LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Саид Герайнынъ диний-тасаввуфий лирикасынынъ эсас тюрлери
Total number of words is 2609
Total number of unique words is 1348
26.4 of words are in the 2000 most common words
30.1 of words are in the 5000 most common words
30.1 of words are in the 8000 most common words
Саид Герайнынъ диний-тасаввуфий лирикасынынъ эсас тюрлери
Аннотация. Къырымтатар ортачагъ шиирининъ тюрлер системасы иле алякъалы меселелерге дикъкъат сонъки йылларда эп артмакътадыр. Ашагъыдаки макъаледе бу мевзунынъ бир аспекти – XVIII а. шаири ве тарихчысы Саид Герайнынъ диний-тасаввуфий лирикасынынъ эсас тюрлери эльге алына. Къырымтатар эдебиятшынаслыгъында ильк дефа шаирнинъ «Диван»ындаки тевхид, мунаджат, нат, фазилет-наме, мираджие ве рамазание тюрлериндеки эсерлер теткъикъ олуна, оларнынъ поэтикасынынъ айры унсурлары талиль этиле.
Анахтар сёзлери: Къырым, Саид Герай, диван шиири, диний-тасаввуфий тюрлер.
Меселенинъ актуаллиги. Бирде-бир миллий эдебиятнынъ ортачагъ деврине аит шиириетининъ тюрлер системасыны теткъикъ этмек – олдукъча муим ве бильги арттырыджы бир меселедир. Чюнки бойле теткъикъат, бир тарафтан, шу шиириетнинъ мевзулар даиресининъ не къадар кениш олгъаныны косьтере, экинджи тарафтан, онынъ насыл тарз ве услюп иле мейдангъа кетирильгени акъкъында тасаввур ярата. Къырымтатар эдебиятшынаслыгъы ичюн бу теткъикъатларнынъ эмиети даа зияде арта, чюнки къырымтатар ортачагъ шиирининъ ве, айрыджа, диван шиирининъ тюрлер системасы бугуньде пек аз огренильген меселелерден бири олып къалмакъта ве бу саада япылгъан эр бир чалышма олдукъча эмиетли сайылыр. Ашагъыда бакъыладжакъ Саид Герайнынъ «Диваны» да бу джеэттен гузель бир фурсат яратмакътадыр.
Эдебият талили. Къырымтатар эдебиятшынаслыгъында диван шиирининъ тюрлер системасына даир бугуньгедже сайылы макъалелер язылгъан, оларнынъ арасында, ильк эвеля, Н. Абдульвапов [1–5] ве Т. Усеиновнынъ [6] чалышмаларыны къайд этмек мумкюндир. Умумен алгъанда, бу меселелерге османлы шиириетиндеки айны меселелер иле берабер бакъмакъ догъру олур, чюнки къырымтатар диван шиири узун заман, буюк ольчюде, османлы шиирининъ бир пытагъы оларакъ инкишаф эткендир. Османлы шииринде исе тюрлер системасы олдукъча огренильген сайыла билир, атта соньки йылларда бу саада янъы янашувлар биле корюльмектедир [7].
Догърудан-догъру Саид Герайнынъ манзум яратыджылыгъыны алсакъ, соньки вакъыткъадже Къырымда онъа даир пек аз шейлер билинген [8, с. 78; 9, с. 94–95], амма сонъки йылларда бу саада да белли бир денъишмелер юзь берген, шаирнинъ шахсиети ве иджа-дына даир махсус бир сыра макъалелер дюнья юзю корьгендир [5; 10; 11].
Макъаленинъ макъсады. Диван шиириетининъ тюрлер системасыны огренмек ичюн гузель фурсат шаирлернинъ «Диван»лары ярата. Табий ки, фаркълы муэллифлернинъ яратыджылыгъында тюрлер сырасы да фаркълы олур: пек сынъырлы сайыдан – там бир тюрлер антологиясыны тешкиль этеджек къадар. Къырым шиириетини бу джеэттен огренмек ичюн Саид Герайнынъ «Диван»ы айрыджа эмиетлидир. Чюнки, биринджи тарафтан, Саид – «Диван»лары бугуньгедже еткен сайылы Къырымлы шаирлеринден биридир, экинджи тарафтан, онынъ «Диваны», муреттеп бир диван олып, эм диний-тасаввуфий, эм де дин-тышы тюрлерде язылгъан эпейдже эсер булундырмакътадыр.
Бу макъале ичюн шу тюрлерден ялынъыз диний-тасаввуфий лириканынъ базы чешитлери алынгъан, макъсат – бу тюрлерге даир умумий малюмат берип, эр бирининъ поэтикасынынъ энъ муим хусусиетлерини косьтермектир.
Эсас материалнынъ ачыкъланмасы. Саид Герай – Къырым ханлары III Саадет Герайнынъ (ханлыгъы: 1716–1724 сс.) огълу ве Хаджи I Селим Герайнынъ (о. 1704) торуныдыр. Яшлыгъыны Румелиде кечирген (тахминен, Янболу дживарындаки Сырадж-эли коюнде), агъасы Халим Герайнынъ ханлыгъы заманында (1755–1758 сс.) Едисан сераскерлигини япкъан, даа сонъра белли бир вакъыт Истанбулда яшагъандыр. Олюм йылы ве ери белли дегиль, амма 1181/1767-68-де аятта олгъаны билинмектедир [10; 12; 13]. Акъкъындаки бильгилернинъ чокъ сынъырлы олгъанына бакъмадан, Саид Герайдан олдукъча муим манзум ве менсур мирас къалгъандыр.
Саид Герай – бир тарихчы ве шаирдир. Онынъ «Тарих-ы Саид Герай» адлы чокъ къыйметли тарихий чалышмасы бугуньде Берлиндеки Девлет кутюпханесинде сакъланмакъта, бу эсерге багъышанып 1975 с. алман тюркологы Б. Келльнер-Хайнкеле тарафындан бир монография нешир олунгъандыр [14].
Саиднинъ манзум яратыджылыгъына кельгенде, онынъ эсас къысмыны бугунь дюньяда екяне нусхасы билинген ве Анкара иль кутюпханесинде булунгъан «Диван»ы тешкиль этмекте, ондан да гъайры, шаирнинъ айры манзумелери онынъ «Тарих»ында да мевджуттыр [10]. Саиднинъ «Диван»ы 2001 с. латин арифлери иле Денизлиде (Тюркие) дюнья юзю корьген сонъ, онъа, кене де, Тюркиеде бир юксек лисанс диссертациясы ве базы макъалелер багъышлангъан, айры эсерлери де сонъки йылларда бир чокъ макъалалерде анъылгъандыр [12; 13; 15]. Къырымны алсакъ, юкъарыда да къайд эткенимиз киби, узун заман мында Саид Герайнынъ шиириети аман-аман билинмей эди, лякин «Диван»ы Тюркиеде басылгъан сонъ, о («Диван»), артыкъ, Къырымда да тедкъикъ олунып башлангъан ве 2019–2020 сс. шаирнинъ манзум яратыджылыгъына даир ильк махсус макъалелер де басылгъандыр [10; 11].
Саид Герайнынъ «Диван»ы – классик тарзда тертип этильген бир «Диван»дыр. О, еди болюмден ибарет олып, топлам 223 манзуме булундырмакътадыр [16]. Пек буюк олмаса да, «Диван» озюнинъ назм шекиль ве тюрлерининъ фаркълылыгъы иле дикъкъат чеке. Ич шубесиз, муэллиф онда озюни олдукъча фаркълы шекиль ве тюрлерде усталыкъ иле косьтермеге муаваффакъ олгъандыр.
