Uylanırğa, öyränergä nigez bar

Äüzem eşmäkärlege, üzensälekle fänni qaraşı, ğilmi hezmättäre menän respublikabızza häm Räsäyzä kiñ bildälelek yaulay barğan filosofiya fändäre kandidatı Zakiryän Äminevteñ kiñ dairälä feker yörötöüye hoqlanıu uyata. Yañıraq ul telefondan İranğa barıp qaytıuı turahında häbär itkäs, osraşıp höyläşergä täqdim ittem. Ğalimdıñ fekerzäştäre menän berlektä qılğan bay yökmätkele säyähäte turahında äñgämä qorzoq.

— Täü qaraşqa Başqortostan me­nän İran arahında nindäyzer bäy­läneş bar tip äyteüye lä qıyın. Şuğa la başta säyähätegezzeñ säbäp-maq­satın añlatıp kithägez ine, Zakiryän Ğälimyän ulı.

— Isınlap ta, nindäyzer bäylä­neş­tär turahında auız tultırıp höylärgä min dä älegä qıyınhınam. Şunıñ ösön hüzze töptäneräk, uzğan bıuattıñ 70-se yıldarınan başlar inem. Başqort däülät universitetında uqıp yörögän saqta İranda “Başakerd” isemle tau tezmähe barlığın osraqlı ğına belep qaldım. Mine atamanıñ “başqort” hüzenä yaqınlığı ayırıusa qızıqhın­dırzı. (Alğaraq kitep bulha la äytäm: bıyıl ul yırzärgä barğas, tezmäneñ bäşkärt telendä «Bäşkärt tauzarı» tip atalğanın mahsus asıqlanım. Tauzıñ ise­men horağas, bäşkärttär ğorur rä­üyeştä: «Kuhi Bäşkärt», – tine. Quhi tau tigände añlata. Timäk, ber nisä tärcemä arqahında kartağa tau tezmäheneñ iseme bigük dörös yazılmağan).

Ä tege vaqıtta mahsus hatıp alğan geografik kartanı öyräneü mine bötön­läy aptıraşta qaldırğaynı: İrandıñ bıl provintsiyahındağı küp kenä yır-hıu isemdäre başqorttar yäşägän töbäktär­ze­kenä nıq oqşaş bulıp sıqtı. Mäsä­län, Badcger, Badrag, Baykı, Bolgarçay, Karan, Karaçay, Karasu, Suran, Urmiya, Çokrak, Sonkor häm başqalar. Min östämä mäğlümät ezläy başlanım, ä bıl ul osorza bik tä auır mäsälägä äylände. Häzerge keüyek İnternet yuq, şuğa kürä nindäyzer yañı beleşmä tabıuı qıyın ine. Ämmä uñış kötmägändä yılmayzı. Ul saqtağı töp eşem – prokuratura organdarı täftişsehe – mäşäqättäre me­nän Urta Aziyala yörögändä qulıma Sovettar Soyuzınan sittä kön kürgän törkmändär turahında Aşhabadta näşer itelgän etnografik kitap kilep eläkte. Bıl basmala ürzä telgä alınğan tauzar tezmähe häm unda yäşägän “badcgirdtar” (älege şul tärcemä ezemtähe – näq şu­lay birelgäyne, ä “bäşkärt” tügel) tura­hında la häbär bar ine. Ular Af­ğanstan, Pakistan häm İranda kön kürgän beludc (üzzärensä – baluçi) halqı menän bäyle ikän. Törkmän ğalimdarı bildäläüyensä, baluçizar 14 tarmaqtan tora, ularzıñ berehe – badcgird. Küsmä malsılıq menän kön itkän baluçizar XIX bıuat azaqtarında Törkmänstanğa ütep inä baş­lay häm İran menän ike arala küsenep yöröy. Sovet vlası nığınıp, 1927 yılda däülät sige räsmi biklängäs, baluçizar häm ular menän bergä bulğan badcgirdtar za Törkmän SSR-ı bilämä­hen­dä torop qala. Şulay itep, Sovet ilendä başqorttan başqa nindäyzer badcgird halqı yäşägänen beldem. Bıl 1983 yıl ine. Azaqtan, küpme genä ezlä­häm dä, badcgirdtar turahında başqa mäğlümät taba almanım. Küräheñ, sovet çinovniktarı “baş butamas” ösön ularzı baluçi tip kenä yazğandır. Şulay za, badcgirdtar baluçi halqı menän bergä törkmän etnograftarı hezmätendä urın alıp qalğan. Tik bıl ike halıqtıñ da tele törki teldärgä yat bulğanlıqtan, ular artaban ğalimdar iğtibarınan töşöp qalğan tip tä farazlarğa urın bar.

