanda, äreketten görı tözımdılıktı
artyqşa bağalaityn jan-jüie mädenietın tağy da esepke aluğa tiıstı
bolamyz. Evropalyqtar būl önerde älı de säbi küiınde qalyp otyrğanda,
orystar älı ūzaq uaqyt boiy bız benen bızdıñ arğy anamyz Aziiänyñ
arasynda däneker bolyp qalmaqşy.
Kursiv avtordıkı emes – menıkı, bıraq ol taiauda bükıl düniejüzılık ataqdañqqa ie bolğaly tūrğan jazuşynyñ būl aitqan pıkırlerı äste de
talassyz degen söz emes. Qaita, kerısınşe, bır jüie tärtıptık şaralardy
qajet etetın orys ruhynyñ “enjarlyğy” degen jai bır söz, deidı
ädebietşıldık, aqiqattan görı qaradürsındıkke des bergendık. Al endı
qūndylyqtardyñ bır-bırıne auysuy jönındegı armannyñ jönı basqaşa – ol
igılıktı, dausyz jäne tegınde mūrat ataulynyñ bärı siiäqty, jüzege
aspaityn närse.
Bıraq ta adamzat tarihynda bıregei bolyp tuğan Abai syndy adamdar öz
zamandastaryn da, keiıngı ūrpaqtardy da ömırde joq Eldorado elıne
qarai nemese, kerek deseñız, Asan Qaiğy siiäqty “Jidelı Baisynğa” qarai
itermelep tūratyny bar.
Abai mädeniettıñ eşkım enşılenbegen aidyndarynda jüzıp jürdı, jai
ğana jüzıp jürgen joq, özı de baiqamastan, ağynnyñ bağytyn da özgertıp
jürdı.
Sonymen bırge Reseidıñ özı bolmasa da, tıptı, orys mädenietı bolmasa da,
naq orystyñ tılı oğan bağyt sıltegen jaryq jūldyzdai boldy da, aldynan
Puşkindı, Lermontovty, Gogoldı, Tolstoidy ğana emes, solarmen bırge
Giotenı, Bairondy, Geinenı, Mitskeviçtı, Montendı, Paskaldı, Darvindı
jäne aşyp berdı.
Söitıp, bır-bırımen qatarlastyra qoiylğan bırneşe ainanyñ jüiesı
arqyly, Abai bır özınıñ beinesın ğana emes, iağni köşpelı bır adamdy ğana
emes, sonyñ ar jağynda bolaşaqtyñ talai ūrpaqtaryn körgendei boldy.
...Adolf İanuşkeviç Qūnanbai Öskenbaiūlymen kezdesıp, äñgımelesken
sätterınıñ bırınde özınıñ dünie jüzıne äigılı dosy Adam Mitskeviçtıñ
esımın atap qaluy ğajap emes, tıptı atağan künnıñ özınde ony esınde saqtap,
künderdıñ künınde balasyna aituy tıptı de mümkın emes – ony mülde
özgeşe jolsaparğa äzırlep jürgen-dı; sondyqtan ol jolda özge tügıl, öz
elınıñ aqyndaryna da oryn joq edı. Onyñ üstıne Qūnanbai sonşalyqty
sezımtal adam bolmaityn.
Eñ yqtimaly, Mitskeviçtıñ esımın onyñ ūly Severin Grosstan estıgen
bolar, öitkenı, bızdıñ bıluımızşe, ol Abaimen tym jaqyn aralasqan. Būl
sonşalyqty mañyzdy närse emes, öitkenı, bız üşın mañyzdysy – bes
jyldai aidaudyñ taqsıretın tartyp, Resei imperiiäsynyñ ışkı
guberniiälarynda beinet körgen Mitskeviçtı Abaiğa alyp kelgen Gross
emes, aidauda jürgen basqa poliaktar da emes, onymen kezdesken
adamdardyñ bırde-bıreuı poliaktıñ ūly aqynynyñ esımın atağan emes. Ony
alyp kelgen – Puşkin. Onyñ eñ alğaş ret 1826 jyly kezdeskenı turaly
Gertsen bylai deidı: “Puşkin qaityp kelgen kezde Mäskeu qoğamyn da,
Peterburg qoğamyn da tanyğan joq. Özınıñ būrynğy dostaryn da taba
almady, – olardyñ atyn atauğa eşkımnıñ batyly barmady; barlyğynyñ
aitatyny – tūtqyndau, tıntu jäne jer audaru; bärınıñ de qabaqtary tüsken,
betterınde ürei. Ol bır sät Mitskeviçtı, slaviannyñ osynau özgeşe bır
aqynyn ğana kezdestırdı; olar bır-bırıne beine zirattağydai ünsız qol
berdı, al töbelerınen aspan älemı kürkırep tūrğan”.