Шекиль джеэтинден, Саид Герайнынъ «Диван»ында месневи, къасиде, теркиб-и бент, мусеммен, муседдес, тахмис, къыта, гъазель, рубаи киби назм шекиллерининъ къулланылгъаныны корьмек мумкюндир. Тюр джеэтинден де «Диван» олдукъча ренкли бир манзараны арз эте: топлам оларакъ, джыйынтыкъта йигирми къадар назм тюрлерининъ орьнеклерине расткелине, диний-тасаввуфий тюрлер, медхие, ашкъ лирикасы, хиджвий ве хикемий тюрлер, бахарие, дарие (къасрие), тарих тюшюрме – бу тюрлернинъ базыларыдыр. Ашагъыда булардан ялынъыз диний-тасаввуфий лириканынъ мустакъиль тюрлери бакъыладжакътыр.
Саид Герайнынъ диний-тасаввуфий лирикасынынъ мустакъиль тюрлери, эсасен, онынъ «Диван»ынынъ башындаки месневи ве къасиде болюмлеринде ер ала. Бундан гъайры, айры эсерлерге «Диван»нынъ башкъа болюмлеринде, мисаль, мусамматлар ве гъазеллер арасында да расткелине.
Саиднинъ «Диван»ындаки диний-тасаввуфий лириканынъ ильк орьнеги – тевхид тюрюнде бир эсердир. Тевхид (ар.: «бир этме, бирлештирме; бир сайма, бир оларакъ бакъма, бирлигине инанма») – тюрк диний-тасаввуфий шиирининъ эсас тюрлеринден биридир, бу тюрдеки эсерлерде Аллахнынъ бирлик ве улулыгъы, сыфатлары, къудретининъ сонъсузлыгъы, ич бир шейнинъ «О»нъа бенъземегени, бутюн къудрет ве илимлер «О»нъа аит олгъаны, бир де къулнынъ «О»нынъ къаршысында аджизлиги мотивлери тереннюм этилир. Тевхидлер диний-тасаввуфий тюрлер иерархиясынынъ энъ башында булунмакъталар, шу себептен олар, даа чокъ, «Диван»ларнынъ энъ башында ер алыр. Диван шииринде тевхидлер, эсасен, буюк колемли – къасиде ве месневи шекиллеринде язылыр, амма даа кучюк – гъазель, мурабба ве саире шекиллеринде язылгъан тевхидлерге де сыкъ-сыкъ расткелинир [17].
Саид Герайнынъ «Диван»ындаки тевхид – «Ин месневи дер тевхид-и Бари» деп адландырылгъан, колеми 68 бейит олгъан ве арузнынъ feilâtün / mefâilün / feilün къалыбы иле язылгъан бир месневидир[12, s. 1–8]. Онынъ башында Ярадан адына бир медхие булунмакъта, бу медхиеде «О», ильк эвеля, «эсма-уль-хусна», яни «(Аллахнынъ) гузель исимлери» деп билинген бир сыра сыфатлары иле къаршымызгъа чыкъа:
Hamd ol Allaha kim odur ma‘bûd
Hâlıq u Qâdir ü Hüdâ-yı Vedûd
Vâhid-i lem-yelid ve lem yûled
Qasrdur Qayyum ü Hayy İlah Ebed
Naqş-bend-i sahîfe-i ezelî
Sırr-ı qudret nüvis-i lem-yezelî
Тевхидлерде эсма—уль—хуснанынъ ишлетильмеси – бу тюрнинъ поэтикасынынъ эсас хусусиетлеринден бири сайылыр. Шаирлер тевхидлерде бу сыфатларны олдукъча чокъ ве эллеринден кельгени къадар санатлы бир шекильде къулланмагъа чалышырлар. Айны шу Саиднинъ эсерининъ девамында, 14–16 бейитлеринде, «гузель исимлерден» даа бир къачынынъ къулланылгъаныны корьмек мумкюндир:
Dest-i dârende-i faqîr ü ğarîb
Vâhib-i lutf-ı cân-ı vasl-ı Habîb
Tesliyet- bahş-ı ‘aşq-ı nevha-güzâr
Merhem-i zahm-ı her dil-i bîmâr
‘Ârif-i genc-i qalb-i sırr-ı hikem
Mûcid-i her sürûr u hüzn ü elem
Hem semî’ ü ‘alîm ü hem qahhâr
Hem hakîm ü rahîm ü hem settâr
Тевхиднинъ сонъки он эки бейти (№№ 57–68) айрыджа бир дикъкъат чеке. Бу бейитлер Ярадангъа ялварув ве нияз мотивлерини булундыра ве, бойледже, эсернинъ дуа болюмини тешкиль эте:
Dâ’imâ ‘aşquñile ma‘mûr it
Nûr-ı tevhîdüñile pür-nûr it
Baña sen eyle ey kerem-kânı
Dü-cihân içre lutf u ihsânı
İsmümi itdüñ ey İlâhi Sa‘îd
Beni sen rahmetüñden itme ba‘îd
Бу, дуа мотивлери, аслында, тевхидден зияде, мунаджат тюрюне хастыр. Мунаджат (ар.: «фысылдама, къулакъкъа сёйлеме; ялварма; Аллахкъа дуа этме; сессиз, кимсеге дуйдурмадан этильген дуа») – диний-тасаввуфий эдебиятнынъ эсас тюрлеринден даа бири, онынъ мевзусы – Танърыгъа якъарыш, ялварыш, нияз, дуадыр. Бу тюр эсерлерде лирик къараманнынъ Аллахнынъ къудрет ве азамети къаршысында аджизлиги ифаде олуна, гунахларынынъ багъышланмасы ичюн Ярадангъа япкъан дуасы ер ала [7]. Мунаджатлар манзум ве менсур ола билир, манзум олгъанлар, даа чокъ, къасиде, месневи, гъазель ве къыта назым шекиллери иле язылыр. Мунаджат – мустакъиль бир тюрдир, месневи ве къасиде шекиллеринде олса, «Диван»ларнынъ башында, тевхидден сонъра ер алыр. Лякин пек чокъ алларда кучюк колемли айры мунаджатлар «Диван»лар ве эр анги бир дигер ислямий эсернинъ (манзум ве менсур) энъ башында, бу эсерлерге кучюк бир кириш дуасы оларакъ, я да буюк колемли бир манзум эсерлернинъ ичинде, айны шу, дуа функциясы иле де къулланылыр [18, s. 631].
Саиднинъ тевхидинде де айны шуны – эсернинъ сонъундаки бир дуа болюмини коремиз. Ве бу, терендже бакъкъанда, бир тесадуф олмагъаны киби корюне. Чюнки бир эсерде, санки, эки тюрнинъ хусусиетлери бирлештирильген. Ве, Саиднинъ «Диван»ынынъ башында мустакъиль бир мунаджатнынъ олмагъаныны козь огюне алсакъ, бунынъ махсус япылгъаныны тахмин этмек мумкюндир.
