Тастамал

Тастамал

Çĕршыва ир-ирех таврăнатăп,
Е хĕвел анас чух таврăнатăп.
Савăнса, шăхăрса, таврăнатăп,
Хурланса, кулянса таврăнатăп, —

Урал тăвĕ умра куç куран талккишпе,
Тĕксĕм хĕрлĕ — каç-каç, сенкер çутă — ирпе.
Шутсăр тунсăх пусать хĕвел аннă чухне,
Шутсăр самăл тапать ман чĕре ирхине.

Мĕн тери чăтăм-тӳсĕмлĕ шăплăх тăрать,
Епле чаплă мăнаçлăх мана йыхăрать!
Эп куратăп çиçсе ялтăран Урала,
Асилетĕп пин тĕрĕллĕ тастамала.

Тĕрĕре — халăх чунĕ, хавасĕ, юрри.
Тĕрĕре — ун хавалĕ, хури те шурри.
Курăр унăн вут-хĕмлĕ кашни эрешне,
Çырса хунă унта ман çĕршыв кун-çулне.

Ак хĕрли — ку вăл паттăрăн юнĕ çиçет,
Ак хури — ку асаплă юрра пăлтерет.
Сенкерри йыхăрать куллен-кун çутталла,
Кĕренни, ялав пек, шав чĕнет малалла.

Писевви — тин çеç пиçнĕ пылак çырла пек,
Кăвакки илĕртет шыв-шурсен юррипе,
Ав, тепри Алтăр-çăлтăррăн çуттăн çунать —
Сарă тĕс, пушкăрт пылĕ пек, йăптăртатать...

Эп тăратăп паян тăван çĕрĕм çинче,
Ман умра — шутсăр ирĕкпĕ аслă тĕнче.
Çут хĕлхем кăларать манăн ватă Урал,
Асамат пек çиçет ĕмĕрхи тастамал1.

Сăрт-ту шывĕ нихçан та пăтранчăк пулман,
Тастамал тĕррине те тусан хуплайман.
Тем пулсан та ман халăхăм хăйĕн чысне
Çирĕп тытнă ялан, укермен ĕмĕрне.

Миçе ĕмĕр тата шурăм пуç килеспе
Çын киленĕ мăнаçлă хитре тĕрĕпе!
Пĕчĕк çеç эреш пулăттăм çав тĕрĕре,
Телейли пулас çукчĕ манран тĕнчере.

Çумăр

Çумăр! Сиплĕ çумăр!
Пĕлĕтпе çĕр, курăр,
Хытă тунсăхланă,
Халĕ — ыталаннă.

Савăнса чупатăп,
Аттăма хыватăп,
Çумăр ислетсен те,
Тăвар мар — чăтатăп.

Çумăр! Сиплĕ çумăр!
Тухăр, ырă сунăр!
Ан тивех, йĕпеттĕр,
Ырлăх çеç пиллетĕр.



Хура та шурă

Вилĕм — шелсĕр те хăрушă,
Вилĕм — сивĕ те тискер.
Туйăнать тĕнче пуш-пушă —
Хăвармасть вăл нимĕскер.

Анчах пурнăç та хăватлă,
Вăл та, хăй черечĕпе,
Тĕттĕмрен, кĕлрен çунатлăн
Çĕкленет вут-кайăк пек.

Уйрăлми ик вăйăн çулĕ...
Ах, пĕлесчĕ — çак хăма
Тупăк-ши, сăпка-ши пулĕ
Хурланма е савăнма?

Тупсăмне халех эп тупăп.
Вăл ан тухтăр пăсăка, —
Тăшмансемшĕн пултăр тупăк,
Тусăмсемшĕн — сар сăпка.



«Çурхи хĕвел юра ирĕлтерсен...»

Çурхи хĕвел юра ирĕлтерсен
Текех хĕл килес çук тесе ан калăр.
Çӳçне-пуçне шап-шурă пас витсен
Çын çамрăк-ха теме аван та мар-тăр.

Çĕре юр кĕрчĕсем хӳсе лартсан
Тек çуркунне килмест тесе ан калăр,
Хĕвел кăнтăрларан иртсе кайсан
Каç пулчĕ-çке теме тӳрех ан васкăр.