Bälkım, osynau baiandauda realistık däldıkten görı, revoliutsiiälyq
romantika nemese, aitalyq, Baironğa tän köñılsızdık basym bolar: öitkenı
būl kezdesude Gertsennıñ özı bolmağan – onyñ estelıgıne qarağanda, ol
Mitskeviçpen būdan jiyrma jyl keiın Parijde, “Tribuna narodov”
gazetın aşpaqşy bolyp jürgen kezde ğana tanysqan (ol gazetı bırneşe ai
ğana ömır sürgen). Ärine, Gertsennıñ jalpy baiandauy dūrys: Puşkin men
Mitskeviç – ruhani tuystar jäne odan da görı mañyzdyrağy – bır aqyndyq
ordennıñ müşelerı.
Mūny Mitskeviç “Dziady” poemasynyñ üşınşı bölımındegı “Ūly Petrge
eskertkış” degen tarauda bylai baiandaidy:
Qara jañbyr astynda bır plaşty jamylyp,
Jabyrqağan jandary tün ışınde tūr ekeu.
Bırı onyñ – Batystan bas sauğalap, jan ūryp,
Bostandyqty añsağan bozdaqtardyñ bırı eken.
Ekınşısı – osy elde erkındıktıñ aqyny,
Otty sözben oiatqan orysynyñ sanasyn.
Bır tılekpen tabysyp, ızdep kelse jaqyny,
Nege aiasyn ol-dağy qorğany men panasyn.
Barşağa mälım, Puşkin “Mys salt attyda” Mitskeviçtıñ “şybyrtqyly
küieuı tağdyrdyñ qaharly būiryqşysyna” onşa ūqsamaidy dep, syn pıkır
aityp, özınşe bylai surettegen:
O, küştı ie bar tağdyrğa!
Tūñğiyqtyñ üstınde sen,
Temır tızgındı alyp qolğa,
Reseidı östıp kötermep pe eñ?!
(Däl osy joldarğa Puşkin: “Eskertkıştıñ suretteluın Mitskeviçten qara”
dep eskertu bergen).
Talasuyn talasty, bıraq “Üzındı” men “Mys salt atty” jaryq körmei
tūryp bastalğan tuysqandardyñ özara äñgımesı aqyryna deiın üzılgen joq.
Däl sol siiäqty, 1830 jylğy Poliak köterılısı talqandalğannan keiın oryn
alğan salqyndyq Mitskeviçtıñ pıkırınde danyşpan orys aqynyn eşqandai
da tömendete almağan.
Puşkin Mitskeviçtıñ köp şyğarmalaryn audardy (“Voevoda”, “Budrys
jäne onyñ ūldary”, “Konrad Vallenrodqa” kırıspe), özınıñ ärtürlı
eñbekterınde – “Evgenii Onegin”, “Dubrovskii”, “Sonet” (“Qatygez Dant
sonettı jek körmegen...”) – soğan jaltaqtap qarai bergen, al 1834 jylğy
bır öleñın tıptı eskı dostyqqa arnalğan eskertkış dese bolğandai.
Mitskeviçtıñ Nikolai Reseiıne qarsy jazğan saiasi satiralarynyñ äuenı
baiqalatyn būl öleñnıñ aiağy tym qasırettı de aşy edı:
Tyñdauşy edık aqyn sözın qūmartyp,
Qoş aitystyq ol ketkende Batysqa.
