Тормош баҫҡыстары - 3

Ефимовтан бик күп нәмәләр һораштылар, күрәһең, бик оҙаҡ торҙо.
Уның шулай оҙаҡ тороуын күргән һайын Вахитты ҡал¬тырау алды, эсенән әллә нәмәләр уҡырға уйлаған ине, теле күңеленә буйһонманы, үҙенең хәҙер бығаса уйлама¬ған рәүештә урыҫ крәҫтиәндәренең егеттәре менән бергә ғәйепләнеп йөрөүен уйларға кереште.
Бик оҙаҡ торғандан һуң, Ефимовты бер ҡораллы һал¬дат эйәртеп сығып, ҡайҙалыр алып китте.
Уның ҡораллы һалдат ҡарауылы аҫтында китеүен кү¬реү Вахиттың да, башҡа һалдаттарҙың да йөрәктәренә беҙ менән сәнскән кеүек яһаны.
— Вахит Йәғфәров! — тигән тауышҡа Вахит һиҫкә¬неп китте лә, үҙен тура тоторға, йөҙөндә ҡурҡыу белдер¬мәҫкә тырышып, теге ҙур залға барып керҙе.
Унда батальон командирынан башҡа бер нисә генерал кеүек кешеләр ултыралар, бер нисә офицерҙар аяҡ өҫтөн¬дә торалар ине.
Был күренеш Вахиттең дә күҙенә ҡот осҡос булып күренде. Был кешеләр алдында, хатта уларҙың ротный командирҙары лә урынында ғына тик баҫып тора алмай, үҙендә бер төрлө ҡаушау һиҙҙерә. Тегеләргә ҡарап, кү¬тәргән ҡулын башынан алмай ине.
Вахит эйәген туралатып, аяҡтарын тигеҙ баҫып, ҡу¬лын күтәреп честь биргән хәлдә теге ҙур түрәләрҙең алдарынараҡ килеп баҫты ла уларҙың һорауҙарына яуап бирергә әҙерләнде.
Теге ҙур начальниктар, Вахитҡа зәһәрле күҙ ташла¬ғандан һуң, араларынан береһе:
– Как ваша фамилия? — тип һораны.
– Жагфаров, ваше благородие...
Уның йомшарған ауыҙынан сыҡҡан «ж» хәрефен аң¬ламанылар ҙа:
— Как? Жагфаров? — тип тәҡрар һоранылар.
— Так точно, ваше благородие! — тине. Уның фами¬лияһы шулай икәнен ротный дөрөҫләп ҡуйҙы.
Вахиттың исемен һорағандан һуң:
– Ты грамотный? — тигән сеәлде бирҙеләр.
– По-татарски тулька грамотный.
– Где учился? — тигән һорауға ул тағы ҡаушап төш¬тө.
– Татарский мәҙрәсә учился, ваше благородие... — тигән булды.
Тегеләр уның хаҡында «...татарин, может быть, он ни¬чего не понимает...» тигән кеүек һүҙҙәр һөйләшкәндән һуң береһе:
— Чему вас учили? — тигән сөәлде бирҙе.
Вахит былай уҡыу хаҡында һүҙ барғанын белеп, бер аҙ иркенләп киткәндәй булды:
— «Ҡөрьән» учился, «Төхфа-и-Фараиз» учился, ваше благородие,— тип үҙенең уҡыған китаптарын теҙҙе, «Китабөлжиһад»ты уҡығанымды белһәләр, ҙурыраҡ ғәйепле яһарҙар тип, үҙенең «Мохтасар» уҡығанын йәшереп ҡал¬дырҙы.
Вахиттың, «Ҡөрьән» учился, «Төхфа-и-Фаранз» учил¬ся, тигән һүҙҙәренән яуап алыусылар, әлбиттә, бер нәмә лә аңламанылар һәм уның урыҫсаны белмәүен, быларҙың теләктәренә кәрәк булған яуаптарҙы бирә алмауын белеп, тәржемәсе (переводчик) килтерергә мәжбүр булдылар.
БЫНАН ҺУҢ Вахит үҙенә бирелгән төрлө сөәлдәргә пе¬РЕВОДЧИК арҡыры яуап бирергә кереште.
Переводчик һораусының һүҙҙәрен тәржемә итеп:
– Ул китаптарҙа нимәләр уҡының һуң? — тине. Вахитты бик ныҡ ғәбдиәт алғанлыҡтан, татарса һүҙҙәрҙе боҙоп, урыҫса акцент, шиүә менән әйтеп китте һәм:
— Намаҙ өйрәнгән, ураҙа тоторға, хаж ҡылырға өй¬рәнгән, мал бүлергә өйрәнгән, никах, талаҡ өйрәнгән... Иман менән... — уйланып торғандан һуң, — һәм дингә кәрәк булған хөкөмдәрҙе тикшергән... — тип яуап бирҙе.
Переводчик Вахиттың был һүҙҙәрен бермә-бер тәрже¬мә итеп биргәндән һуң, һораусылар уның биргән яуапта¬рының башҡаларына ғәжәпләнмәһәләр ҙә, «мал бүлергә өйрәнгән...» тигән һүҙенә ғәжәпһенеү күрһәтеп:
— Ниндәй малды бүлергә өйрәнгән һуң ул? — тип һо-ранылар.
Вахит:
— Фаразан, берәр кеше үлеп, уның малы ҡалһа, шул малдарҙы шәриғәт ҡушыуы буйынса уның вариҫтарына бүлеп бирергә өйрәндек, — тине.
Начальниктарҙың йөҙҙәрендәге асыу бөткән кеүек бу¬лып, улар үҙ-араларында нимәлер һөйләшеп алғандан һуң:
– Һин крәҫтиәнме, эшсеме? — тип һоранылар.
– Крәҫтиән, йәғни ауыл кешеһе.
– Ерегеҙ бармы?
– Бар...
Һораусылар, тырнаҡ аҫтынан кер эҙләргә тырышҡан кеүек, кинәйәле рәүештә:
— Әллә һеҙгә тағы ла ер кәрәктер? — тип һоранылар һәм был һүҙҙәре менән улар Вахиттың ерһеҙлектән зарланыуын белмәксе булдылар.
