Soltanayza soltanday
“Kitap” näşriätendä 2001 yılda basılıp sıqqan “1795 – 1917 yıldarzağı isäp alıu buyınsa könbayış başqorttarı” tigän kollektiv hezmätteñ (avtor-tözöüsehe häm yauaplı möhärrire – Änüär Äsfändiärov) “Zemstvo mäğlümättäre buyınsa auıldar halqınıñ hanı” tip atalğan VI bülegendä 1902 yılda Soltanayzağı 70 hucalıqta asaba başqorttarzıñ yäşäüye haqında äytelgän. Şul uq basmanıñ VII bülegendä kilterelgän “1917 yılğı Bötä Räsäy auıl hucalığı häm yır isäben alıu” yomğaqtarında ihä auıldıñ 72 yortonda 419 asaba başqort, ber mari ğümer iteüye turahında mäğlümät terkälgän.
“Başqort ASSR-ınıñ administrativ-territorial büleneşe” tigän beleşmä-kitapta ihä (1961 yıl) Soltanayza 397 başqort yäşäüye kürhätelgän.
Elek häm bögön
Arzaqlı ğalim Änüär Äsfändiärovtıñ “Başqortostan auıldarı tarihı” isemle hezmätendä ni säbäptänder Soltanay bötönläy telgä alınmay. Şuğa la töyäkteñ ütkänen urındağı tıuğan yaqtı öyräneüselärzeñ mäğlümättärenä tayanıp bäyän itergä qala.
Zamanında törlö yauaplı vazifalar bilägän, äle higezense tistähen tultırğan hezmät veteranı Zöfär ağay Şäyhinurov bına nimä ti: “Soltanay urınında boron şau urman bulğan. XIX bıuat azağında ihä bıl yırgä häzerge Boray rayonındağı asaba başqorttar auılı İske Bikmättän 12 yäş ğailä küsenep kilgän”.
Şulay itep, 1894 yılda töyäkkä nigez halına. Halıq tizzän höröntö yır äzerläp, arış, boyzay säsä, mal-tıuar işäytä başlay. Azaq yaqtaştarına başqalar za eyärgän tip farazlarğa käräk. Ni ösön tigändä, un yıl da ütmästän, Soltanayzıñ 70 yortonda 137 keşeneñ yäşägäne turahında mäğlümät bar.
1927 yılda auılda başlanğıs mäktäp asıla. I klasqa 28 uqıusı qabul itelep, ularğa Dürtöylö rayonınıñ Arğımaq auılınan kilgän Äshät Usmanov belem birä başlay. Mäktäp 1951/52 uqıu yılında – yıte, ber azzan higez yıllıqqa äüyerelä. Azaq kürşe Qalmıyabaştağı mäğarif uçrecdeniyehı kiñäytelgäs, Soltanayzağı ğilem usağı başlanğısqa qaldırıla. Äle ihä ul da yabılğan.
Zöfär Şäyhinur ulı tuplağan mäğlümättärzän küreneüyensä, 1929 yılda auılda kolhoz oyoştorola. Unıñ berense räyese itep Qalmıyabaş auılında krästiän ğailähendä tıuğan Kamet Ğäynullin haylana. Böyök Vatan huğışı başlanıu menän Soltanayzıñ 53 ir-yıgete frontqa alına, şularzıñ 26-hı äylänep qaytmay. Yau yıldarınan huñ auılda klub, kitaphana, medpunkt, döyöm munsa asıla. Halıq – malsılıq, qoşsoloq, qayhı beräüzär yort quyandarın ürseteü menän şöğöllänä. Yıtendän balas huğıu za käsep iteüzeñ ber törönä äüyerelä.
Bıl tirälä täügelärzän bulıp kolhoz oyoştorğan, zamanında görläp torğan auılda äle 21 yort-hucalıqta 70-tän aşıu keşe yäşäy. Ular tormoştan bötönläy artta qalıp, zur mihnättär kiserä tip äytep bulmay. Häüyetemsä genä donya kötälär. Bıltır Soltanayğa nigez halınıuğa 120 yıl tulıuzı la matur itep ütkärep yıbärgändär, döyöm äzerlek eştärenän beräü zä sittä qalmağan. Yorttar, uramdar tözökländerelgän, zıyarattıñ räşätkähe yañırtılğan, yuldarğa qırsıntaş tüşälgän.
Bınan rayon üzäge Qaltasığa asfalt huzılğan. Auıldan Yañauıldağı timer yul stantsiyahına – 55 saqrım, “Öfö – Perm” avtomobil yulına unan da azıraq.