Амма Саиднинъ «Диван»ында мунаджат рухлу мустакъиль эсерлер де бар. Оларны, мисаль, гъазеллер арасында корьмек мумкюндир. «Rûzi-i nefsüm içün gezdürme yâ Rab bâb bâb» мысрасынен башлагъан гъазель (№ 13) – бунъа гузель бир мисаль ола билир [12, s. 69–70]. Еди бейиттен ибарет, арузнынъ fâilâtün / fâilâtün / fâilâtün / fâilün къалыбы иле язылгъан бу гъазельде тюрнинъ бир чокъ характеристик мотивлерине расткельмек мумкюндир:
Rûzi-i nefsüm içün gezdürme yâ Rab bâb bâb
Merd-i qâni‘ eyleyüp ben zârı qıl ‘izzet-me’âb
İqtisâb-ı zahr-i âhirle sa‘âdet bulmağa
Ğafletüm ref‘ eyle çeşmümden benüm mânend-i hâb
Ravza-i firdevse idhâl eylesün lutfuñ beni
Qoyma nâr-ı dûzaha cürmüm olursa sad-kitâb
Hüsn-i îmânum qabûl it cürmümi ‘afv eyle qıl
Nüsha-i ‘isyân olan ketb-i vücûdum intihâb
Levh-i mahfûzuñda nâmum ger şaqîse yaz Sa‘îd
Olmayam şermende beyne’l-mü’minîn rûz-ı hisâb
Саиднинъ «Диван»ынынъ башында, айны шу месневилер болюминде, тевхид ве мунаджаттан сонъ кельген даа бир диний-тасаввуфий мевзулы эсер – нат тюрюнинъ орьнегидир. Нат (ар.: «макътама, макътап анълатма; васыфландырма») – эдебиятта Пейгъамбер Хз. Мухаммедни медх этмек (макътамакъ), онынъ шефаатына наиль олмакъ макъсады иле язылгъан шиир тюрюдир [19]. «Диван»ларда натлар, даа чокъ, тевхид ве мунаджатлардан сонъра келир, амма тевхид ве мунаджатларсыз, натларнен башлагъан «Диван»лар да бардыр. Натларда Хз. Мухаммедге къаршы дуюлгъан сайгъы ве севги ифаде олуна, онынъ аяты, иджрети, динни яйма ёлунда косьтерген гъайрети анълатыла, бир де эсерлернинъ сонъунда онынъ шефаатына сыгъыныла ве салят ве селямлар кетириле.
Бу мотивлерден чокъусыны Саиднинъ натларында да корьмек мумкюндир. Онынъ «Диван»ындаки натлардан бири – «Фи-н-нат-ы Ресул-ус-сакъалейн» деп адландырылгъан, колеми 29 бейит олгъан, feilâtün / mefâilün / feilün къалыбы иле язылгъан бир месневидир [12, s. 8–11]. Эсернинъ башында шаир кендини «нат ёлунда да бираз къошмакъны», яни Хз. Пейгъамбер адына медх ве сеналарда булунмагъа чагъыра:
Gele ey hâme-i şikeste-raqam
‘Anberîn-nefha-rîz-i müşgîn-dem
Na‘t- gûyâ olup efendimize
Tûşe-i âhiretle kendimize
Medh-i Levlâk ile olup gûyâ
Râh-ı na‘t içre ol biraz pûyâ
Эсернинъ девамында нат тюрюнинъ бир сыра хусусий унсурларына расткелине. Мисаль, 10–14 бейитлеринде Хз. Пейгъамбер базы бир сыфатлары иле (Tarîq-i hidâye râh-nümâ, Şâh-ı seyyidü’l-kevneyn, Muhbir-i sâdıq u zü’l-haremeyn) анъыла:
Gerçi haddüñ degüldür evsâfı
Oldı Haq hüsn-i hulqı vassâfı
Yiñemem ‘aczüm ile hâmemi ben
Cür’etüm ‘afv eyle yâ Rab sen
Ey sipihr-âsitân Resûl-i Hüdâ
Vey tarîq-i hidâye râh-nümâ
Şensin ol şâh-ı seyyidü’l-kevneyn
Muhbir-i sâdıq u zü’l-haremeyn
Бу наттан гъайры, тюрнинъ даа бир орьнегине Саиднинъ «Диван»ынынъ экинджи – къасиделер къысмында да расткелине. Шу эсер, айны заманда, рамазание оларакъ язылгъан олып, онъа даир малюмат бираз ашагъыда оладжакътыр.
Наттан сонъра Саиднинъ «Диван»ында, кене де умумий къаидеге уюларакъ, диний-тасаввуфий мундериджели даа бир эсер келе ки – бу дефа, «чахар-ы яр-ы гузин», яни «дёрт халифе»нинъ адына язылгъан бир медхиедир [12, s. 11–14]. «Чехар-яр-ы гюзин» (фарсча: «чар» я да «джихар» – дёрт, «яр» – дост «гюзин» – сайлангъан, сечкин), яни Хз. Мухаммедден сонъра мусульман умметининъ ве Ислам девлетинининъ башына кечкен Хз. Эбубекир, Хз. Омер, Хз. Осман ве Хз. Алини медх этмек, оларнынъ устюн васыфларыны ве юдже фазилетлерини тереннюм этмек макъсады иле язылгъан манзумелер ислямий эдебиятларда нат-ы чар-ы яр, я да даа хусусий бир ад – фазилет-наме (ар.-ф.: «фазилет» – эрдем, «наме» – мектюп, эсер, поэма) адыны алгъандырлар [18, s. 708–709].
Саиднинъ фазилет-намеси «Дер-медх-и Чехар-йар-ы гюзин» деп адландырылгъан, арузнынъfeilâtün / mefâilün / feilün къалыбы иле язылгъан 26 бейитлик бир къасидедир [12, s. 11–14]. Онынъ башында шаир, озь къалемине хитап этерек, оны «дёрт достунынъ» васыфларыны тереннюм этмеге чагъыра:
Gele ey kilk-i hoş-sarîr-i nevâ
Cilve-i nev-nümâ-yı tâze-edâ
Hazret-i Çâr-yâr vasfı merâm
Eyle ey hâme-i şikeste-hırâm
Бу кириштен сонъ эсерде бирер-бирер дёрт халифенинъ фазилетлери, эр бирининъ энъ муим васыфлары ве япкъан хизметлери тереннюм олуна.
«Чехар-ы яр-ы гузин»ден ильки – Хазрет-и Эбубекирдир. Мираджны ильк тасдыкъ эткени себебинден, о, «Аллах ве Ресулине садыкъ олгъан» манасында «Сыддыкъ» лагъабыны алгъан, мал ве джаныны Хз. Пейгъамберге феда эткен, бутюн умметнинъ ичинде энъ хайырлысы, энъ фазилетлиси ве джумерти сайылгъандыр:
İtdi Mi‘râcı evvel ol tasdîq
Dindi ol cihetden aña Sıddıq
Mâl cânın Resûle qıldı fedâ
Oldı anuñçün ‘abd-i hâs-ı Hüdâ
Cümle ümmetden efdal ü ekrem
Hayr-ı ümmet o emced ü efham
Пейгъамберге «Экинджи дост» олгъан – Хазрет-и Умердир. О, «Исламны куфюрден (акълыны акъсыздан) айыргъан» манасына кельген «Фарукъ» лагъабы иле анъылгъан, бир чокъ ерлерни фетх эткен ве дженклерде зафер къазангъандыр:
Hazrete yâr-ı sânî oldı ‘Ömer
Münfek olmadı hîç feth ü zafer
Küfrden farq iderdi İslâmı
Dindi Fârûq o serverüñ nâmı
Hışmile parmağıyla ol server
Qayseri tahtdan itdi zîr ü zeber
«Учюнджи дост» Хазрет-и Осман – куфюрни ёкъ эткен, Къураннынъ саифелерини бир арагъа топлагъан, Хз. Пейгъамберге эки дефа киев олгъан, онъа везирлик япкъан, малыны Аллах ёлунда масраф эткен, илим ве утанчакълыкъ менбасы сайылгъан, севги ве достлукъта садыкъ олгъандыр:
Sâlis-i yâr Hazret-i ‘Osmân
Qâmı‘u’l-küfr ü câmi‘ü’l-furkân
İki kez oldı hazrete dâmâd
Nûrı olmışdı âsumânda ‘imâd
Kâtib-i vahyi şâh-ı Levlâküñ
Hem vezîri o server-i pâküñ
«Дёртюнджи дост» – халифе Хз. Алидир, «Аллах арсланы» ки, «дженкке къоркъусызджа киргенде, душманларынынъ отю патлагъандыр», фазилет, эдеп ве веляет саиби, онынъ акъкъында Хз. Пейгъамбер: «Мен илимнинъ шеэри, Али исе къапысы», – дегендир:
Sâlise râbi’ olmışidi ‘Ali
Şȋr-i Haq fâzıl-ı edȋb ü velȋ
‘İlm şehrine bâb idi ol şâh
Bu hadîsi didi Resûlullah
Girse meydâna ceng içün bȋ-bâk
Zehre-ı düşmenân olır idi çâk
Бутюн бу анъылгъан эсерлер – Саид Герайнынъ «Диван»ынынъ ильк – месневилер болюминде булунгъан манзумелердир. Шаирнинъ диний-тасаввуфий лирикасынынъ даа эки чешиди «Диван»нынъ экинджи – къасиделер къысмында булунмакъта, булар бирер мираджие ве рамазаниедир.