Вахит уларҙың был сөәлдәренең, әлбиттә, ысын мә¬ғәнәһен аңламаны:
– Ер аҙ ҙа, уны ҡайҙан алаһың һуң? — тигән яуапты бирҙе.
- Шулай икән... Ә һуң һеҙҙең яҡта баяр ерҙәре юҡ¬мы?
— Бар...
– Ауылдарығыҙ уларҙың ерҙәренә ҡыҙығалармы? Һуң һиңә шул хаҡта хат яҙмайҙармы?
– Улар ул хаҡта һөйләшмәйҙәр ине, хат та яҙмай¬ҙар.
– Ә һеҙ бында һалдаттар араһында ер-һыу хаҡында һөйләшәһегеҙме?
– Юҡ...
– Әллә һөйләп йөрөүселәр барҙыр?
– Ишеткәнем юҡ...
Вахит уларҙың ер-һыу хаҡында күп һорашыуҙарын күреп, ҡаушай төштө. Нурый Сәғитовтың был хаҡтағы ҡай бер һүҙҙәре иҫенә килеп, әйтергә лә уйлап ҡуйған ине, эштең тәрәнгә китеүенән ҡурҡып, әйтмәй ҡалдырҙы.
– Урыҫса уҡый беләһеңме?
– Аҙ-маҙ ғына хәрефтәр таный башланым.
— Кисә һинең ҡулыңдан алған китапты уҡып сыҡ¬тыңмы?
– Юҡ, тик башындағы бер генә һүҙен уҡыным...
– Унда ни тигән?
Ул «серле китап» Вахиттың иҫенә төшөп, нисек әйтер¬гә белмәй аптырап ҡалды һәм көс-хәл менән:
«Беҙҙең дошмандар кем һуң?» тигән һүҙҙе әйтте, һо-раусыларҙың береһе ҙур көмөш портсигарҙан әғлә па¬пирос алып ҡабыҙҙы ла, Вахитҡа ҡарап:
— Һинең дошмандарың кем һуң? — тигән сөәлде бирҙе.
— Беҙҙең... дошмандар хөкүмәткә хыянат итеүселәр, батша әмерҙәренә ҡарышыусылар... — тип һәр көн ятлай торған нәмәләрҙе теҙеп алып китте.
Ул бәләкәй сағында, кешеләр үлеп, ҡәбергә күмелеп, күмеүселәр ҡырҡ аҙым киткәндән һуң, «мөнкир, нәнкир» тигән фәрештәләрҙең утлы суҡмарҙар тотоп килеүҙәрен һәм төрлө сөәлдәр биреүҙәрен, әгәр ҙә дөрөҫ яуап бирә алһаң, сөәл фәрештәләренән ҡыйналмай, ожмах ниғмәттәрен ашай башлауын уҡыған ине. Хәҙер ҙә ул был яуаптарҙан һуң шул уҡығандарҙы иҫенә төшөрҙө һәм үҙенең был кешеләрҙең һорағандарына яуап бирә барып, быларҙың ҡулдарынан ҡотолоуын уйлап, бер аҙ тыныслана төштө.
Уның был яуабынан һуң тегеләрҙең дә сырайҙары асылып китте һәм һораусы:
— Шулай, дөрөҫ... — тип ҡуйҙы, ләкин уның артынан уҡ:
— Ул китапты ҡайҙан алдың? Һиңә уны кем бирҙе? Биргәндә нимәләр әйтте? — тигән яңы сөәлдәр бирҙеләр.
Вахит иҙәндән табып алыуын, бер кеше лә бирмәүен һөйләне:
— Шундай китаптарҙы таратып йөрөүсене күрҙең¬ме? — тинеләр.
– Юҡ...
- Әллә күргәнһеңдер?
- Бер ҙә күрмәнем, ваше благородие...
- Дөрөҫөн әйт, үҙеңә бер нәмә лә булмаҫ!
- Так точно, ваше благородие.
Вахит артыҡ ҡаушауы арҡаһында бығаса биргән яуаптарында «ваше благородие, ваше превосходитель¬ство» кеүек һүҙҙәрҙе әйтергә онотоп килгән ине. Хәҙер ул һүҙҙәр ҡапыл ғына уның иҫенә килеп, һәр бер һүҙ ар¬тынан теге титулдарҙы тәҡрарлай башланы.
– Табып алғас та ниңә ротныйға тапшырманың?
– Уның нимә икәнен белмәнем.
— Нурый Сәғитов менән танышмы һин?
Был сөәл Вахитты тағы ауыр хәлгә ҡалдырҙы. Хәҙер таныуҙың мәғәнәһе булмауын аңлап:
– Таныш, — тине.
– Шулай...
– Һуң ул һиңә нимәләр һөйләй ине?
– Уҡырға ҡуша ине...
Тегеләрҙең йөҙҙәре үҙгәреп китте, уларҙың бер нисәһе берҙән ашығып:
— Нимәләр уҡырға ҡуша ине? — тип сөәлде бирҙеләр һәм: — Дөрөҫөн әйт! — тип ҡысҡырҙылар.
Вахит ҡурҡыуынан ағарып китте һәм ҡалтыраған та¬уыш менән:
– Так точно, ваше благородие, ул уҡырға ҡуша ине...
– Нимә уҡырға ҡуша ине?
– Нимә—ана теге һалдаттарға белергә кәрәк булған словесносты белергә, уны белер өсөн урыҫса уҡырға ҡуша ине...
Тәржемәсе Вахиттың һүҙҙәрен төҙәтеп: урыҫса бук¬варь уҡырға өйрәтеүен өҫтәп ҡуйҙы.
– Ниңә ул һине уҡырға ҡуша ине?
– Ул мине ҡыҙғана ине, белмәһәң, ауыр булыр, ти ине...
– Нимә ауыр булыр?
Вахит тағы ҡаушаны:
–Һалдат уйындарына өйрәнеү ауыр була...
Начальниктар үҙ-ара нимәлер һөйләшкәндән һуң:
– Хәҙер ауырмы һуң? — тинеләр.