Jyly jüzben ızgı tılek bıldırdık,
Opasyzdyq qyldy bıraq, amal ne,
Qara niet qastyq sözge elıgıp.
Şaşty bızge uly zaryn jyrynyñ.
Estıledı jauyqqany alystan.
Tanys dauys! O, Täñırı, ber tynym,
Aqiqat pen tatulyqqa şaqyryp.
Öleñnıñ soñğy ekı joly onyñ bas jağyndağy oiğa qaita oraltady, onda
Puşkin būrynğy dos köñılden aitylğan äñgımelerdı de, kırşıksız taza
armandardy da, äsem änderdı de (“ol biıkten özıne şabyt berıp,
şattanatyn ömırden ümıt körıp”) eske tüsıredı jäne eñ bastysy ğasyrlar
boiy eskırmeitın suretın jasap ketedı:
...Keide äredık
Ümıt artyp bolaşaqtyñ yrqyna,
Keler me dep bırlık penen yntymaq.
Aldynan Puşkin tızbektep ötken ainalar qatarynan Abai özınıñ mūñly
ömırın jylytqandai armannyñ aqyndyq beinesın körgen. Jañağy bırlık
pen yntymağy jarasqan ortadan öz halqynyñ oi jüzındegı laiyqty ornyn
körgen – būl Abaidyñ ışke bükken mūraty, sondyqtan suretşılerdı
äldebır märtebelı ūğym – aqyndyq şyndyq bırıktırıp jatsa, äldekımnıñ
saiasi daudamaiynan ädıldık ızdep nesı bar?
Özı siqyr, sözı tättı müläiım,
Bilıgı bar aqyl-oiğa qanşama.
Däl özındei qisyn sözdıñ syñaiyn,
Jetkıze almas eşkım aityp barşağa.
Aqyny bar deidı osyndai elınıñ,
Salt-dästürı saqtalypty būzylmai.
Qasyndağy süigen jary erınıñ
Sūlu deidı beiıştıñ hor qyzyndai.
Būl aqyn – Adam Mitskeviç, al öleñ (“Subūrqaqtyñ janğa jaily
salqyny...”) – Mitskeviçtıñ “Qyrym sonetterıne” ün qosu, ony Puşkin
zamanynda
P.A.Viazemskii qara sözben audarğan da, köp jyldardan keiın Bunin jäne
basqalar ony alğaşqy aqyndyq türıne keltırgen.
Mitskeviçtı özınıñ odessalyq dostaryna tanystyra kelıp, Ryleev oğan
“būl özı jäne aqyn da bolğan” degen sözderdı qosady; sonda dekabrizmnıñ
ideology üşın basty närse – aqyl-oidyñ revoliutsiiälyq beinesı bolyp
şyğady.
“Dziady” poemasynyñ üşınşı bölımınen alynğan “üzındıde” “Orys
dostarğa” degen arnau bar, onda Ryleevtıñ aty bırınşı bolyp atalady:
Qaidasyñdar? Ryleevtıñ jarqyn ruhy söndı me,
Moiyndardy qylğyndyryp temır būğau tüstı me?
Ystyq sezım sönıp mülde, qara tünek töndı me,
Jendet oğy jaudy ma älde, paiğambar-au, üstıñe?!.
Solai bolu kerektı de – özı dissident jäne zorlyq ataulynyñ jauy
bolğan Adam Mitskeviç bostandyqtyñ qaharmany jäne beinetqory
Ryleevtı özıne jany jaqyn adam kördı – bıraq onysy Puşkin janynan
özgeşe bolatyn. Öitkenı Ryleevtıñ aqyndyğy “qosymşa” bolsa, Adam
Mitskeviçtıñ aqyndyğy par excellence bolatyn.
Mūny Puşkin anyq bıldı (bıraq Gertsen, şamasy, Mitskeviçtıñ syrtqy
türınen “Polşa tağdyrynyñ tolqymaly beinesın” körgennen keiın,
mūny bılmegen tärızdı). Al (Puşkinnıñ kniaz Viazemskiige aitqan
aqylymen) danyşpannyñ jağyna şyqqannan keiın, osy jaidy Abai da
bılgen edı.