Мираджие, я да мирадж—наме (ар.: «мирадж» – «чыкъыладжакъ, юкселеджек ер; мердивен; юксекке чыкъма») – эдебиятта Хз. Мухаммеднинъ Мираджыны, яни кокке, Яраданнынъ узурына юксельме вакъиасыны тасвир эткен эсерлер тюрюдир [7, s. 160]. Бу шиирлер де, даа чокъ, къасиде я да месневи шеклинде язылыр, ичлеринде бол-бол оларакъ ает ве хадислер къулланылыр.
Саиднинъ «Мираджие»си – «Дер-хакъкъ-ы Ресул-и экрем назире-и Мираджие» деп адландырылгъан, колеми 69 бейит олгъан ве арузнынъmefâîlün / mefâîlün / mefâîlün / mefâîlün къалыбы язылгъан бир къасидедир [12, s. 23–30]. Эсернинъ башында шаир, кенди гонълюне: «Огъурсыз нефсинъ гедже-куньдюз сени баштан чыкъармагъа чалышса да, фаний дюньягъа багъланма!» – манасындаки хитапларда булунып, даа сонъра «Мирадж» вакъиасынынъ чокъ ренкли ве джанлы бир тасвирине кече:
Gel ey dil olma sen âşufte-kâr-ı fâni-i dünyâ
Egerçi nefs-i şûmuñ rûz u şeb itmekdedür iğvâ
Meded çeşm dilüñde eyleyüp ol ‘âqıbet-endîş
Bu cây-ı bî-vefâyı kendüñ içün sanma sen me’vâ <…>
Meger ol şeb uyurdı gözleri bî-dâr idi qalbi
İrüp Cibrîl getürdi bir Burâq-ı âsumân-peymâ
Yüzin sürdi cebîn-i pâyine çün eyledi bî-dâr
Didi ey dayf-ı zü’l-ikrâm-ı ‘izzet-hâne-i bâlâ
Buyur lutf it seni kim da‘vet itdi Hazret-i Allah
Senüñ içün getürdüm bir Burâq-ı cennet-i ‘ulyâ
Sa‘âdetle Burâqa bindi ve’l-hâsıl Resûlullah
Niçe yüz biñ melekle oldı Cibrîl huzr-ı bî-hemtâ
Саиднинъ «Диван»ындаки диний-тасаввуфий лириканынъ даа бир тюрю – рамазаниедир. Рамазание, адындан да анълашыладжагъы киби, – Рамазан айынынъ фазилетлерини, бу айда ораза тутмакънынъ керек олгъаныны ве бунынъ файдаларыны анълаткъан (тереннюм эткен) бир эсер тюрюдир. Диван шиириетиндеки рамазаниелер, даа чокъ, къасиделернинъ кириш – тешбиб къысымларында ер алыр [20].
Саиднинъ «Диван»ындаки рамазание – «Рамазание дер-нат-ы Ресул-и Экрем» деп адландырылгъан, колеми 60 бейит олгъан, арузнынъ feilâtün / feilâtün / feilâtn / feilün къалыбы иле язылгъан бир къасидедир [12, c. 30–36]. Юкъарыда да къайд эткенимиз киби, бу манзуме, айны заманда, бир нат, яни эсернинъ меркезинде Хз. Пейгъамбернинъ сымасы булуна, рамазан тасвири исе, тешбиб болюминде ер алып, эсернинъ эсас къысмына бир кириш функциясыны беджере. Эсернинъ башында Рамазан айы «Мерхаба!» иле къаршыланып, бу айнынъ кетирген юдже ниметлери тереннюм этиле:
Habbezâ mâh-ı şeref-bahş-ı mübârek ramazân
Âyet-i rahmet-i Haqdur ki nüzûl itdi hemân
Merhabâ şehr-i mükerrem ki qudûmı virdi
Fâsıqa renc ü ‘anâ mü’mine nûr-ı rahmân
Mâh-ı nev sanma sipihr üzre nümû-dâr olmış
Varaq-i reng-i kebûd üzre berât-ı ihsân <…>
Юкъарыда да ишарет этильгени киби, диний-тасаввуфий мундериджели мустакъиль манзумелерге Саид Герайда ялынъыз месневи ве къасиделер болюмлеринде дегиль, «Диван»нынынъ башкъа къысымларында да расткелине. Шуны да къайд этмек керек ки, шаирнинъ яратыджылыгъындаки диний-тасаввуфий унсурлар ялынъыз булар иле, яни мустакъиль эсер олгъан бирде-бир тюр орьнеклери иле сынъырланмай. Саид Герайнынъ «Диван»ында диний-тасаввуфий айры мотив ве образларгъа бир чокъ башкъа эсерлерде де расткелине. Бу, затен, диван шиирининъ чокъ характеристик хусусиетлеринден бири сайылмакътадыр. Билингени киби, бир чокъ диван шаирлери, айны заманда, чешитли суфи тарикъатларынынъ азалары да олгъан, Саиднинъ де, накъшибендие тарикъатынынъ менсюби олгъанына даир тахминлер бардыр [13, s. 211].
Нетидже. Ортачагъ къырымтатар шиириетининъ мевзуаты ве тюр-тарз чешитлилиги акъкъындаки бильгилер эп артмакътадыр. Бу саада шаирлернинъ «Диван»ларнынъ эмиети буюктир. Сонъки йылларда бир сыра Къырымлы шаирлерининъ «Диван»лары нешир олунгъан ве, бойледже, теткъикъатлар ичюн эпейдже янъы манзум материал ортагъа чыкъкъандыр.
XVIII а. шаир ве тарихчысы Саид Герайнынъ «Диван»ы да, иште, шу, сонъ заманда нешир олунгъан «Диван»лардан биридир ве, муреттеп бир «Диван» олып, назм шекиль ве тюрлери чешитлилиги иле эпейдже дикъкъат чеке. Юкъарыдаки макъаледе ондаки диний-тасаввуфий лириканынъ мустакъиль чешитлери эльге алынгъан, тевхид, нат, мунаджат, фазилет-наме (чехар-ы яр-ы гузин медхиеси), рамазание ве мираджие тюрлерининъ поэтикасынынъ базы бир муим унсурларына даир бильги бермеге чалышылгъандыр.