Пĕр пĕчĕкçĕ инкек килсе тухсан
Мĕнпур тĕнче илтмелĕх чан ан çапăр,
Тепле пĕрре телей тĕлне пулсан
Манран телейли çук тесе ан янрăр.

Кĕтмен çĕртен чи çывăх çын сутсан,
Ыттисене те тарăхса ан ятлăр,
Пĕрре ним ывăнмасăр ыр курсан
Ыран та ырă курасса ан шанăр.

Кун-çулăрти кашни çĕнтерӳре
«Телейлĕ эп» тени кăна ан пултăр, —
Паян çĕнтермесен те пурпĕрех
Ыран çĕнтерессишĕн çирĕп утăр!

Чул ту, çалтăрсем тата этем

Чул ту мăнаçлăн ялтăрать
Шур Атăл леш енче.
Куратăп ушкăн çăлтăра
Ун хул пуççи çинче.

Пăхсан, çӳçентерет чуна, —
Чăн Улăп пек тăрать, —
Тен, вăл çак айлăмшăн кăна
Пит çӳллĕн туйăнать.

Ун çийĕн пулнă тахçанах
Хĕвел — çавна асту, —
Сăлтавсăрах мăнаçланать
Хăй пĕвĕпе чул ту.

Хĕвел те çутă çăлтăрсем
Чул ту çине çӳлтен
Хăйсем чи çӳлтине пĕлсе
Тинкернĕ ĕмĕртен.

Хĕвелшĕн, çăлтăршăн хальччен
Тухса тăман ыйту:
Мĕскер вăл пĕчĕк Çĕр çинче
«Эп кам!» текен чул ту...

Унтан та пĕчĕкрех — этем.
Анчах — чăн Улăпах! —
Чи чăнкă, çӳллĕ сăрт-тусем
Танлашас çук унпа.

Пур çут тĕнчемĕр тытăмне
Вăл пĕлнĕ тĕпчесе,
Çĕрпе тӳпе вăрттăнлăхне
Ăнланнă тĕрĕсех.

Ак çак — çут уйăх, ку — хĕвел,
Ав — çăлтăрсем теме
Тур панă ăспала мехел
Хăюллă этеме...

Çӳлте хӳхлет кĕрхи хур кайăк

Вĕçсе каян карти-карти хур кайăк
Çӳлте хӳхлет тĕнче тĕлĕнмелле!
Шăпланăр! Тен, каллех вăранĕ-кайĕ
Унччен илтни çак кĕвĕпе пĕрле.

Е тĕрĕç-хĕрĕн хӳхĕм ĕнĕрлевĕ,
Е яш салтакăн тунсăхлă çемми,
Е тăлăх арăмсен йӳç ĕсĕклевĕ
Янрать унра вĕçне те пĕлейми.

Е иртнĕ вăрçă паттăрĕ хăюллăн
Çĕнтерĕве яш пӳллĕн çĕкленни.
Е çамрăк мăшăр вутлăн, юратуллăн
Пĕр-пĕринпе телейлĕн пĕрлешни.

Çурхи шывсен шур кăпăклă шарлавĕ
Чупать çырансене сĕве-сĕве.
Вăрман кашлавĕ, аслати янравĕ —
Кашни сас кĕтĕ çак кĕрхи кĕвве.

Вĕçет çӳлте «кăрли-кăрли!» хур кайăк,
Ун ахрăмĕ асра çӳрет вăрах, —
Е тунсăхлă пире, е шутсăр савăк,
Е юрату, е ырату чунра.

Çак çутçанталăк пин ыйту паллиллĕ.
Каллех аптăратăп тупсăм çуккипе:
Пуçламăш... Çĕкленӳллĕ Пурнăç...
Вилĕм...
Вут-хĕм те Шыв. Çĕрпе сенкер Тӳпе.

Çĕршывăм

Çĕршывăм, еплерех мухтас сана?
Каллех тăратăп сан ытамунта, —
Чунпа туятăп ырă ăшшуна,
Нихçанхинчен телейлĕ эп кунта.