Baluçi halqı yäşägän yırzär İran kartahında kürhätelgän Başakerd tauza­rı tezmähenä könsığıştan, Pakistan yağınan, terälep ük yata. Badcgirdtar balu­çizar menän üz-ara tığız aralaşıp yäşägän, Törkmänstanğa la bergä kilep sıqqan. Şulay itep, äytelgän kitap mine möhim hığımtağa kilterze: İran karta­hındağı tauzar tezmähe unda yäşägän badcgird tigän halıq isemenä bäyle Başakerd tip atalğan ikän...

Elekke SSSR häm bögöngö Räsäy ğalimdarınıñ bıl halıq turahındağı mäğlümäte yuq kimälendä bulıp sıqtı. Sit ildärzä lä badcgirdtar haqında bigük häbärzar tügeldär ikän. Barı tik ingliz ğalimdarı ular yanında ber nisä tapqır (huñğıhı — 1956 yılda) bulğan häm hüz barğan halıqtı üz hezmättä­rendä başkard, ä yäşägän ildären Başkardiya tip atağan. Bına şul badc­gird-başkard-bäşkärttär yanına res­publikabız ğına tügel, barlıq Räsäy ğalimdarınan täügelär bulıp bez barzıq ta inde.

— Säyähätegezzeñ säbäben sıramıta başlanım şikelle...

— Eye. Näq bına oşo bäşkärt halqı turahında küberäk beleü teläge säfär­gä saqırzı la inde bezze. Ul turala hüz­gä küskänse ğilmi tikşereneü­zäremdeñ ikense yünäleşenä lä tuqtap kiteüze urınlı hanayım. Ällä ni töpkä töşmäy, şunı ğına äytäm: başqort halıq epostarı häm miftarı menän student yıldarınan qızıqhınıp kildem häm hö­zöm­tälä “Ural batır” eposında baş­qort halqınıñ kosmogonik qaraşta­rı” tigän temağa kandidatlıq disser­tatsiya­hın yaqlanım. Üzebezzeñ epik äsär­zär menän törki telle başqa halıq­tarzıqı arahında ber nindäy urtaqlıq tapmanım. Boronğo zamandarza bezzeñ yaqtarza yäşägän fin-uğır halıqtarı­nıñ bıl ölkäläge icadı la bötönläy yat bulıp sıqtı. Ä bına donya fänendä kiñ bildä­le ğalim Yılena Kuzminanıñ ğilmi hezmättäre menän tanışıu miñä “Ural batır” menän İran eposı häm miftarı arahında tañ qalırlıq oqşaşlıq tabırğa yarzam itte. “Başqort mäzä­niä­teneñ bik boronğo qatlamı iran mäzä­niäte menän tığız bäylängän” tigän hığımtağa kilgäs, bıl ilgä säfär qılıu teläge bermä-ber kösäyze.

– Epostar oqşaşlığı turahın­dağı temanı ikense höyläşeüzä da­uam iterbez, bögön ihä İranğa säfä­regezgä nıqlap tuqtalayıq äle. Qasa­nıraq, kemdär menän barzığız?