Аннотация. Къырымтатар ортачагъ шиирининъ тюрлер системасы иле алякъалы меселелерге дикъкъат сонъки йылларда эп артмакътадыр. Ашагъыдаки макъаледе бу мевзунынъ бир аспекти – XVIII а. шаири ве тарихчысы Саид Герайнынъ диний-тасаввуфий лирикасынынъ эсас тюрлери эльге алына. Къырымтатар эдебиятшынаслыгъында ильк дефа шаирнинъ «Диван»ындаки тевхид, мунаджат, нат, фазилет-наме, мираджие ве рамазание тюрлериндеки эсерлер теткъикъ олуна, оларнынъ поэтикасынынъ айры унсурлары талиль этиле.
Анахтар сёзлери: Къырым, Саид Герай, диван шиири, диний-тасаввуфий тюрлер.
Меселенинъ актуаллиги. Бирде-бир миллий эдебиятнынъ ортачагъ деврине аит шиириетининъ тюрлер системасыны теткъикъ этмек – олдукъча муим ве бильги арттырыджы бир меселедир. Чюнки бойле теткъикъат, бир тарафтан, шу шиириетнинъ мевзулар даиресининъ не къадар кениш олгъаныны косьтере, экинджи тарафтан, онынъ насыл тарз ве услюп иле мейдангъа кетирильгени акъкъында тасаввур ярата. Къырымтатар эдебиятшынаслыгъы ичюн бу теткъикъатларнынъ эмиети даа зияде арта, чюнки къырымтатар ортачагъ шиирининъ ве, айрыджа, диван шиирининъ тюрлер системасы бугуньде пек аз огренильген меселелерден бири олып къалмакъта ве бу саада япылгъан эр бир чалышма олдукъча эмиетли сайылыр. Ашагъыда бакъыладжакъ Саид Герайнынъ «Диваны» да бу джеэттен гузель бир фурсат яратмакътадыр.
Эдебият талили. Къырымтатар эдебиятшынаслыгъында диван шиирининъ тюрлер системасына даир бугуньгедже сайылы макъалелер язылгъан, оларнынъ арасында, ильк эвеля, Н. Абдульвапов [1–5] ве Т. Усеиновнынъ [6] чалышмаларыны къайд этмек мумкюндир. Умумен алгъанда, бу меселелерге османлы шиириетиндеки айны меселелер иле берабер бакъмакъ догъру олур, чюнки къырымтатар диван шиири узун заман, буюк ольчюде, османлы шиирининъ бир пытагъы оларакъ инкишаф эткендир. Османлы шииринде исе тюрлер системасы олдукъча огренильген сайыла билир, атта соньки йылларда бу саада янъы янашувлар биле корюльмектедир [7].
Догърудан-догъру Саид Герайнынъ манзум яратыджылыгъыны алсакъ, соньки вакъыткъадже Къырымда онъа даир пек аз шейлер билинген [8, с. 78; 9, с. 94–95], амма сонъки йылларда бу саада да белли бир денъишмелер юзь берген, шаирнинъ шахсиети ве иджа-дына даир махсус бир сыра макъалелер дюнья юзю корьгендир [5; 10; 11].
Макъаленинъ макъсады. Диван шиириетининъ тюрлер системасыны огренмек ичюн гузель фурсат шаирлернинъ «Диван»лары ярата. Табий ки, фаркълы муэллифлернинъ яратыджылыгъында тюрлер сырасы да фаркълы олур: пек сынъырлы сайыдан – там бир тюрлер антологиясыны тешкиль этеджек къадар. Къырым шиириетини бу джеэттен огренмек ичюн Саид Герайнынъ «Диван»ы айрыджа эмиетлидир. Чюнки, биринджи тарафтан, Саид – «Диван»лары бугуньгедже еткен сайылы Къырымлы шаирлеринден биридир, экинджи тарафтан, онынъ «Диваны», муреттеп бир диван олып, эм диний-тасаввуфий, эм де дин-тышы тюрлерде язылгъан эпейдже эсер булундырмакътадыр.
Бу макъале ичюн шу тюрлерден ялынъыз диний-тасаввуфий лириканынъ базы чешитлери алынгъан, макъсат – бу тюрлерге даир умумий малюмат берип, эр бирининъ поэтикасынынъ энъ муим хусусиетлерини косьтермектир.
Эсас материалнынъ ачыкъланмасы. Саид Герай – Къырым ханлары III Саадет Герайнынъ (ханлыгъы: 1716–1724 сс.) огълу ве Хаджи I Селим Герайнынъ (о. 1704) торуныдыр. Яшлыгъыны Румелиде кечирген (тахминен, Янболу дживарындаки Сырадж-эли коюнде), агъасы Халим Герайнынъ ханлыгъы заманында (1755–1758 сс.) Едисан сераскерлигини япкъан, даа сонъра белли бир вакъыт Истанбулда яшагъандыр. Олюм йылы ве ери белли дегиль, амма 1181/1767-68-де аятта олгъаны билинмектедир [10; 12; 13]. Акъкъындаки бильгилернинъ чокъ сынъырлы олгъанына бакъмадан, Саид Герайдан олдукъча муим манзум ве менсур мирас къалгъандыр.
Саид Герай – бир тарихчы ве шаирдир. Онынъ «Тарих-ы Саид Герай» адлы чокъ къыйметли тарихий чалышмасы бугуньде Берлиндеки Девлет кутюпханесинде сакъланмакъта, бу эсерге багъышанып 1975 с. алман тюркологы Б. Келльнер-Хайнкеле тарафындан бир монография нешир олунгъандыр [14].
Саиднинъ манзум яратыджылыгъына кельгенде, онынъ эсас къысмыны бугунь дюньяда екяне нусхасы билинген ве Анкара иль кутюпханесинде булунгъан «Диван»ы тешкиль этмекте, ондан да гъайры, шаирнинъ айры манзумелери онынъ «Тарих»ында да мевджуттыр [10]. Саиднинъ «Диван»ы 2001 с. латин арифлери иле Денизлиде (Тюркие) дюнья юзю корьген сонъ, онъа, кене де, Тюркиеде бир юксек лисанс диссертациясы ве базы макъалелер багъышлангъан, айры эсерлери де сонъки йылларда бир чокъ макъалалерде анъылгъандыр [12; 13; 15]. Къырымны алсакъ, юкъарыда да къайд эткенимиз киби, узун заман мында Саид Герайнынъ шиириети аман-аман билинмей эди, лякин «Диван»ы Тюркиеде басылгъан сонъ, о («Диван»), артыкъ, Къырымда да тедкъикъ олунып башлангъан ве 2019–2020 сс. шаирнинъ манзум яратыджылыгъына даир ильк махсус макъалелер де басылгъандыр [10; 11].
Саид Герайнынъ «Диван»ы – классик тарзда тертип этильген бир «Диван»дыр. О, еди болюмден ибарет олып, топлам 223 манзуме булундырмакътадыр [16]. Пек буюк олмаса да, «Диван» озюнинъ назм шекиль ве тюрлерининъ фаркълылыгъы иле дикъкъат чеке. Ич шубесиз, муэллиф онда озюни олдукъча фаркълы шекиль ве тюрлерде усталыкъ иле косьтермеге муаваффакъ олгъандыр.