Вахит көрһөнөп алғандан һуң:
— Хәҙер ауыр түгел инде, өйрәндем, — тине лә, ярты сәғәттән артыҡ һис ҡуҙғалмай баҫып торған аяҡтарын ҡуҙғатып, тағы рәтләп баҫты һәм ярты сәғәт буйына кү¬тәреп тора торғас талып бөткән ҡулын һелкеп, тағы си¬кәһенә терәне.
Һораусылар тағы әллә ни саҡлы һорауҙар биреп, яуап алғандан һуң һәм үҙ-ара бер аҙ һүҙ алғандан һуң:
— Бар, хәҙергә казармаға ҡайтып тор, — тигән һүҙҙәрҙе әйтеп, Вахитты сығарып ебәрҙеләр. Вахит, йыртҡыстар уртаһынан ысҡынған кеше кеүек, сығып, иркенләп тын алды. Талған ҡулын улай-былай һелкеп рәтләне. Үҙенең был «серле китап» бәләһенән ҡотолоу-ҡотолмауын һәм Нурый Сәғитовтың был эшкә ниндәй мөнәсәбәте барлығын уйлап, казармаға ҡайтып керҙе.
Уны иптәштәре бик ҙур эш булған кеүек ҡаршы алдылар һәм нимәләр булғанын һораша башланылар.
Вахит бындай көтөлмәгән ҙур эшкә эләгеүенән бик ҡурҡҡанлыҡтан һәм начальниктарҙың төрлө нәмәләр һо¬рауҙарынан артыҡ ҡаушағанлыҡтан, иптәштәренең һо¬рауҙарына рәтләп яуап бирә алманы. Үҙенең тағы бер бәләгә эләгеүенән ҡурҡып, мөмкин хәтле һөйләшмәҫкә тырышты. Эстән генә теге «серле китап»та нимәләр яҙылыуын, ни өсөн ер мәсьәләһе хаҡында һәм Нурый Сәғитов тураһында һорашыуҙарын, ул эштәрҙең үҙенә ниндәй мө-нәсәбәте бар икәнлеген уйларға кереште.
«МӘМЛӘКӘТ ХАИНДАРЫ»
Бөгөн казармалағы тормош көндәгегә ҡарағанда үҙ¬гәргән, общий правилалар башҡарған, шуға ҡарағанда шәһәрҙә бер үҙгәрештең барлығы әллә ҡайҙан күренеп тора ине: хәҙер бер ҡарауыл урынына ике ҡарауыл ҡу¬йылып, казарма тирәһендә атлы казактар йөрөй, жан¬дармдар күренә. Унтер-офицер, ротныйҙарҙан башлап, һәммәһенең дә төҫтәре ҡасҡан, һәммәһе лә бик мөһим, ашығыс бер эш булған кеүек етеҙләнгәндәр, башҡа көн¬дәргә ҡарағанда әллә нисә тапҡыр уҫалланғандар, йыртҡысланғандар ине.
Шуның өҫтөнә, казарманың коридор һәм ишек төптә¬ренә военный положение хаҡында приказдар йәбештере¬леп, уларҙа ғәскәри хеҙмәттә булған кешеләрҙең үҙҙәрен нисек тоторға, нисек итәғәт итергә, властың әмерҙәрен ни рәүешле үтәргә тейешлек хаҡында ҡәтғи әмерҙәр булыу өҫтөнә, быларға ҡаршы килеүселәргә, был әмерҙәрҙең кескенәһен дә еренә еткермәүселәргә иң ҙур, иң ҡаты язалар булыу хаҡында яҙылған ине.
Эш былар менән генә ҡалманы, көндөң иртә булы¬уына ҡарамаҫтан, бөтә һалдаттарҙы ишек алдарына сы¬ғарып теҙҙеләр ҙә кемдеңдер килеүен көтөргә, тын да алмай шунда баҫып торорға ҡуштылар.
Оҙаҡ та үтмәй, аҡ ат өҫтөндә, үҙенең әллә ниндәй эйәрсендәре менән дивизия начальнигы килеп керҙе. Уның кереүенә простой һалдаттарҙан алып, бөтә ғәскәри бү¬лектәрҙең башлыҡтары аяҡтарын тигеҙ баҫып, ҡулдарын уң яҡ сикәләренә ҡуйып, бер ауыҙҙан:
— Здоровье желаю, ваше... — тигән һүҙҙәр менән ҡаршы алдылар.
Уларҙың меңләгән ауыҙҙарынан сыҡҡан был һүҙҙәр¬ҙең башы аңланһа ла, һуңғы яҡтары бергә ҡушылып:
— Дра-ра-ра-ра! — тигән кеүек гөбөрҙәгән, мәғәнәһе булмаған бер тауышҡа әйләнеп, тирә-яҡҡа таралды.
Улар аҡ ат өҫтөндәге кешене шулай ҙурлап ҡаршы алғандан һәм тауыш-тын баҫылғандан һуң, дивизия баш¬лығы уртаға туҡтап, военный губернаторҙың һалдаттарға ҡарата яҙған фарманын уҡырға кереште. Ул фарманда стеналарға йәбештерелгән һүҙҙәр булыу өҫтөнә, кемдәрҙеңдер тыныс халыҡ һәм ғәскәриҙәр араһында ҡотҡо һа¬лып, «тыныс мәмләкәтте» тынысһыҙландырыр өсөн, йә¬шерен нәмәләр таратыуҙары, шундай «мәмләкәт хаиндары»ның ҡай берәүҙәре ҡулға эләгеүҙәре, падишаһ һәм уның тарафынан мәмләкәтте идара итергә билгеләнгән хакимдарҙың әмерҙәренә буйһоноуҙан баш тартып, тыныс¬һыҙлығына сәбәп булыусыларға һис бер рәхимһеҙ, шәфҡәтһеҙ иң ҡаты язалар бирелеүе хаҡында ҡәтғи һүҙҙәр ЯҘЫЛҒАН ине.