Mitskeviçten audarğan “S.B. albomyna” degen bır ğana öleñı saqtalğan.
Abaidyñ Batyspen ädebi bailanystary turaly jazğan qyzyqty jäne
mazmūndy kıtabynda Şämşiiäbanu Sätbaeva būl öleñdı “evropalyq
reaktsiiä, samoderjavielık-despottyq jüie asqynyp kelıp, nätijesınde
bostandyq süigış dekabristık qozğalysty jäne 1830 jylğy Polşadağy
köterılıstı tūnşyqtyrğannan keiıngı auyr da qorqynyşty künderge
ündestık retınde jazylğan” dep esepteidı. Bıraq olai boluy tıptı de
mümkın emes – öleñ orys jeltoqsanynan bır jyl būryn, al Varşavanyñ
qaraşasynan alty jyl būryn jazylğan jäne osy qaiğyly oqiğalarğa
emes, İuliuş Slovatskiidıñ şeşesı – Salomeia Bekiuge arnap jazylğan
(demek, būl jerde de Ş.Sätbaevanyñ öleñ arnalğan adam “anyqtalmağan
jäne zerttelmegen” degen pıkırı tüsınıksızdıkten tuğan). Abai ol şumaqty
audaru üşın sol kezdegı Dmitrii Minaev jasağan orys nūsqasyn
paidalanğan, al Minaev Nekrasov töñıregındegı orta qoldy ğana aqyn
bolğan, özı köbınese syqaq öleñderımen, epigrammalarymen,
parodiiälarymen ğana belgılı bolğan. Şamasy, Mitskeviçtı orys tılıne
audarğanda ol jañağy parodiiäşyldyğynan aryla almai, jalğan
romantikalyq sarynğa tüsıp ketken . Abai sol jalğandyqty anyq sezıp,
Minaevtyñ (bıraq Mitskeviçtıñ emes) jasyq, jabyrqau sarynynan
alşaqtap ketedı de, şymyr, şiraq ūiqastar tabady (būl jerde men
Ş.Sätbaevanyñ oi-tolğamyna bağyp, ol kısıge şyn senımdı alğysymdy
bıldıremın). Bır ğajaby, Abai tüpnūsqanyñ mänın tüisıkpen tanyp, qazaqşa
audarmasynda orys audarmaşysynyñ şalalyğynan bolğan qatenı tüzetıp
jıbergen.
Bıraq, būl mysalğa qarap, Abai üşın Adam Mitskeviçtıñ kım bolğanyn anyq
bılu mümkın bolmas, al endı Abai onyñ basty şyğarmalaryn –
“Grajinany”, “Konrad Vallenrodty”, “Dziadyny”, “Pan Tadeuştı” oqyğan
bolsa, avtordyñ Abai üşın kım bolğanyn anyq bıler edık.
Keñestıñ alğaşqy ağartu halyq komissary A.V. Lunaçarskii – köp oqyğan,
köbınese öte oryndy pıkırler aitatyn adam – Mitskeviçtıñ: “bır basynda
düniejüzılık aqyn men revoliutsiiälyq aqyndy bırıktırgen” bıregei daryn
bolğanyn atap körsetedı. Ol ras – būl siiäqty mysaldar köp emes, ärı
ketkende Maiakovskii men Garsiiä Lorka esımderı ğana eske tüsedı.
Bıraq, bızdıñ oiymyzşa, Abaidy elıktırgen būl emes, basqa bır
qasietterdıñ qūimasy bolsa kerek. Atap aitqanda, ekı erekşelıktıñ –
ūlttyq, tıptı jergılıktı dese de bolady jäne bükıl dünie jüzılık
qasietterdıñ jūptasuy. Ol bylai tūrsyn, Adam Mitskeviç ūlttyq tarihty
ğana emes, halyqtyq añyzdardy, poliak folkloryn barşağa tüsınıktı tılge
audara bıldı, sol eñbekterınde ol bükıl adamzatqa tän terbelıster men
dybystardy däl basyp jetkıze aldy. Mıne, sol siiäqty Abai da, köbınese
özı sezbesten, tek öz halqyna ğana emes, basqa elderdıñ halyqtaryna da
tüsınıktı bolu jağyna myqty boldy.