– İranda sentyabr azaqtarında bul­dıq. Döyöm alğanda, 17 kön yöröp qayt­tıq, şularzıñ ber azna tirähe bäşkärt halqı yäşägän Harmuzgan provintsiya­hındağı Bäşkärt tauzarı buyında ütte. Ğilmi törkömdä minän tış tağı la dürt ğalim bar ine. Arheolog Vyaçeslav Kotov, etnologtar Yuliä Äbsälämova, Gölnäzirä Kinyäbayiva, tarihsı Azat Äbübäkirov häm tel belgese Zälifä Äbübäkirova säfärgä bik teläp barzı. Bezgä iran arheologı Samaye Poodat häm urındağı halıqtıñ irekmäne Ämin Salari ihlas yarzam kürhätte. Bığa tiklem Başqort­ostanğa kilep kitkän Ämin säfärzeñ başınan azağınasa bezzeñ menän yörönö, bik yılı ozatıp, tağı kilergä saqırıp qaldı.

Äytergä käräk, säfär räsmi ğilmi ekspeditsiya bulmanı. Sit ilgä här berebez fändeñ törlö ölkälärendäge üzeneñ belem dairähen kiñäyteü maqsatı menän yullandı. Bağıusılar ezlämäy, tulı­hın­sa üz aqsabızğa yöröp qayttıq. Ber ükenesebez zä yuq: säyähät fayzalı häm yımeşle buldı.

— Nimälä sağıla bıl feker?

— Mäğlümätebez az bulğanğa kürä, Bäşkärt tauzarı buyına tösmörläp kenä yullandıq. Şulay za täüge säfär ösön ber zä az bulmağan material tuplauğa ölgäştek. Ular bäşkärt halqı turahın­da döyöm beleşmänän başlap, ularzıñ tarihına häm bögöngö könitmeşenä, ğöröf-ğäzätenä, yolalarına, mäzäniätenä qağıla.

– Kemdär huñ ular – bäşkärttär?

– İrandıñ az hanlı halıqtarınıñ berehe, ildeñ könyaq-könsığışında yatqan Harmuzgan provintsiyahında yäşäyzär. Ularzıñ isäbe bınan 20 yıldar elek 70 meñ tirähe bulha, bögön — 100 meñdän aşıuıraq. Bäşkärttär iran törkömönä qarağan teldä höyläşä. Antropologik kür­hätkestär buyınsa, ozon buylı, qaqsaraq käüzälelär, tışqı qiäfättäre menän, fändäge büleneşkä yaraşlı, “Pamir-Firğänä” tibındağı keşelärgä qarayzar. Bezzeñ menän aralaşqandar arahında Vahit, Nadir, Naib, Riza häm Häbib isemlelär osranı. Ğailäläre bezzekelärgä oqşaş, ber nisä qatın alıu yuq. Yort mäşäqättären qatın-qızğa häm ir-atqa büleü kürenmäne. Futbol yaratalar, här öyzä tiyerlek donyağa bildäle uyınsılarzıñ hürättäre elenep tora.

İrandar bäşkärttärze qırağay häm yabıq halıq tip hanaha la, aralaşıuzar barışında bez bını toymanıq. Şähsi küzäteüzär nigezendä äytäm: ular – tınıs häm ğorur, şul uq vaqıtta qunaqsıl halıq. İtle aş beşerälär, qara säy esälär. İsertkes esemlektär qullanğandarzı bötönläy kürmänek. Ğöröf-ğäzättären haqlayzar, İslam dinen totalar, nindäyzer fanatizm küre­neştäre küzgä salınmanı. Qatın-qız yaulıq yabı­na, ämmä päräncälä yörömäy. Qorban bayramında zıyaratqa barıp, qorban salalar, ayat uqıyzar. Yola ütägändä qatın-qız börkö tip atalğan bitlek keyä.

Farsı qultığında urınlaşqan häm İrandıñ iñ zur diñgez portı hanalğan Bender-Abbas tigän qala — bäşkärt bilämälärenä iñ yaqını. Unan 70-80 saqrımdağı 50 meñdän aşıu keşe yäşägän Minab qalahı halqınıñ küpselegen dä bäşkärt­tär täşkil itä.

Räsäy turahında belälär, ilebezgä ihtiram menän qarayzar. Ural başqorttarı turahında mäğlümättäre bötönläy yuq.

— Ular nindäy şarttarza yäşäy?