Шул һүҙҙәргә өҫтәп, дивизия башлығы үҙ тарафынан, һалдаттарҙың бындай ҡотҡоларға эйәрмәҫкә, сәҙәҡәт өсөн биргән анттарына хилафлыҡ итмәҫкә тейешле булыуҙарын, араларында шундай кешеләр барлығы һиҙеелеү менән, тейешле урындарға тапшырырға кәрәклеген, әгәр ҙә шундай йәшерен эштәрҙе һиҙеп тә, әйтмәй ҡалдырған ғәскәриҙәр була икән, уларҙың иң ҡаты язаларға грифтар буласаҡтарын әйтеп үтте.
Уның был һүҙҙәрен башлап ғәскәри башлыҡтар, улар¬ға эйәреп, түбән дәрәжәләге һалдаттар ризалыҡ күрһәтеү ғәләмәте менән тауышланып, ҡаршы алдылар һәм һәр ваҡытта ундай мәмләкәт хаиндарына ҡаршы торасаҡтарын белдерҙеләр.
Ғәскәриҙәрҙең шундай бер ауыҙҙан шулай итәғәт ит¬кән кеүек күренеүҙәре дивизия башлығын шатландырған кеүек булды, асыулы йөҙө аҙ ғына асылды.
Ләкин уның «мәмләкәт хаиндары» тигәне кемдәр икәнен беләһе килеү, уларҙың ниндәй йәшерен нәмәләр та¬ратып, ғәскәр һәм халыҡтарҙы нәмә эшләргә өндәүҙәрен белергә теләү бөтә түбән чинлы ғәскәриҙәрҙең күңелдәре¬нә кереп ултырҙы.
Улар казармаға кереп, үҙ урындарына таралыу ме¬нән, бер-береһе менән һөйләшергә керештеләр.
Урыҫ һалдаттарын казарма сиркәүенә алып барып ғибәҙәт ҡылдырғанда ла, һуңра «Боже, царя храни»ҙы йырлағанда ла, уларҙың күңелдәренән был ваҡиғаларҙың асылын белергә теләү фекере сыҡманы.
Бер аҙ ваҡыт үтеү менән ҡолаҡтан-ҡолаҡҡа йәшерен генә һөйләнә торғас, һандыҡтарынан «серле китап»тар сыҡҡан Ефимов менән Кузнецов тигән һалдаттарҙың гауптвахтаға ябылыуҙары, күрше казарманан Нурый Сә¬ғитов менән бер нисә һалдаттың кисә төндә арестовать ителеп, военный төрмәгә оҙатылыуҙары беленде. Шуның өҫтөнә, кисә шундай шикле китаптар һәм прокламация¬лар таратып йөрөгән нәмәғлүм бер кешенең ҡулға эләгеүе, гусарский полктың баш күтәреп, уларҙы баҫырға ҡаршы барғанда батальон командирының үлтерелеүе, бер нисә офицерҙың яраланыуы һәм бер нисә атлы казактың үлеүе, военный губернаторҙың дворецына бомба ташла¬нып ярылмай ҡалыуы кеүек хәбәрҙәр һөйләнде.
Был хәбәрҙәр ҡай берәүҙәрҙең йөрәктәрен ҡалтырата, ҡай берәүҙәрҙе йәшерен рәүештә генә булһа ла шатлан¬дыра һәм үҙҙәренең дә шул ваҡиғалар эсенә кереү телә¬ген тыуҙыра ине.
Ваҡ-төйәк башлыҡтарҙың ғәҙәттәгенән тыш, арлы-бирле йөрөп, һалдаттарҙы күҙләп, тикшереп тороуҙарына ҡарамаҫтан, һалдаттар бер-береһе арҡыры юғарылағы хәбәрҙәрҙе белеп бөтөү өҫтөнә, үҙҙәренә: «Был ни өсөн былай икән?» — тигән сөәлдәрҙе бирә башланылар.
Йәшерен генә рәүештә:
–Улар эшселәргә тигеҙ хоҡуҡ һәм крәҫтиәндәргә ер бирергә кәрәк тиҙәр, имеш...
–Теге «серле китап» һәм төндә таратылған ҡағыҙ¬ҙарҙа шул һүҙҙәр яҙылған икән...
–Ана шул эштәрҙе булдырыр өсөн хөкүмәткә ҡар¬шы баш күтәрергә өндәйҙәр, имеш... — тигән кеүек хә¬бәрҙәр таралып өлгөрҙө.
Вахит был хәбәрҙәрҙе ситтән генә тыңлап ишеткәндән һуң, үҙенең дә был ваҡиғаға яңылыш ҡына булһа ла эләгеүен, нисек итеп әле үҙен Ефимовтар менән бергә ябып ҡуймауҙарын уйлап бер шатланды, бер ҡалтыранды.
Ул үҙенең шундай бәләгә эләгеүе, эше ҡыл өҫтөндә генә ҡалыуы, ләкин әле һаман ҡурҡыныста тороуы ха¬ҡында ауылына, ата-әсәләренә хат яҙмаҡсы булған ине лә, бөгөн ул эште булдыра алманы. Сөнки үҙенән йыраҡ түгел бер һалдат нимәлер яҙырға ултырыу менән, фельд¬фебель уның ҡулындағы ҡағыҙы менән ҡәләмен тартып алды һәм бөгөн ундай нәмәләр яҙырға ярамауын, бынан һуң хат-фәлән яҙғас, уны конвертҡа һалмаҫ борон кәнсәләриәгә күрһәтергә тейеш икәнен әйтеп, тәнбиһ яһап китте. Шунан ғибрәт алған Вахит, әлбиттә, хат яҙырға батырсылыҡ итә алманы.
Бөгөн төндә казарманың һәр еренә ҡарауыл ҡуйылыу өҫтөнә, әллә ни саҡлы һалдаттарҙы ҡайҙалыр ҡарауылға алып киттеләр.
Был эштәрҙең һәммәһен бергә йыйып ҡарағанда, теге һөйләнгән хәбәрҙәрҙең ысын икәне мәғлүм булыу менән бергә, ҡурҡыныстың әле һаман баҫылып бөтмәүе лә бил¬геле ине.