Öitkenı, Qyr elınde älemge jai ğana aityp qoimai, däl tauyp, pernesın
däl basyp jetkızetın syr barşylyq edı. Osy önerde Adam Mitskeviçke
teñ keletın avtorlar köp dei alamyz ba? Abaidy osydan basqa tağy da
tañdandyrğan qasiet – poliak aqynynyñ syrşyldyq lirika men
folklordy, azamattyq asqaqtyq pen iumordy, kerek deseñız, belgılı bır
kekesındı, demokratiiälyq qaradürsındık pen öte näzık şeberlıktı, baiandau
men dramany – osynyñ barlyğyn sättı türde ūştastyratyn “Dziady”
poemasyn – bırneşe üzıkke bölınıp ketse de, ışkı tūtastyğyn saqtaityn
tamaşa tuyndysyn erekşe atap körsetuge bolar edı.
Osy poemanyñ orys tılıne audarylğan ekı nūsqasynyñ bıreuın – älde 18601861 jyldary “Russkoe slovo” jurnalynda basylğany ma, älde 1863 jyly
kıtap bolyp şyqqan nūsqasyn ba – äiteuır bıreuın Abai anyq oqyğan;
sonda kım bıledı, osy şyğarmany oqi otyryp, özı de osyndai liro-
epikalyq ülgıde ırı şyğarma jazudy, onda ūzaq sonar, qalyñ köp
oqiğalardy, neşe türlı adamdardy, tuğan ölkesınıñ tarihyn tügel qamtyp
jariiälaudy arman etken de şyğar. Bıraq, bızdıñ bıluımızşe, ol mūndai
armanyn jüzege asyra almady. Alaida soqpaq ızdermen qatarlas keñ
dañğylğa äuestık, ämbebap aqiqattarğa ūmtylğan küş-quat, soğan orailas
tuğan jerge degen yntajıger, – mıne, osynyñ barlyğyn ol ūly poliak
romantigınıñ boiynan taba bıldı jäne onysy zaiağa ketken joq, astyüstı
bırdei toğysqan öleñderınde jäne “Ğaqliiälarynyñ” äuenınde jüielı
ündestık tapty.
“Otyz törtınşı sözınde” Abai ömır men ölım turaly, jer betındegı
tırşılıktıñ baiansyzdyğy turaly – qysqasy, jergılıktı bolmystan görı
keñırek auqymda oi tolğaidy. Söitedı de, kenet auylğa qaita oralyp, kez
kelgen qazaqpen tıl qatysady: “Kımde-kım ahirette de, düniede de qor
bolmaimyn dese bılmek kerek: eş adamnyñ köñılınde ekı quanyş bırdei
bolmaidy, ekı yntyq qūmarlyq bırdei bolmaidy, ekı qorqynyş, ekı qaiğy
– olar da bırdei bolmaidy... Qai adamnyñ köñılınde dünie qaiğysy, dünie
quanyşy, ahiret qaiğysynan, ahiret quanyşynan artyq bolsa –
mūsylman emes. Endı oilap qarai ber, bızdıñ qazaqtar mūsylman eken!
Egerde ekı närse kez bolsa – bırı ahiretke kerektı, bırı osy düniege
kerektı,” bırın alsa bırı timeitūğyn bolsa”, ol osy düniege kerektı alady
da, ekınşısın tağy bır kelgende alarmyn dep jönıne ketedı. Söitıp, ol
Babyl mūnarasyn salamyz dep äure bolğan köp pendenıñ bırı bolyp qala
beredı.
“Bes kündık ömırıñ bar ma, joq pa?.. Bırıñe bırıñ qonaq ekensıñ, özıñ düniege
de qonaq ekensıñ, bıreudıñ bılgendıgıne bılmestıgın talastyryp, bıreudıñ
bağyna, malyna kündestık qylyp, ia körseqyzarlyq qylyp, köz alartyspaq
laiyq pa? Tıleudı Qūdaidan tılemei, pendeden tılep, öz betımen eñbegımdı
jandyr demei, pälenşenıkın äper demek – ol Qūdaiğa aitarlyq söz be?”