Куç умĕнче — тăван уйсем-хирсем...
Кур, чупса тухрĕ тейĕн сиккипе.
Ачалăхăм, çулсен шутне сирсе,
Çунатлă алхасуллă тиха пек.

Тăван çĕршыв пилленĕ ик çунат
Мана ялан çĕклерĕ çӳлелле.
Чунра ун вучĕ ялкăшса çунать,
Асилтерсе тăрать тăван киле.

Эс — ман сăпкам, сиктер мана, ӳстер,
Сана курсан ман çепĕçрех чĕлхем,
Сана савса нихçанхинчен чипер
Каллех эп çырăп çĕнĕ сăвăсем.

Тăван тĕтĕм тути

1
Кăвайтсем нумай-нумай эп курнă.
Чи ăшши — тăван килти вучах.
Ун патне васкатăп хир-хир урлă.
Çав вутра анне ăшши пурах.

Вăл мана вăй панă ачаран.
Вăл каллех хĕмне парать паян.

Вучахра эп кĕл улми пĕçерĕп.
Сиплĕ çăкăр пиллĕ кăмака.
Тутлă тĕтĕм меллĕм асилтерĕ
Ĕмĕр манăçми каçалăка.

Эй, аннем, мĕнпе кăна хутмарăн
Тăван çуртăн кив кăмакине!
Армути те, хăмăш та пăрахрăн —
Тытрăн-тытрăнах çурт ăшшине.

Çурчĕ пирĕн пит чаплах та марччĕ,
Çурчĕ йăлт — тăмран та улăмран.
Анчах вăл та тăванран тăванччĕ,
Тĕнчере унран хакли пулман.

Çук, сӳнмерĕ тĕтĕм, хĕм чакмарĕ,
Çук, пĕтмерĕ тăван кил ăшши.
Çав килте тăван-пĕтен юрларĕ,
Савăнчĕ унта кӳрши-арши.

Эпĕр те, вĕт-шакăр, вĕсемпехчĕ,
Эпĕр те вĕреннĕ вĕсенчен.
Кил ăшши пулсассăн тем пекехчĕ,
Йăлт килетчĕ ун йыхравĕнчен.

Кил ăшши пулсан — унта-мĕн юрă,
Кил ăшши пулсан — тăван сăмах.
Кил ăшши... тата мĕн кирлĕ урăх
Çыннăн чунĕ туртăнать ăшшах.

...Кил ăшшин пурах-мĕн пурнăç хĕмĕ.
Кил вучахĕн пур сӳнми çути.
Çав хăват пулать те ĕмĕр-ĕмĕр
Пурнăç пархатарĕ те хевти.

2
Куллен-кун вут техĕмĕ расначчĕ,
Вăл килетчĕ пулĕ хурантан.
Вăхăт-вăхăт хуранта салмаччĕ,
Сĕт те, çу та пулнă хушăран.

Вăхăчĕ еплеччĕ! Асăмрах-ха:
Кăмрăка вĕрет-вĕрет анне.
Вăрттăн-вăрттăн ĕсĕклет вăраххăн,
Шыв кăна ярать хăй хуранне.

Тĕтĕм пултăр! Кӳршĕ ан шутлатăр
Çак çурта та выçлăх кĕнине.
Хăш чухне пĕр чĕлĕсĕр ларатпăр,
Пурпĕр хĕрхенместпĕр вуттине.

Вут çунать. Ун тĕтĕмĕ пит йӳçĕ.
Çук, сӳнмест çапах та кил ăшши.
Çав вутра туптаннă пушкăрт хĕçĕ —
Никама та парăнман йышши.

Ахальтен-им çав вучахшăн пушкăрт
Хырçă панă вырăс патшине, —
Сăнчăрла е хĕн кăтарт, е кăшкăрт —
Пурпĕрех хытарнă вăл чунне.

Патша çеç-и — тĕрлĕ çичĕ ют та
Хĕсĕрлесшĕн пулнă-çке пире.
Пурпĕр çуннă кил вучахĕ çуттăн,
Пурпĕр пушкăрт юлнă ирĕкрех!