Ошо хәбәрҙәр менән тулған казарма көслө ҡарауыл аҫтында төнгө тәрән тынлыҡҡа батты. Тик ҡарауылдар¬ҙың казарманың оҙон коридоры буйлап арлы-бирле йөрөүҙәре менән ҡайһы бер һалдаттарҙың мышылдап йоҡо¬ға китеүҙәре генә был тынлыҡты боҙа ине.
Ошо ваҡиғалар булған көндөң иртәгеһен ниңәлер һал¬даттарҙы көндәге була торған занятиеға сығарманылар. Шуның менән бергә һалдаттарға бик ныҡ әҙерләнеп то¬рорға әмер булды.
Һәммә эште һалдаттарҙан йәшерен йөрөткән, тик уларҙы йәнле ҡорал итеп тоторға өйрәткән башлыҡтар был юлы ла бөгөн нимә булаһы, һалдаттарҙы ҡайҙа алып бараһы хаҡында ләм-мим һүҙ әйтмәнеләр. Ошондай ҡы¬ҫынҡылыҡ эсендә йәшәп, әҙәм балаһынан бигерәк, хай¬уан урынында йөрөтөлөп, рухтары һүндерелгән һалдат¬тар ҙа, әлбиттә, бының сәбәбен һорарға батырсылыҡ итә алмайҙар. Тик бик йәшерен рәүештә генә бер-береһенә:
– Ҡайҙа булһа ла тағы ҡуҙғалыш булғандыр, беҙҙе шуларҙы баҫырға ебәрәләрҙер...
– Булмағандыр, булыуы ихтималдыр...
— Парад була торғандыр, — тигән сөәлдәрҙе бирҙе¬ләр.
Ҡай берәүҙәре эстәренән генә: «Әгәр ҙә берәр ерҙә ҡуҙғалыш булып, беҙҙе шуларҙы баҫырға һәм атырға ҡушһалар, мин ни эшләрмен? Уларға ҡаршы нисек ба¬рып атырға кәрәк?.. Бына ошо кешеләргә буйһоноп, улар¬ҙың һәр бер теләктәрен еренә еткерергә ҡорал бул да йөрө инде!.. Барыбер мин былар атырға ҡушҡан кеше-ләргә ҡаршы атмам...» —тигән уйға керҙеләр. Аңлыраҡ һалдаттарҙың йөрәктәре ошо уйҙар менән типһә лә, үҙҙә¬ренең уйҙарын тышҡа сығара алмауҙарына эстән янып, алда әллә нәмәләр буласағын көтөргә керештеләр...
Шулай торғанда:
— Сығырға! — тигән әмер булды.
Нәмә буласағын беләһеләре килеп, көтә-көтә за¬рығып бөткән һалдаттар бер минут эсендә казарманан сығып:
– Смирно! — тигән тауыш ишетеү менән һәр ҡайһыһы үҙҙәренең башлыҡтары ҡул аҫтында сафҡа теҙелде¬ләр һәм асыулы тауыш менән әйтелгән:
– Алға атлағыҙ! — тигән һүҙ яңғырау менән, меңлә¬гән аяҡ бер юлы дөп-дөп баҫып, ҡайҙа бараһыларын үҙ¬ҙәре белмәгән көйгә башлыҡтары артынан киттеләр.
Башҡа һалдаттар, шул рәттән Вахит та, элек был «смирно» һәм «алға атлағыҙ» тигән әмерҙәрҙе бик күп ишетеп ҡолаҡтарына һеңеп бөтөүгә ҡарамаҫтан, был юлы уларға «смирно» тигән тауыш ҡурҡыныс булып ишетелде.
Вахит был тауышты мәзиндәрҙең йыназа намаҙы уҡы¬ғанда әйтә торған тәҡбирҙәренә лә, ураҡ урғанда бик ҡаты йәшенләп күк күкрәгән тауышҡа ла оҡшатырға бел¬мәне.
Уларҙы шулай дөрҫ-дөрҫ атлатып алып бара торғас, әллә ни саҡлы атлы казактар менән уратылған майҙандың бер генә яҡлы урамындағы бейек һәм матур бер йорттоң алдындағы, ҡараға сорналған мәйет арбаһы — катафалкы тирәһенә тәреләр төшөрөлгән, киң кейемле әрхәрәй һәм әллә ни саҡлы поптар теҙелгән, улар артынан мәйеткә доға уҡып барыр өсөн килтерелгән, осло ҡара бәрхәт бүрек кейгән монахтар, ҡара кейемгә сорналған монашкалар һуҙылған ине. Улар тирәһендә ҙур начальниктар, бик мөһим эш алдында торған кеүек, әйләнеп йөрөйҙәр, нимәлер көтәләр ине.
Хәҙер ғади һалдаттар ҙа үҙҙәрен ни өсөн әҙерләнеп торорға ҡушыуҙарын аңланылар.
Был эштәр һәммәһе лә өсөнсө көн үлтерелгән командирҙы күмеү, уға хөрмәт итеү, шәүкәт күрһәтеп, һалдат¬тарҙың күңелдәренә тәьҫир итеп, көс күрһәтеү өсөн эш¬ләнә икәнен белделәр.
Ләкин был шәүкәт, «ҙур үлек»те былай күмеү, эшсе, крәҫтиәндәрҙән ғибарәт булған «ғади һалдаттарҙың» аң¬лап өлгөргән өлөшөнә, башлыҡтар уйлаған тәьҫирҙе ҡал¬дырыу урынына, уларға ҡаршы эстәрендә йәшерен асыу тыуҙырҙы, һәм улар «мәмләкәт хаиндары» тип йөрөтөлгән мәғлүм булмаған кешеләрҙе быларҙың күҙ алдарына кил¬тереп баҫтырған кеүек булып, күңелдәрендә:
— Был ни өсөн былай? — тигән сөәлде бирҙерҙе.
Тышҡа сығып, бер-береһенә ҡушылып, ҙур көс булып әүерелерлек хәлгә килмәгән был күп уйҙар айырым-айы¬рым рәүештә был күренешкә ләғнәт уҡыйҙар, был күре¬нештең киреһе булыуын теләйҙәр ине.