Özgeler, iağni, basqa adamdar bar, bıraq olarda jattyq joq – osy oimen
jıgerlengen Abai Evropany aralap ketedı. Sol betımen Batysqa barady,
bıraq az uaqyt ışınde köp äser alğan Germaniiädan ärı barmai, sonda kıdırıp
qalady, – qazır bız onymen bırge La-Manşty kesıp ötpekpız.
Ärine, ämbebaptyqty ızdegen saparynda ol – özınıñ örnektep aitqan sözı
boiynşa – Baironda qonaq bolmai kete almady.
Oğan alğaş ret alyp kelgen tağy da Puşkin edı; “Aqyloidyñ ämırşısı”
atty şyğarmasynda ol ğasyrlar boiy esten şyqpaityndai etıp, myna
öleñ-joldaryn jazğan:
Aitqyzyp bostandyqqa joqtau sözın,
Ol kettı, altyn täjı qaldy artynda.
Aqyndy eske alatyn keldı kezıñ,
Tolqyğan kök teñızdei sözın tyñda.
Boiyna jiğan eldıñ namys-aryn,
Özı de quatty edı, tereñ edı.
Qaitpaityn qaisar mınez, asau aryn,
Barşağa sondai bolu kerek edı.
Bükıl Evropa Valter Skotty qūnyğa oqyp jatqan, ataq-dañqtyñ biık
şyñynda Giote otyr, bıraq zamandastardyñ ruhani jäne estetikalyq bilıgı
Baironnyñ qolynda; al Puşkin, özınıñ ağa zamandasyna közqarasynyñ
kürdelı bolğandyğyna qaramastan, “osynau arbap alar qūpiiä syry bar
quatty aqyndy” marapattaudyñ qolaily sätın qūr jıbermesten, sony
şyğarmaşylyq darynnyñ biık beinesı dep ūqty: özınıñ dosy Viazemskiige
jazğan hatynda Puşkin qara tobyrdy qoia tūryp, ärdaiym danamen bırge
bol degende, osy Bairondy eske alyp aitqan (būl aqyldy ol özınıñ
kündelıgın jäne aqynmen jazysqan hat-habarlaryn joğaltyp alğanda
aitqan).
Abai Puşkinnen keiın Gertsenmen äuestendı: mūny qyzyqtyrğan –
evropalyq orystyñ ekı ūdai tabiğaty edı. Bälkım, aqyn retınde
Puşkinnen görı Bairondy kemırek qabyldağan sebebı – Baironnyñ öleñ
jönınde aitqan sözderın ünemı ūğa bermeidı, al onyñ suretker retındegı
ışkı qasıretın bylai dep suretteidı: “Baironnyñ toryğuy jeke basynyñ
köñıl-küiınen görı kırpiiäzdyğyna bailanysty, Bairondy küiretken sebep
– ömırden aldanğandyğy edı, al ömırdıñ aldağan sebebı – onyñ ömırge qoiar
talabynyñ jalğandyğynda jatty, sondyqtan Angliiä men Bairon jas
mölşerlerı men tärbie mektepterı ärtürlı bola tūryp, tūmannyñ seiılgen
kezınde kezdestı”.
İe, “Bolğandar men tolğamdar” atty eñbekte Abai baqytsyzdyğynyñ
sebebı de dūrys añğarylğan sekıldı – zamanynan jäne öz elınen, öz
halqynan qol üzıp ketkendıgı degendei pıkır aitylady.
Jüregım, nenı sezesıñ,
Senen basqa jan joq pa?
Dünienı, köñılım, kezesıñ,
Tiiänaq joq pa, qoi, toqta!