Шекиль джеэтинден, Саид Герайнынъ «Диван»ында месневи, къасиде, теркиб-и бент, мусеммен, муседдес, тахмис, къыта, гъазель, рубаи киби назм шекиллерининъ къулланылгъаныны корьмек мумкюндир. Тюр джеэтинден де «Диван» олдукъча ренкли бир манзараны арз эте: топлам оларакъ, джыйынтыкъта йигирми къадар назм тюрлерининъ орьнеклерине расткелине, диний-тасаввуфий тюрлер, медхие, ашкъ лирикасы, хиджвий ве хикемий тюрлер, бахарие, дарие (къасрие), тарих тюшюрме – бу тюрлернинъ базыларыдыр. Ашагъыда булардан ялынъыз диний-тасаввуфий лириканынъ мустакъиль тюрлери бакъыладжакътыр.
Саид Герайнынъ диний-тасаввуфий лирикасынынъ мустакъиль тюрлери, эсасен, онынъ «Диван»ынынъ башындаки месневи ве къасиде болюмлеринде ер ала. Бундан гъайры, айры эсерлерге «Диван»нынъ башкъа болюмлеринде, мисаль, мусамматлар ве гъазеллер арасында да расткелине.
Саиднинъ «Диван»ындаки диний-тасаввуфий лириканынъ ильк орьнеги – тевхид тюрюнде бир эсердир. Тевхид (ар.: «бир этме, бирлештирме; бир сайма, бир оларакъ бакъма, бирлигине инанма») – тюрк диний-тасаввуфий шиирининъ эсас тюрлеринден биридир, бу тюрдеки эсерлерде Аллахнынъ бирлик ве улулыгъы, сыфатлары, къудретининъ сонъсузлыгъы, ич бир шейнинъ «О»нъа бенъземегени, бутюн къудрет ве илимлер «О»нъа аит олгъаны, бир де къулнынъ «О»нынъ къаршысында аджизлиги мотивлери тереннюм этилир. Тевхидлер диний-тасаввуфий тюрлер иерархиясынынъ энъ башында булунмакъталар, шу себептен олар, даа чокъ, «Диван»ларнынъ энъ башында ер алыр. Диван шииринде тевхидлер, эсасен, буюк колемли – къасиде ве месневи шекиллеринде язылыр, амма даа кучюк – гъазель, мурабба ве саире шекиллеринде язылгъан тевхидлерге де сыкъ-сыкъ расткелинир [17].
Саид Герайнынъ «Диван»ындаки тевхид – «Ин месневи дер тевхид-и Бари» деп адландырылгъан, колеми 68 бейит олгъан ве арузнынъ feilâtün / mefâilün / feilün къалыбы иле язылгъан бир месневидир[12, s. 1–8]. Онынъ башында Ярадан адына бир медхие булунмакъта, бу медхиеде «О», ильк эвеля, «эсма-уль-хусна», яни «(Аллахнынъ) гузель исимлери» деп билинген бир сыра сыфатлары иле къаршымызгъа чыкъа:
Hamd ol Allaha kim odur ma‘bûd
Hâlıq u Qâdir ü Hüdâ-yı Vedûd
Vâhid-i lem-yelid ve lem yûled
Qasrdur Qayyum ü Hayy İlah Ebed
Naqş-bend-i sahîfe-i ezelî
Sırr-ı qudret nüvis-i lem-yezelî
Тевхидлерде эсма—уль—хуснанынъ ишлетильмеси – бу тюрнинъ поэтикасынынъ эсас хусусиетлеринден бири сайылыр. Шаирлер тевхидлерде бу сыфатларны олдукъча чокъ ве эллеринден кельгени къадар санатлы бир шекильде къулланмагъа чалышырлар. Айны шу Саиднинъ эсерининъ девамында, 14–16 бейитлеринде, «гузель исимлерден» даа бир къачынынъ къулланылгъаныны корьмек мумкюндир:
Dest-i dârende-i faqîr ü ğarîb
Vâhib-i lutf-ı cân-ı vasl-ı Habîb
Tesliyet- bahş-ı ‘aşq-ı nevha-güzâr
Merhem-i zahm-ı her dil-i bîmâr
‘Ârif-i genc-i qalb-i sırr-ı hikem
Mûcid-i her sürûr u hüzn ü elem
Hem semî’ ü ‘alîm ü hem qahhâr
Hem hakîm ü rahîm ü hem settâr
Тевхиднинъ сонъки он эки бейти (№№ 57–68) айрыджа бир дикъкъат чеке. Бу бейитлер Ярадангъа ялварув ве нияз мотивлерини булундыра ве, бойледже, эсернинъ дуа болюмини тешкиль эте:
Dâ’imâ ‘aşquñile ma‘mûr it
Nûr-ı tevhîdüñile pür-nûr it
Baña sen eyle ey kerem-kânı
Dü-cihân içre lutf u ihsânı
İsmümi itdüñ ey İlâhi Sa‘îd
Beni sen rahmetüñden itme ba‘îd
Бу, дуа мотивлери, аслында, тевхидден зияде, мунаджат тюрюне хастыр. Мунаджат (ар.: «фысылдама, къулакъкъа сёйлеме; ялварма; Аллахкъа дуа этме; сессиз, кимсеге дуйдурмадан этильген дуа») – диний-тасаввуфий эдебиятнынъ эсас тюрлеринден даа бири, онынъ мевзусы – Танърыгъа якъарыш, ялварыш, нияз, дуадыр. Бу тюр эсерлерде лирик къараманнынъ Аллахнынъ къудрет ве азамети къаршысында аджизлиги ифаде олуна, гунахларынынъ багъышланмасы ичюн Ярадангъа япкъан дуасы ер ала [7]. Мунаджатлар манзум ве менсур ола билир, манзум олгъанлар, даа чокъ, къасиде, месневи, гъазель ве къыта назым шекиллери иле язылыр. Мунаджат – мустакъиль бир тюрдир, месневи ве къасиде шекиллеринде олса, «Диван»ларнынъ башында, тевхидден сонъра ер алыр. Лякин пек чокъ алларда кучюк колемли айры мунаджатлар «Диван»лар ве эр анги бир дигер ислямий эсернинъ (манзум ве менсур) энъ башында, бу эсерлерге кучюк бир кириш дуасы оларакъ, я да буюк колемли бир манзум эсерлернинъ ичинде, айны шу, дуа функциясы иле де къулланылыр [18, s. 631].
Саиднинъ тевхидинде де айны шуны – эсернинъ сонъундаки бир дуа болюмини коремиз. Ве бу, терендже бакъкъанда, бир тесадуф олмагъаны киби корюне. Чюнки бир эсерде, санки, эки тюрнинъ хусусиетлери бирлештирильген. Ве, Саиднинъ «Диван»ынынъ башында мустакъиль бир мунаджатнынъ олмагъаныны козь огюне алсакъ, бунынъ махсус япылгъаныны тахмин этмек мумкюндир.