Вахит был күренеште күргәс, уның күҙ алдынан һуңғы бер-ике йыл эсендә үҙ башынан үткән тормошо үтә баш¬ланы. «Китабөлжиһад»ты уҡып йөрөгән ваҡытта һалдат¬ҡа алыныуы, ахун хәҙрәттең батшаға һәм уның олуғ түрәләренә хөрмәт, итәғәт итергә ҡушып, «Ҡөрьән» үптереп ант иттереүе, юлда Нурый Сәғитовҡа осрап, баяр ерҙә¬peн, крәҫтиән ауылдарын күргәндә әйткән һүҙҙәре, һуңра уның бында килгәс тә, кинәйә менән һүҙҙе шул яҡҡа бо¬роп, нимәлер әйтергә теләүҙәре, үҙенең «серле китап» табыу арҡаһында яуапҡа тартылып, ҙур начальниктарҙың ер-һыу, тағы үҙенең иҫенә лә төшмәгән эштәр хаҡында һорашып ентекләүҙәре, крәҫтиән һалдаты Ефимовтың шул китап өсөн генә гауптвахтаға ябылыуы берәм-берәм күңеленән кисте. Шундай уйҙар менән торғанда, команда тауышына һиҫкәнеп китеп, тирә-яғына ҡараны.
Ул ҡарағанда дүрт ат егелгән теге мәйет арбаһы әкрен генә ҡуҙғалып алға бара башлаған, бөтә майҙан хә¬рәкәткә килергә әҙерләнеп бөткән ине.
Арба артынан тәре күтәргән хисапһыҙ поптар, чиновниктар, монахтар, монашкалар ҡойроҡ булып әкрен генә ҡуҙғалдылар. Матәм көйө уйнаған музыка, аралаш нәҙекле-йыуанлы тауыштар менән дини йырҙарҙы олоу та¬уышы аҫтында бик күп урамдарҙы үткәндән һуң, теге арба монастырь ҡапҡаһынан кереп юғалды.
Ҙур түрәләр, ғәскәри башлыҡтар, поптар, монахтар һәм атлы казактар, улар менән бергә, ҡушыу менән генә йөрөтөлгән һалдаттарҙың бер нисә ротаһы монастырға керетелгәндән һуң, ғәскәри өлөштәренең ҡалғандарын урам буйлап йөрөтөп, кире казармаларға алып ҡайтты¬лар.
Эштең шуның менән тамам булыуы, әллә ҡайҙа ҡуҙғалыш-фәлән баҫырға бармау теге эстәрендә янған һал¬даттарҙы шатландырҙы.
Быларҙың ҡай берәүҙәре эстәренән: «Береһен сәсрәт¬кәндәр икән, бик яҡшы, беҙҙе шуның өсөн ҡайғыра тип уйлағандарҙыр, ләкин яңылышалар. Уның өсөн үҙҙәре ҡайғырһындар, поптары менән доға ҡылһындар, ул беҙ¬ҙең кеше түгел», — тигән уйҙа булдылар.
Ҡай бер һалдаттар үҙ-ара ғына:
— Кем өсөн йөрөтәләр бит?!
— Хәҙергә йөрөтөп ҡалһындар, һуңынан булмаҫ әле... — тигән һүҙҙәрҙе әйттеләр.
Шулай итеп, командирҙы күмеү тантанаһы һалдаттар¬ҙың күбеһенә киреһенсә тәьҫир итте: улар ҡайғырыу уры¬нына шатландылар. Ҡайтыу менән, бер нәмә лә булмаған кеүек, ғади казарма тормошо менән тора башланы¬лар.
Командирҙы күмеү эштәре шунда уҡ онотолоп, күҙҙән төштө. Ләкин арестовать ителгән һалдаттар һәм кемлектәре әлегә мәғлүм булмаған кешеләрҙең хәҙерге көндә ҡайҙа һәм ниндәй хәлдә булыуҙары быларҙың күңелдә¬ренә кереп ултырҙы, һәр ваҡытта ара-тирә улар тураһында һүҙ барҙы:
— Уларҙың ҡалған иптәштәре лә күп икән... Йәшерен рәүештә һаман да әҙерләнәләр икән... — тигән һүҙҙәр бар¬ған һайын тамыр йәйҙе. Шуның менән бергә, ғәскәри башлыҡтар тарафынан ҡаты дисциплиналар ҡуйылып, һалдаттар араһында тикшереп тороу эштәре бик артты¬рылды. Аҙ ғына эш өсөн дә, буйһонмау һылтауы менән, язалар бирелә башланы, һалдат булған берәүҙең һалдат булмаған бер кеше менән һөйләшеп тороуын күрһәләр ҙә, уға ҙур мәғәнә биреп, ныҡлы тикшерә торған булдылар.
Хөкүмәт ошо юлдар менән һалдаттарҙы иҙеп, уларҙың күңелдәрендә булған шикле ҡараштарын тамам бөтөрөр¬гә, уларҙы һаман йәнле ҡорал итеп ҡалдырырға теләй ине.
Теге ҙур ваҡиғалар булған көндәрҙә төрлө ғәйептәр арҡаһында арестовать ителгән һалдаттар ҙа ҡомға һыу һипкән кеүек юғалдылар. Уларҙың ҡайҙалыҡтары, үлек¬тәрме, тереләрме икәнлектәре ҡараңғылыҡта ҡалды. Бы¬лар хаҡында ҡолаҡтан-ҡолаҡҡа йөрөгән:
– Улар крепосталар икән, уларға военно-окружной суд була, имеш...
– Бығаса уларға берәр хәл эшләмәгәндәрҙер инде...
– Юҡ, улар бынан ебәрелгәндәр икән... — тигән һүҙ¬ҙәр йөрөһә лә, уларҙың ниндәй хәлдә һәм ҡайҙа тотолоуҙарын асыҡ белгән кеше юҡ ине.