Būdan on jyl būryn aitylğan “Toğyzynşy sözdegı” köñıl küiı, Gertsen
aitqandai, bükıl bır ūrpaqtyñ tüñılgendıgınen tuğan Baironğa tän jait
emes pe eken: “Syrtym sau bolsa da, ışım ölıp qalypty. Aşulansam
yzalana almaimyn. Külsem quana almaimyn. Söilegenım öz sözım emes,
külgenım öz külkım emes, bärı de äldekımdıkı... Sol sebepten bır jürgen
quys keudemın. Tegınde oilaimyn: bū da jaqsy, öler kezde – ättegen-ai,
sondai-sondai qyzyqtarym qaldy-au!”... dep artqa alañ bolmai öluge”.
Mıne osy jerde de oi tolqyndarynyñ älde qandai bır jan tebırenterlık
toğysuy baiqalady. Gertsennıñ eske aluy boiynşa, Bairon Angliiädan
qaşqanda tüsınıspeuşılıktıñ arğy betıne ötıp ketpekşı bolğan, sol nietın
Çaild Garoldtyñ öz kemesıne aitqan myna sözımen jetkızedı:
Şattyqqa toiyp, şaqyrğanda qaiğyny,
Tamūqqa barmaq Albiondy qaldyryp.
“Osyndai beinettı sapardan ne kütıp edı ol?”, – dep sūraidy Gertsen
“Bolğandar men tolğamdarynda”. – İspaniiäny Napoleon qyryp jatyr,
Grekiiä jabaiylanyp kettı, 1814 jyldan keiın ölgen Lazarlardyñ bärı
qaita tırıldı; olardan qaşyp Ravennağa barsañ da, Diodatige barsañ da
qūtylmaisyñ. Bairon nemısterdıñ sub specie aeternitatis (mäñgılık
tūrğysynan) teoriiäsymen de, frantsuzdardyñ saiasi sözuarlyğymen de
qanağattana almady, söittı de küiredı, bıraq küiregende qaharly Titan
siiäqty özınıñ öşpendılıgın el közıne aityp kettı”.
Mıne, Abai da osy siiäqty, qaida bararyn, qaidan oryn tabaryn bılmeidı,
baiağyda ömırden ötıp ketken ağylşynnyñ aqyny siiäqty küide. “Eger jek
körsem, söilespesem, mäjılıstes, syrlas, keñestes bolmasam kerek edı,
tobyna barmai... jatu kerek edı, ol mümkın bolmasa, būlardyñ ortasynan
köşıp ketu kerek edı” (“Toğyzynşy söz”).
Puşkindı sözsız qūrmetteuşı, bıraq Gertsennıñ anyq qarsylasy bolğan
tağy bır orys – Dostoevskii, söite tūryp, mūnyñ sözın ılıp äketıp, jaña
bır örnektermen tolyqtyrady da, Abaidyñ aldynan aşylğan Baironnyñ
suretın ūsynady (būl endı jas kezındegı qūştarlyqtan suynyp,
közqarasynyñ köbın qaita qarağan, sondyqtan Dostoevskii de Bairon
jönındegı pıkırın özgertken, bıraq: “Bairondy tälkek qylmañdar, boiynda
onyñ quat bar” dep eskertudı ūmytpağan).
“Düniege ūly da quatty dana, qūmarpaz aqyn keldı. Onyñ sözderınen sol
kezdegı adamzattyñ qaiğy-mūñy jäne öz mūratyn, öz armandaryn
joğaltyp, tüñılgen qasıretı estıldı. Būl – būğan deiın qūlaq estımegen yza
men kektıñ, qarğys pen küñırenıstıñ jaña bır saryny. Baironşyldyqtyñ
ruhy bükıl adamzatqa tarady, adamzat soğan ün qosty”.
Mıne-mıne, sol qasıret Abaidyñ da jan-jüiesın bilegen-dı, bıraq onyñ
jan-jüiesı älı qajymağan, sözındegı qahar men qarğys lebı älı qaitpağandy.
Qartaidyq, qaiğy oiladyq, ūiqy sergek,
Aşuyñ – aşyğan u, oiyñ – kermek.
Mūñdasarğa kısı joq, sözdı ūğarlyq,
Kım köñıldı köterıp bolady ermek?
Bıraq būl tūsta “qaisar Vissarionnyñ” dausy estıledı, al onyñ Baironğa
közqarasy özgeşe. Onyñ pıkırınşe – būl öz zamanynyñ Prometeiı, aşuğa
bulyqqan tūlğa, “özeuregen örlıkte özıne sengen pätşağar”.