— Bäşkärttär 10-15 yortlo auıldarza kön kürä. Torlaqtarı nıqlı itep kirbestän halın­ğan, här berehendä hıu ütkärges häm kanalizatsiya bar. Äyteüzärensä, yort tözöüzä däülät nıqlap yarzam itä: mohtacdar protsenthız zayımdar ala. Zamansa törlö tehnik qoramaldarzıñ küplege küzgä taşlana: här ğailälä sit ildä (küberäge — Qıtayza) sıqqan yıñel maşina, mototsikl häm skuter, smartfon, ayfon... Yorttarğa konditsioner motlaq quyıla, bäğzelärendä ul ber nisä – täbiğät şarttarı şunı talap itä. Balalar baq­sahı hımaq uçrecdeniye yuq, keskäyzär teyeşle yäştän mäcbüri räüyeştä mäktäpkä uqırğa yöröy. Yorttarı yanında bezzeñ tirmälärze häterlätkän qorolmalar bar, bäşkärttär unı käpär tip narıq­lay. Şularzıñ berehendä Stalindıñ hüräten küreü bezzeñ ösön kötölmägän häl buldı.

— Nimä menän şöğöllänä bäşkärttär?

— Hezmätkä yaraqlı halıqtıñ küpselege sittä – ere qalalarza, hatta kürşe däülättärzä eşläy (bezzäge vahta ısulı hımağıraq). Urında qal­ğandar yorttarına yaqın urınlaşqan mahsus qaraltılarza harıq häm käzä asray. Auıl huca­lığında finikka östönlök birälär. Höyläüzäre buyınsa, bäşkärttär elegeräk bıl yaqtarza küp bulğan ayıu häm sıbar qaplanğa hunar itkän, bınıñ ösön mahsus attar üstergän. Bögön ular arahında hunarsılar bötönläy yuq, yılqı totou za tuqtalğan. Şunıhı qızıq: besäy yıterlek osranı, ämmä ettär kürenmäne. “Häzer mal kämene, hunarğa la yörömäybez, şuğa la ettär böttö”, — tip añlattılar.

Halıqtıñ tağı la ber käsebe — tau yarıq­tarına oyalağan qırağay qorttarzıñ balın yıyıu. Unı tämläp qaranıq: bezzekenän äseräk, käräzzäre lä ikense törlö. Küstänäskä alıp bar­ğan başqort balın bigük oqşatmanılar, üzzäreneke yaqşıraq bulıuı haqında turanan-tura äyttelär.

– Kürgän-belgändäregezgä täüge ğilmi baha nindäyeräk?

— Yıyılğan mäğlümättär kiläsäktä tulıhınsa tikşereläsäk, bahalanasaq, sönki ular fändeñ ber nisä ölkähenä qaray. Hezmättäştärzeñ ğilmi dairälärenä bik nıq qağılmay ğına, üzemdeñ ber nisä şähsi fekeremde äytep kitä alam. Alda bildäläneüyensä, bäşkärttär bezzeñ turala bötönläy häbärzar tügel. Ularzıñ atamahınıñ nimä añlatqanın, qayzan kilep sıqqanın bezgä ber kem dä töşöndörä almanı. Başqort ırıuzarı isemdären hanap sıqtıq, ular bäş­kärttärzä yuq. Äñgämäselärebez barı ata-babala­rınıñ boronğo zamandarza küsenep yörögän halıq bulğanına nıqlap işaralanı. “Bäşkärt” häm “başqort” atamahı ikehe ber tamırzanmı? İke millät arahında nindäyzer bäyläneş bul­ğanmı? Bar ikän, qayhı bilämälärzä? Oşonoñ keüyek horauzar älegä tulıhınsa asıq qaldı.

Şul uq vaqıtta iğtibarzı yälep itkän oqşaşlıqtar za tabıldı. Mäsälän, bäşkärttärgä “Ural batır” eposınıñ personacdarı haqında äytkändä “Şülgän” tigäs, ular şunduq: “Şül” – hul yaq”, — tip belderze. “Zärqüm” iran telendä “arıslan” tigände añlata, mäğänähe kük menän bäyle ikän. Häzerge başqort tele küzlegenän sığıp, mäğänälären anıq qına añlatıp bulmağan Qähqähä, Äzräkä, Qatil, Samrau, Homay keüyek isemdär zä üz epostarı bulmağan bäşkärttärgä tulıhınsa tanış.