БӨТМӘҪ ЭҘ ҠАЛДЫРҒАН ШОМЛО ТӨН
Һалдаттар араһында шау-шыу баҫылды, тегеләр ха¬ҡында һөйләү һирәгәйҙе. Эштәр, боронғо кеүек, тәбиғи хәлгә төшөп киткән һымаҡ булды, башлыҡтар ҙа артыҡ тыпырсынмай башланылар. Шулай итеп, казармала ты¬ныс тормош башланған кеүек булды.
Ләкин был «тыныс тормош» оҙаҡҡа барманы.
Төндәрҙең береһендә, төн уртаһынан һуң, һалдаттар¬ға йоҡоларынан торорға, бик ашығыс рәүештә әҙерләнер¬гә ҡуштылар.
Ете төн уртаһында йоҡоларынан уятылған һалдаттар был эштең сәбәбен белмәй аптырап ҡалдылар. Секерә¬йеп, тикшеренеп торған башлыҡтарҙың зәһәрле күҙ ҡа¬раштары аҫтында, бер-береһенә рәтләп һүҙ ҙә өндәшергә батырсылыҡ итмәй, бер нисә минут эсендә кейенеп, команда тауышын ишетеү менән, мылтыҡтарын тотоп, казарманан сыҡтылар ҙа, сафҡа теҙелеп, алға йүнәлделәр.
Урам тын булып, тоноҡ ай яҡтыһында һирәк-һирәк полицейский, стражниктарҙың шәүләләре күренә һәм ике¬шәр-өсәр булып теҙелеп йөрөгән атлы казактарҙың ат тояҡтары тауышы менән был тынлыҡ аҙ ғына боҙола ине. Шуларға һалдаттарҙың тигеҙ һәм берҙәм ҡаты итеп баҫҡан аяҡ тауыштары ҡушылып, урамды күңелһеҙ һәм хәйәтһеҙ бер төрлө тауыш менән тултырҙы.
Яңы ғына йоҡоларынан уянған һалдаттар, иҫәнгерә¬гән кеүек, бер аҙ барғандан һуң, эстәренән генә үҙҙәренең берәр ҡурҡыныс эш баҫырға барғандарын уйлап, ҡаршы¬ларынан ниндәйҙер ҡораллы дошмандарҙың килеп сығыуҙарын көтөргә керештеләр. Ләкин быларҙың көтөүҙә¬ренә ҡарамаҫтан, быларға ҡаршы килгән бер кем дә кү¬ренмәне. Бара-бара шәһәрҙән сығып киң ҡырға табан бара башланылар.
Был эш һалдаттарҙы тағы ғәжәпкә ҡалдырҙы:
«Был ваҡытта шәһәрҙән сығып, ҡайҙа барабыҙ икән?» тигән уйға төшөрҙө.
Шәһәрҙән сығып таш юл менән бер аҙ барғас, оло юлдан бер аҙ ситкә ҡайырылып, яңы ғына яуған ҡар өҫтөндә эҙ ҡалдырып, юлдан ярты саҡрымдай ситкә китеп, ҙур ғына ағастарҙан йыраҡ түгел бер ерҙә быларҙы, икешәр ҡат итеп, цепҡа теҙҙеләр.
Хәҙер һәр кем берәр яҡтан дошмандарҙың килеп сығыуҙарын, үҙҙәрен шуға ҡаршы торорға ҡушыуҙарын көтә башланы.
Былар килеп аҙ ғына торғас та, ҡырҙың икенсе яғы¬нан быларға ҡарап килә торған бик күп ҡарасҡылар килә башланы. Уларҙы күргәс, һәр бер һалдат ниндәй ҙә бул¬һа дошмандарҙың килеүҙәренә шик тә килтермәй, винтов¬каларын нығыраҡ тоттолар һәм атырға әмер булыуын көтә башланылар. Ләкин эш былар көткәнсә булып сыҡ¬маны, атырға ла, ҡаршы торорға ла әмер-фәлән булманы.
Теге быларға ҡаршы килгән ҡарасҡылар ҙа, ҡырҙың икенсе яғына туҡтап, цепҡа теҙелделәр.
Өсөнсө яҡтан атлылар килеп сығып, улар тағы ла төр¬лө ергә урынлашып, һис бер һүҙһеҙ генә нимәлер көтөргә керештеләр.
Шул саҡлы ҙур көстөң ете төн уртаһында шым ғына төрлө яҡтан йыйылып, тын ятҡан ҡырҙы уратып алыу¬ҙың мәғәнәһен һис бер аңламаған һалдаттар был эштең сәбәбен бер-береһенән һорашмаҡсы булып ауыҙ асһалар ҙа, башлыҡтарҙың һөйләшергә ихтыяр бирмәүҙәренән тик торорға мәжбүр булдылар.
Эштең нәтижәһе нәмә менән бөтәсәген белергә аш¬ҡынған күңелдәр өсөн был күренеш бик ауыр булды, күп кешеләрҙең йөрәктәре бәреп сығырҙай булып асыу менән ҡабарҙы. Ләкин һәр береһе янындағы иптәшенең ниндәй уйҙа икәнен белмәгәнлектән, икенсе төрлө әйткәндә, бы¬ларҙың һәр береһе береһенән ҡурҡҡанлыҡтан, үҙҙәренең асыуҙарын белдереүҙән һаҡланып, йөрәктәрендәге ялҡындарын ауыр тындары аша һауаға сығарып бөркөү ме¬нән туҡталдылар...
Ниһайәт, бик йыраҡта батып барған моңһоу айҙың һуңғы яҡтылары аҫтынан төрлө яҡтан атлы кешеләр ме¬нән солғанып алынған ҙур бер ҡарасҡы килеп сыҡты. Оҙаҡ та үтмәй, ат аяҡтары тауыштарына аралаш ҡарҙы һыҙып килгән сана тауышы ишетелә башланы.
Шул саҡлы күп халыҡтың һәм ҙур көстөң көткән «дошмандары» ошо яңы килгән ҡара карета ине.
Бер нисә ат егелгән, тирә-яғы баштан-аяҡ ҡораллы казактар менән солғанып алынған, үҙе лә ҡара ҡаты ти¬мерҙәр менән нығытылған был ҙур ҡара тимер ситлек әкрен генә майҙан уртаһында ҡаҙылған һәм янына өс-дүрт бағана ултыртылған ергә килеп туҡтаны.