Амма Саиднинъ «Диван»ында мунаджат рухлу мустакъиль эсерлер де бар. Оларны, мисаль, гъазеллер арасында корьмек мумкюндир. «Rûzi-i nefsüm içün gezdürme yâ Rab bâb bâb» мысрасынен башлагъан гъазель (№ 13) – бунъа гузель бир мисаль ола билир [12, s. 69–70]. Еди бейиттен ибарет, арузнынъ fâilâtün / fâilâtün / fâilâtün / fâilün къалыбы иле язылгъан бу гъазельде тюрнинъ бир чокъ характеристик мотивлерине расткельмек мумкюндир:
Rûzi-i nefsüm içün gezdürme yâ Rab bâb bâb
Merd-i qâni‘ eyleyüp ben zârı qıl ‘izzet-me’âb
İqtisâb-ı zahr-i âhirle sa‘âdet bulmağa
Ğafletüm ref‘ eyle çeşmümden benüm mânend-i hâb
Ravza-i firdevse idhâl eylesün lutfuñ beni
Qoyma nâr-ı dûzaha cürmüm olursa sad-kitâb
Hüsn-i îmânum qabûl it cürmümi ‘afv eyle qıl
Nüsha-i ‘isyân olan ketb-i vücûdum intihâb
Levh-i mahfûzuñda nâmum ger şaqîse yaz Sa‘îd
Olmayam şermende beyne’l-mü’minîn rûz-ı hisâb
Саиднинъ «Диван»ынынъ башында, айны шу месневилер болюминде, тевхид ве мунаджаттан сонъ кельген даа бир диний-тасаввуфий мевзулы эсер – нат тюрюнинъ орьнегидир. Нат (ар.: «макътама, макътап анълатма; васыфландырма») – эдебиятта Пейгъамбер Хз. Мухаммедни медх этмек (макътамакъ), онынъ шефаатына наиль олмакъ макъсады иле язылгъан шиир тюрюдир [19]. «Диван»ларда натлар, даа чокъ, тевхид ве мунаджатлардан сонъра келир, амма тевхид ве мунаджатларсыз, натларнен башлагъан «Диван»лар да бардыр. Натларда Хз. Мухаммедге къаршы дуюлгъан сайгъы ве севги ифаде олуна, онынъ аяты, иджрети, динни яйма ёлунда косьтерген гъайрети анълатыла, бир де эсерлернинъ сонъунда онынъ шефаатына сыгъыныла ве салят ве селямлар кетириле.
Бу мотивлерден чокъусыны Саиднинъ натларында да корьмек мумкюндир. Онынъ «Диван»ындаки натлардан бири – «Фи-н-нат-ы Ресул-ус-сакъалейн» деп адландырылгъан, колеми 29 бейит олгъан, feilâtün / mefâilün / feilün къалыбы иле язылгъан бир месневидир [12, s. 8–11]. Эсернинъ башында шаир кендини «нат ёлунда да бираз къошмакъны», яни Хз. Пейгъамбер адына медх ве сеналарда булунмагъа чагъыра:
Gele ey hâme-i şikeste-raqam
‘Anberîn-nefha-rîz-i müşgîn-dem
Na‘t- gûyâ olup efendimize
Tûşe-i âhiretle kendimize
Medh-i Levlâk ile olup gûyâ
Râh-ı na‘t içre ol biraz pûyâ
Эсернинъ девамында нат тюрюнинъ бир сыра хусусий унсурларына расткелине. Мисаль, 10–14 бейитлеринде Хз. Пейгъамбер базы бир сыфатлары иле (Tarîq-i hidâye râh-nümâ, Şâh-ı seyyidü’l-kevneyn, Muhbir-i sâdıq u zü’l-haremeyn) анъыла:
Gerçi haddüñ degüldür evsâfı
Oldı Haq hüsn-i hulqı vassâfı
Yiñemem ‘aczüm ile hâmemi ben
Cür’etüm ‘afv eyle yâ Rab sen
Ey sipihr-âsitân Resûl-i Hüdâ
Vey tarîq-i hidâye râh-nümâ
Şensin ol şâh-ı seyyidü’l-kevneyn
Muhbir-i sâdıq u zü’l-haremeyn
Бу наттан гъайры, тюрнинъ даа бир орьнегине Саиднинъ «Диван»ынынъ экинджи – къасиделер къысмында да расткелине. Шу эсер, айны заманда, рамазание оларакъ язылгъан олып, онъа даир малюмат бираз ашагъыда оладжакътыр.
Наттан сонъра Саиднинъ «Диван»ында, кене де умумий къаидеге уюларакъ, диний-тасаввуфий мундериджели даа бир эсер келе ки – бу дефа, «чахар-ы яр-ы гузин», яни «дёрт халифе»нинъ адына язылгъан бир медхиедир [12, s. 11–14]. «Чехар-яр-ы гюзин» (фарсча: «чар» я да «джихар» – дёрт, «яр» – дост «гюзин» – сайлангъан, сечкин), яни Хз. Мухаммедден сонъра мусульман умметининъ ве Ислам девлетинининъ башына кечкен Хз. Эбубекир, Хз. Омер, Хз. Осман ве Хз. Алини медх этмек, оларнынъ устюн васыфларыны ве юдже фазилетлерини тереннюм этмек макъсады иле язылгъан манзумелер ислямий эдебиятларда нат-ы чар-ы яр, я да даа хусусий бир ад – фазилет-наме (ар.-ф.: «фазилет» – эрдем, «наме» – мектюп, эсер, поэма) адыны алгъандырлар [18, s. 708–709].
Саиднинъ фазилет-намеси «Дер-медх-и Чехар-йар-ы гюзин» деп адландырылгъан, арузнынъfeilâtün / mefâilün / feilün къалыбы иле язылгъан 26 бейитлик бир къасидедир [12, s. 11–14]. Онынъ башында шаир, озь къалемине хитап этерек, оны «дёрт достунынъ» васыфларыны тереннюм этмеге чагъыра:
Gele ey kilk-i hoş-sarîr-i nevâ
Cilve-i nev-nümâ-yı tâze-edâ
Hazret-i Çâr-yâr vasfı merâm
Eyle ey hâme-i şikeste-hırâm
Бу кириштен сонъ эсерде бирер-бирер дёрт халифенинъ фазилетлери, эр бирининъ энъ муим васыфлары ве япкъан хизметлери тереннюм олуна.
«Чехар-ы яр-ы гузин»ден ильки – Хазрет-и Эбубекирдир. Мираджны ильк тасдыкъ эткени себебинден, о, «Аллах ве Ресулине садыкъ олгъан» манасында «Сыддыкъ» лагъабыны алгъан, мал ве джаныны Хз. Пейгъамберге феда эткен, бутюн умметнинъ ичинде энъ хайырлысы, энъ фазилетлиси ве джумерти сайылгъандыр:
İtdi Mi‘râcı evvel ol tasdîq
Dindi ol cihetden aña Sıddıq
Mâl cânın Resûle qıldı fedâ
Oldı anuñçün ‘abd-i hâs-ı Hüdâ
Cümle ümmetden efdal ü ekrem
Hayr-ı ümmet o emced ü efham
Пейгъамберге «Экинджи дост» олгъан – Хазрет-и Умердир. О, «Исламны куфюрден (акълыны акъсыздан) айыргъан» манасына кельген «Фарукъ» лагъабы иле анъылгъан, бир чокъ ерлерни фетх эткен ве дженклерде зафер къазангъандыр:
Hazrete yâr-ı sânî oldı ‘Ömer
Münfek olmadı hîç feth ü zafer
Küfrden farq iderdi İslâmı
Dindi Fârûq o serverüñ nâmı
Hışmile parmağıyla ol server
Qayseri tahtdan itdi zîr ü zeber
«Учюнджи дост» Хазрет-и Осман – куфюрни ёкъ эткен, Къураннынъ саифелерини бир арагъа топлагъан, Хз. Пейгъамберге эки дефа киев олгъан, онъа везирлик япкъан, малыны Аллах ёлунда масраф эткен, илим ве утанчакълыкъ менбасы сайылгъан, севги ве достлукъта садыкъ олгъандыр:
Sâlis-i yâr Hazret-i ‘Osmân
Qâmı‘u’l-küfr ü câmi‘ü’l-furkân
İki kez oldı hazrete dâmâd
Nûrı olmışdı âsumânda ‘imâd
Kâtib-i vahyi şâh-ı Levlâküñ
Hem vezîri o server-i pâküñ
«Дёртюнджи дост» – халифе Хз. Алидир, «Аллах арсланы» ки, «дженкке къоркъусызджа киргенде, душманларынынъ отю патлагъандыр», фазилет, эдеп ве веляет саиби, онынъ акъкъында Хз. Пейгъамбер: «Мен илимнинъ шеэри, Али исе къапысы», – дегендир:
Sâlise râbi’ olmışidi ‘Ali
Şȋr-i Haq fâzıl-ı edȋb ü velȋ
‘İlm şehrine bâb idi ol şâh
Bu hadîsi didi Resûlullah
Girse meydâna ceng içün bȋ-bâk
Zehre-ı düşmenân olır idi çâk
Бутюн бу анъылгъан эсерлер – Саид Герайнынъ «Диван»ынынъ ильк – месневилер болюминде булунгъан манзумелердир. Шаирнинъ диний-тасаввуфий лирикасынынъ даа эки чешиди «Диван»нынъ экинджи – къасиделер къысмында булунмакъта, булар бирер мираджие ве рамазаниедир.