Несĕлĕм темле выçса кӳтсен те
Чунĕпе нихçан айван пулман.
Уй-хир тăрăх сиккипе çӳренĕ,
Юрăсем юрланă вăл ялан.

Пĕчĕкрен эпир те хавхаланнă
Аттесен хăюллă юррипе.
Ват Урал çинче кăлкан пуçтарнă,
Кил вучахĕ умĕнче шантарнă
Уншăн кĕрешме ĕмĕрĕпе.

3
Ак паян такам тĕпрен кăкласшăн
Пирĕн авалхи тымарсене.
Тăван кил çулне те мантарасшăн,
Сӳнтересшĕн унăн вучахне.

«Хир-вăрмансене те манса кайăр,
Мĕн парать атте-анне йăли? —
Урăх самана халь. Пурнăç капăр.
Çĕнĕ ĕмĕр. Çĕнĕ кун палли.

Ял кивелнĕ. Хулара пурнатпăр.
Çамрăксен рехечĕ — хулара...»
Ав епле ансат манса пыратпăр
Тăван сăмахпа тăван юрра.

Кăвапа кастарнă та — суратпăр
Авалхи йăла-йĕрке çине.
Питĕ меллĕн хăвăрт хăнăхатпăр
Шавлă хуласен ыр хăтлăхне.

Ав епле çуртсем те куçсăр юлчĕç,
Кантăксем хупланнă хăмапа.
Тĕтĕм сӳннĕ. Тек çунмасть кил вучĕ.
Ишĕлнĕ, йăваннă кăмака.

Çĕр кисреннĕ? Е асар-писер-и
Сĕмсĕр хуçаланнă çак ялта?
Эй, хăçан хресчен вăй-хал çитерĕ
Кил вутне тепре чĕртме кунта?..

Асаил, этем, тăван тымарăн
Нихăçан хăрман çипписене.
Пушкăрт юрттине1,
Курай, мăнтарăн,
Çеçен хир шăхличĕ пулнине.

Çĕр çинчи кашни юпа яланлăх
Несĕлсем хăварнă палăк пек.
Тарасаллă пуссисем асамлă,
Çав шыва та ĕçес мар-и тек?

Эс çеçен хирпе тăванлашман-и,
Анне пек пулман-и вăл сана? —
Ян! янратăр тăван ялăн чанĕ,
Чĕртсе яр, этем, хăв вучахна!

Ан тивех, çӳле çĕклентĕр тĕтĕм,
Пурнăç хĕрсе кайтăр çĕнĕрен,
Илемпе кăна тавралăх çиçтĕр,
Илĕртсе çеç тăтăр инçетрен.

Аннесен чунне вăл ăшă патăр,
Пĕл, этем, манса ан кай нихçан:
Тăван кил ăшшипеле çын паттăр,
Мĕскĕн эпĕр ăшă пулмасан.

Кил вучахĕ сӳнчĕ — ĕмĕт сӳнчĕ,
Сивĕ кĕлĕн пархатарĕ çук.
Сывă пул, атте-аннемĕр çурчĕ, —
Ĕмĕт, пархатар та çураçу!

4
Хĕллехи шартламара пит капăр
Тăван çурт çинчи кăвак юпа.
Эп ăна ним шутласа тăмасăр
Танлаштарăп çӳллĕ маякпа.

Çав маяк — тăван вучах йыхравĕ.
Канăçлăх, хаваслăх чĕрере.
Вăл паян — тăван кил-йыш ялавĕ —
Аякран туртать, чĕнет пире.

Тăван кил çути çунать йыхравлăн,
Çăкăрлă-тăварлă пирĕн кил.
Эп унта час-час çитеп васкавлăн,
Несĕлсем каллех параççĕ пил.

Çук, сӳнмен атте-анне вучахĕ,
Тăван килĕн тĕтĕмĕ сӳнмен!
Асăмрах тăван-пĕтен сăмахĕ:
Йăлт килет çак тĕтĕм тутинчен!

Кадим Аралбай

1 Юрта — куçса çӳрекен халăхăн вăхăтлăх çурчĕ.