Был күренештән һалдаттарҙың йөрәктәре ҡалтырап китте. Уларҙың бик күбеһе шунда уҡ эштең нимәнән ғи¬бәрәт икәнен, быларҙың ете төн эсендә ергә күмеләсәк йәнле мәйеттәр булғанын һиҙеп, алға һикереп сығырҙай булдылар. Ләкин былай уйлаусыларҙың һәр береһе:
— Былай аңлаусы, ошо рәүешле асыуланыусы мин генәлер... — тип уйлағанлыҡтан, пожар сығып та, һүнде¬рергә ҡулында ихтыяры булмаған бығаулы кеше кеүек, шаҡ ҡатып, баҫҡан урындарында тик кенә торорға мәж¬бүр булдылар.
Оҙаҡ ауырып, тәбиғи үлем менән үлгән берәүҙе ҡәбер яғаһына килтереп ҡуйыу, уны күмергә әҙерләнеү һәм был эштең көпә-көндөҙ булыуына ҡарамаҫтан, был күренеш¬тең күңелгә ауыр тәьҫир итеүе, хәҙер ауыр күренешкә ҡа¬рағанда, бик ваҡ булып ҡалды.
Айҙың һаран ғына тоноҡ яҡтылары араһынан ҡара¬ған меңләгән күҙҙәр ошо тимер ситлеккә табан атылып, уның эсендә булған кешеләрҙе сығарыуҙарын көтөргә ке¬рештеләр. Бер-береһен солғап алған ҡораллы көстәр, ниндәйҙер бер ҡара көстөң ҡушыуы буйынса, ошо күре¬неште һалҡын ҡан менән ҡарап торорға мәжбүр ителеп, кәрәк була икән, янындағы иптәшен атырға йәки штык менән ҡаҙарға, шулай итеп, теге ҡара көстөң бысраҡ әмер вә фарманын еренә еткерергә тейешле булған ке¬үек, мәғәнәһе аңлашылмай торған бер хәлдә ҡатып ҡал¬дылар.
Тимер ситлек янындағы кешеләр кемдеңдер ишараһы менән төрлө ергә урынлашып алғандан һуң, уның янында ҡалған бер нисә кешенең ҡулы менән ҡара каретаның тимерҙән булған ишеге шалтырап асылды. Каретанан сы¬ғарылыусыларҙың аяҡ-ҡулдарындағы тимер сылбырҙа¬ры, бығауҙары шалтырап китеп, яҡыныраҡ торған һал¬даттарҙың ҡолаҡ төптәренән сыңлаған тауыштар үтеп киттеләр.
Ер өҫтөнә сығарылған ләхет кеүек булып та, аттар ме¬нән генә хәрәкәткә килтерелеп йөрөтөлә торған ҡара ка¬рета, үҙенең эсендәге ҡорбандарын ҡораллы кешеләр араһына ҡалдырғандан һуң, үҙе әкрен генә икенсе ергә барып туҡтаны.
Төрлө кешеләр менән тормоштоң ауыр баҫҡыстарын үтеп, ҡара карета арҡыры ошо үҙҙәренә ҡаршы төҙәлгән, меңләгән ҡораллы кешеләр араһына ташланған, иң һуңғы мәртәбә иркен саф һауаны еҫкәп, батып барған моңло айға һуңғы мәртәбә күҙҙәрен тултырып ҡараған, ҡара көстөң иң ҡаты яза тип биргән үлем язаһына мәхкүм булған былар — өсәү ине.
Улар, бер-береһенә нимәлер һөйләп, теге ҡораллы ке¬шеләрҙең уртаһында булғандары хәлдә, бағаналар яны¬на килтерелделәр.
Был өс кәүҙәнең эсендә типкән йөрәктәрҙең ялҡын¬дары һәр бер һалдаттың йөрәгенә барып кергәндәй бул¬ды. Күп кешеләрҙең ҡулдары йомшап, винтовкаларының һаптарынан ихтыярһыҙ айырыла башланы. Ихтыярһыҙ сыҡҡан ҡайнар тындар иркен һауаға сығып таралдылар.
Был күренешкә Вахиттың йөрәге ҡағып, күҙ алды ҡа-раңғыланып китте. Ул бығаса тормоштоң бер нәмәһен дә аңламай йөрөп, хәҙер генә аңлаған кеүек булып китте.
Теге өсәүҙең береһе Нурый Сәғитов кеүектер булып Вахиттың күҙ алдына килде лә ҡысҡырып һорағыһы, уға берәр һүҙ әйтәһе килде.
Ҡалған икәүһенең береһе үҙе кеүек крәҫтиән балаһы¬лыр, уның да өйөндә атаһы-әсәһе, Мәрйәмдәй яңы үҫеп килә торған һеңлеһе барҙыр йәки йәш кенә ҡатыны уның ҡайтыуын көтөп тора торғандыр кеүек булды.
Өсөнсө береһе берәр фабрик йәки заводта эшләп йө¬рөгән берәр эшсе егеттер ҙә, һалдатҡа алынып бында килгәс, ул да Сәғитов кеүек быларға ҡаршы һөйләгәндер, теге «серле китап»ты яҙып таратыусылар менән бер серҙә, бер фекерҙә булып йөрөгәндә тотолғандыр кеүек булып күренде.
Бик күп һалдаттар уйлаған кеүек, Вахит та эсенән генә: «Беҙгә быларҙы атырға ҡушалар икән, тура ҡарап атмаҫҡа, пуляны аҫҡараҡ йәки өҫкәрәк ебәреп, тейгеҙмәй ҡалырға, шулай итеп, был атыу эшенә ысынлап ҡатнашмау менән бергә выждан ғазабынан ҡотолорға кәрәк...»— тигән уйға кереп, эштең нәтижәһен көтөргә тотондо.
Мәхкүмдәрҙе килтереп, теге сям янындағы бағана¬ларға бәйләнеләр. Эш был хәлгә килгәс, йөрәктәрҙең тибеүҙәре тағы ла арта төштө.