Мираджие, я да мирадж—наме (ар.: «мирадж» – «чыкъыладжакъ, юкселеджек ер; мердивен; юксекке чыкъма») – эдебиятта Хз. Мухаммеднинъ Мираджыны, яни кокке, Яраданнынъ узурына юксельме вакъиасыны тасвир эткен эсерлер тюрюдир [7, s. 160]. Бу шиирлер де, даа чокъ, къасиде я да месневи шеклинде язылыр, ичлеринде бол-бол оларакъ ает ве хадислер къулланылыр.
Саиднинъ «Мираджие»си – «Дер-хакъкъ-ы Ресул-и экрем назире-и Мираджие» деп адландырылгъан, колеми 69 бейит олгъан ве арузнынъmefâîlün / mefâîlün / mefâîlün / mefâîlün къалыбы язылгъан бир къасидедир [12, s. 23–30]. Эсернинъ башында шаир, кенди гонълюне: «Огъурсыз нефсинъ гедже-куньдюз сени баштан чыкъармагъа чалышса да, фаний дюньягъа багъланма!» – манасындаки хитапларда булунып, даа сонъра «Мирадж» вакъиасынынъ чокъ ренкли ве джанлы бир тасвирине кече:
Gel ey dil olma sen âşufte-kâr-ı fâni-i dünyâ
Egerçi nefs-i şûmuñ rûz u şeb itmekdedür iğvâ
Meded çeşm dilüñde eyleyüp ol ‘âqıbet-endîş
Bu cây-ı bî-vefâyı kendüñ içün sanma sen me’vâ <…>
Meger ol şeb uyurdı gözleri bî-dâr idi qalbi
İrüp Cibrîl getürdi bir Burâq-ı âsumân-peymâ
Yüzin sürdi cebîn-i pâyine çün eyledi bî-dâr
Didi ey dayf-ı zü’l-ikrâm-ı ‘izzet-hâne-i bâlâ
Buyur lutf it seni kim da‘vet itdi Hazret-i Allah
Senüñ içün getürdüm bir Burâq-ı cennet-i ‘ulyâ
Sa‘âdetle Burâqa bindi ve’l-hâsıl Resûlullah
Niçe yüz biñ melekle oldı Cibrîl huzr-ı bî-hemtâ
Саиднинъ «Диван»ындаки диний-тасаввуфий лириканынъ даа бир тюрю – рамазаниедир. Рамазание, адындан да анълашыладжагъы киби, – Рамазан айынынъ фазилетлерини, бу айда ораза тутмакънынъ керек олгъаныны ве бунынъ файдаларыны анълаткъан (тереннюм эткен) бир эсер тюрюдир. Диван шиириетиндеки рамазаниелер, даа чокъ, къасиделернинъ кириш – тешбиб къысымларында ер алыр [20].
Саиднинъ «Диван»ындаки рамазание – «Рамазание дер-нат-ы Ресул-и Экрем» деп адландырылгъан, колеми 60 бейит олгъан, арузнынъ feilâtün / feilâtün / feilâtn / feilün къалыбы иле язылгъан бир къасидедир [12, c. 30–36]. Юкъарыда да къайд эткенимиз киби, бу манзуме, айны заманда, бир нат, яни эсернинъ меркезинде Хз. Пейгъамбернинъ сымасы булуна, рамазан тасвири исе, тешбиб болюминде ер алып, эсернинъ эсас къысмына бир кириш функциясыны беджере. Эсернинъ башында Рамазан айы «Мерхаба!» иле къаршыланып, бу айнынъ кетирген юдже ниметлери тереннюм этиле:
Habbezâ mâh-ı şeref-bahş-ı mübârek ramazân
Âyet-i rahmet-i Haqdur ki nüzûl itdi hemân
Merhabâ şehr-i mükerrem ki qudûmı virdi
Fâsıqa renc ü ‘anâ mü’mine nûr-ı rahmân
Mâh-ı nev sanma sipihr üzre nümû-dâr olmış
Varaq-i reng-i kebûd üzre berât-ı ihsân <…>
Юкъарыда да ишарет этильгени киби, диний-тасаввуфий мундериджели мустакъиль манзумелерге Саид Герайда ялынъыз месневи ве къасиделер болюмлеринде дегиль, «Диван»нынынъ башкъа къысымларында да расткелине. Шуны да къайд этмек керек ки, шаирнинъ яратыджылыгъындаки диний-тасаввуфий унсурлар ялынъыз булар иле, яни мустакъиль эсер олгъан бирде-бир тюр орьнеклери иле сынъырланмай. Саид Герайнынъ «Диван»ында диний-тасаввуфий айры мотив ве образларгъа бир чокъ башкъа эсерлерде де расткелине. Бу, затен, диван шиирининъ чокъ характеристик хусусиетлеринден бири сайылмакътадыр. Билингени киби, бир чокъ диван шаирлери, айны заманда, чешитли суфи тарикъатларынынъ азалары да олгъан, Саиднинъ де, накъшибендие тарикъатынынъ менсюби олгъанына даир тахминлер бардыр [13, s. 211].
Нетидже. Ортачагъ къырымтатар шиириетининъ мевзуаты ве тюр-тарз чешитлилиги акъкъындаки бильгилер эп артмакътадыр. Бу саада шаирлернинъ «Диван»ларнынъ эмиети буюктир. Сонъки йылларда бир сыра Къырымлы шаирлерининъ «Диван»лары нешир олунгъан ве, бойледже, теткъикъатлар ичюн эпейдже янъы манзум материал ортагъа чыкъкъандыр.
XVIII а. шаир ве тарихчысы Саид Герайнынъ «Диван»ы да, иште, шу, сонъ заманда нешир олунгъан «Диван»лардан биридир ве, муреттеп бир «Диван» олып, назм шекиль ве тюрлери чешитлилиги иле эпейдже дикъкъат чеке. Юкъарыдаки макъаледе ондаки диний-тасаввуфий лириканынъ мустакъиль чешитлери эльге алынгъан, тевхид, нат, мунаджат, фазилет-наме (чехар-ы яр-ы гузин медхиеси), рамазание ве мираджие тюрлерининъ поэтикасынынъ базы бир муим унсурларына даир бильги бермеге чалышылгъандыр.
You have read 1 text from Crimean Tatar literature.