Ularza “näy” tip atalğan (inde yuğala barğan) muzıka qoralı bar, unıñ moño qurayzıqına tartım. Bezzeñ qıl qumızzı häterlätkän “gıdcak” tigän qıllı muzıka qoralı ihä formahı häm atamahı yağınan da, uynau ısulı menän dä törkmän halıq muzıka qoralın qabatlay.

Bäşkärt häm başqort qatın-qızzarınıñ bi­zäneü äyberzäre ber-berehenä nıq oqşaş bulıp sıqtı.

Tağı la ber qızıqlı mäğlümätkä tuqtalırğa teläyem: ul halqıbızzıñ “Qabırsaq” tigän beyeüyenä qağıla. Belgän keüyek tigändäy, säfär aldınan arzaqlı quraysı häm tanılğan telecurnalist Yulay Ğäynetdinovtan “Hazina” tapşırıu­za­rınıñ ber nisäheneñ tulı yazmahın alğaynım. Başqort halıq beyeüzärenä häm ularzı başqa­rıusılarğa bağışlanğandarın bezzeñ menän aralaşqandarğa kürhättek. Alda telgä alınğan Ämin Salari (äsähe yağınan — bäşkärt) “Qabır­saq”tağı tän häräkättären şunduq tanını häm “ınyı (cemçug) alırğa diñgezgä şulay sumalar” tip añlattı. Unıñ äyteüyensä, Hindostan yağın­daraq yäşägän halıqtarza la şuğa oqşaş beyeü bar ikän. Şulay itep, başqorttoñ bıl sähnä äsäre häm unıñ iseme haqında ber ni belmägän äñgämäsebez beyeüzä hürätlängän küreneşteñ döyöm mäğänähen tulıhınsa añlatıp birze. Dörösön äytkändä, Uralda yäşägän başqorttar “Qabırsaq”tıñ oşo mäğänähen tulı kileş zur qıyınlıq menän küz aldına bastıra, unı matur häm näfis häräkättärgä bay sähnä äsäre itep kenä qabul itä. Fändä bildäläneüyensä, beyeüze tarihi küzlektän öyräneü halıqtıñ ütkäne häm boronğo eşmäkärlege haqında ğına tügel, hatta bıl mä­zäniät ölgöhönöñ qayza kilep sıqqanı turahında bay mäğlümät bireüye ihtimal. Şulay bulğas, ısınlap ta, uylanırğa häm tikşerergä nigez bar.

– Kiläsäkkä niättäregez nindäy? İranğa tağı la yullanırğa teläk yuqmı?

– Bäşkärttär yanına tağı la barırğa käräk. Ber yıldanmı, ike yıldanmı – ğilmi säfär motlaq qabatlanırğa teyeş. Bıl yähättän täü siratta bez alıp qaytqan mäğlümättärzeñ ğilmi küzlektän dörös häm anıq bahalanıuın telär inem. Ul saqta fänni tikşereneü ofoqtarı la hizelerlek kiñäyer tip uylayım. İkensenän, zamansa tehno­logiyalarzı, sit teldärze yaqşı belgän yäş ğa­limdarğa zur ömöt bağlayım. Nindäy fän ölkähendä eşläüzärenä qaramastan, halqıbız­zıñ bay häm küp yaqlı tarihına qağılğan oşonday qızıqlı mäğlümättärze tikşereüzä äüzemeräk bulhın ine ular. Niättärgä kilgändä inde – alıp qaytqan materialdarzı töptäneräk öyräneü, artaban ezläneü.

— Ularzı tormoşqa aşırıuza tik uñış­tar yuldaş bulhın, Zakiryän Ğälimyän ulı! Qızıqlı häm mauıqtırğıs äñgämägez ösön rähmät.