Būl beine de Abaiğa jat emes; “erkındıktı özıñe ğana tıleisıñ” dep
“baironşyl” qaharmanğa Puşkin aitqan ükım būğan da jat emes. Osynyñ
ekeuınde de küş-quatqa, özın-özı ornyqtyruğa degen şattanu bar, al ekınşı
jağynan bıreudıñ öktemdıgın qabyldamau jäne jaqyndy jatsynu ruhy
jäne baiqalady – osynyñ bärı Aleksandr Makedonskii turaly
poemasynda beinelengen.
Bıraq qalai degenmen de Abaidyñ Baironmen jaqyndasuynda
(Lermontovpen jaqyndasqany siiäqty) Lermontov erekşe röl atqarğan.
Būl jerde äñgıme tıkelei dänekerlıkte ğana emes, bıraq onyñ da mañyzyn
kemıtuge bolmaidy.
Lermontovtyñ ızımen Abai, joğaryda aitylğandai, Baironnyñ ekı öleñın
audarğan – “Köñılım menıñ qarañğy. Bol-bol aqyn” jäne “Albomğa”.
Bırınşısı “Evrei sazdary” tsiklıne kıredı (oğan keiın kompozitor İsaak
Natan än jazğan), būl toptağy öleñderınde aqyn erekşe bır
sezımtaldyqpen jäne şeberlıkpen söz sarynynda da, än äuenınde de “Köne
Ösiettıñ” epikalyq qaharly küş-quaty jäne İosif Prikrasnyidyñ
lirikalyq äuezdı saryny, Mysyr tūtqyndyğynyñ qarañğy qapasy qatar
beinelengen.
“Ol keledı jarqyrap, jairañ qağyp” – mıne, būl sözderde eşbır qylau
tüspegen emın-erkın sezımnıñ şeksız bostandyğy bar, “Ännıñ änındegıdei”
taza süiıspenşılıktıñ saryny bar:
Arbağan köz, aq jarqyn jüz,
Syldyr külkı – beine teñız
Sybdyryndai, siqyrly äuen –
Bärı beibıt ömır deñız.
Jomart qoldyñ mol syiyndai,
Bal-şyrynnyñ būlağyndai,
Ağyp tūrsa sol tyiylmai –
Kımdı qoiar būla qylmai.
Bıraq osynyñ barlyğynda
Babyldyñ soñğy patşasy
Valtasarğa arnalğan sözdıñ qaharly qarama-qarsylyğy jäne estıledı;
sonyñ küpırlık toiynda äldebır qūpiiä qoldarmen: mene, tekel, fares
degen qaterlı sözder jazylğany mälım. Ol jerde jylt etken säuleden
nyşan joq, qara pälenıñ tünegı ğana bar:
Valtasar-au, kım jasar-au
Mūndai bassyz jyn-oinaqty?..
Jasağannyñ jarlyq ünı
Däl töbeñnen jalt oinatty...
Asa berseñ, tasa berseñ,
Senıñ jaiyñ tabylmai ma,
Ğarasatta qyl moinyña
Qarğys tañba tağylmai ma?!
Al äuelı Lermontov, odan keiın Abai audarğan öleñde mūndai ūştasqan
ūşqarylyq bolmasa da, kezdesuge degen ynta-yqylas bar. Ras, orysşa
jäne, boljaldap aitqanda, qazaqşa nūsqalarynan görı Baironda būl
aiqynyraq sezıledı. İağni aitqanda, segız joldyq öleñnıñ Lermontov
audarmasynda tüpnūsqanyñ sözdık qūrylymy erkın berılıp, nauqastyñ
köñıl küiıne säikes aitylğan: jandüniesındegı qasıret-qaiğysy arfanyñ
ışegı arqyly bylai jetkızılgen:
İ esli ne navek nadejdy rok unes,
Oni v grudi moei prosnutsia,
İ esli est v oçah zastyvşih kaplia slez,
Oni rastaiut i prosnutsia.