Şäyhinurovtarzan börkölgän nur
Soltanayza iñ hörmätle häm tanılğan ğailä – yartı bıuatqa yaqın bergä ğümer kisergän hezmät veterandarı Näcibä Ğäli qızı menän Zöfär Şäyhinur ulı Şäyhinurovtar. Ağay oşo auıldan. Auır huğış yıldarında tisterzäre menän ber rättän ölkändär eşenä yıgelgän, kolhoz maldarın kötkän. Sovet Armiyahına strategik täğäyenläneştäge raketa ğäskärzärenä eläkkän. Tıuğan il aldındağı burısın ütäp qaytqan haldattı auılında şunda uq brigadirlıq vazifahına täğäyenlägändär, östäüyenä kolhozdıñ komsomol oyoşmahı sekretarı itep haylap, iñenä yämäğät eştären dä yökmätkändär.
– Bıl altmışınsı yıldar urtahı ine. Barıbız za tırışıp eşlänek, buş vaqıttarzı la bik küñelle ütkärzek, – tip häterläy Zöfär Şäyhinur ulı. – 1964 yılda mine KPSS safına aldılar. Azaq hucalıqtıñ partiya oyoşmahına yıtäkselek ittem, kolhoz räyeseneñ mäzäni eştär buyınsa urınbasarı buldım.
Artabanğı ös tistä yıl dauamında la Zöfär Şäyhinurov üz bıuını väkildärenä has bulğan ihlaslıq häm tırışlıq menän döyöm mänfäğättär ösön hezmät hala. Komplekslı brigadağa yıtäkselek itä, auıl Sovetı räyese, ferma mödire, hucalıqtıñ baş buhgalterı bula, unan haqlı yalğa sıqqansı kolhoz räyese yögön tarta.
– Törlö üzgäreş kürzek. Ularzıñ şatlıqlıları ğına istä qalğan, qıyınlıqtar onotolğan, – ti veteran. – “Kommunist quşılğandı ütärgä, başqalar ösön ölgö bulırğa teyeş” tigän hüzzär bezzeñ ösön qanun ine. Zöfär ağayzıñ höylägändären uqıtıusılarğa has diqqät menän tıñlap, häterläüzärgä käräk yırendä anıqlıq inderep ultırğan Näcibä Ğäli qızı – “taş bulıp töşkän” Soltanay kilene. Qaltası rayonınıñ İlsebay auılında tıuıp üskän, 1967 yılda Böröläge pedagogiya institutın tamamlağan ul. Yullama buyınsa Qalmıyabaş mäktäbenä kilep, bäheten oşo yırzä tapqan. Dürt tistä yıl samahı mäğarifqa hezmät itkän Näcibä Ğäli qızınıñ nagradaları bihisap. Äle lä, haqlı yalda bulha la, elekke uqıusılarınan, ata-äsänän bayram hayın qotlau alıp, rähmät işetep qıuana ul.
Ğailälä ber ul häm ös qız buy yıtkergän. İreneñ köndö töngä yalğap kolhoz mäşäqättäre menän yöröüyen, üzeneñ küp vaqıtı mäktäptä uzıuın, auılda balalar baqsahı bulmauın isäpkä alhañ, Näcibä apayzıñ iñenä töşkän hästärzärze küz aldına kiltereüye qıyın tügel. Hezmättäre buşqa kitmäy: yuğarı belem alıp, küñelenä huş kilgän eş menän mäşğül balaları ata-äsähen här saq höyöndöröp tora, hönärzäştäre arahında abruylı hezmätkär ular.
“Kilen qäynä tuprağınan yarala”, tizär halqıbızza. Bıl yähättän dä bähetle Näcibä apay. Kilene – Boray hılıuı Gölnaz Rafael qızı – has üze keüyek tel häm äzäbiättän uqıta. İke ul üstergändär. Ğailä başlığı Dinar – Näcibä Ğäli qızı menän Zöfär Şäyhinur ulınıñ ölkän balahı – tizzän ille yäşen tultıra. Qatını Gölnaz ösön höyöklö tormoş yuldaşı, uldarına abruylı atay, ös heñlehe häm ularzıñ ğailäläre ösön hörmätle ağay. Bınan tış, ir urtahına yıtkän uzaman – ölkänäygän ata-äsäheneñ nıqlı teräge, yarzamsıhı. Qayzalır sitkä kitmägän, yaqın qalalarzağı yä rayon üzägendäge yıñeleräk könitmeşkä ılıqmağan, ä tıuğan töyägenä töplängän Dinar Zöfär ulı.
– Min bit auıl keşehe, oşonda yıregep üskänmen, – tine ul tıynaq qına.
Ğailä irken, kürkäm yortonda görlätep donya kötä. Huca öyzö üz quldarı menän zamansa yıhazlandırğan. Hucalıqta hıyır häm başmaqtar bar, küp itep kürkä asrayzar, yort quyandarı la baytaq. Qırq sutıy yırzä bäräñge, törlö yäşelsä, yımeş-yıläk üsterelä, teplitsa qorolğan. Barıhın da zur hästärlek menän tärbiäläy Şäyhinurovtar.
Yünsel ir-uzamandıñ besän, utın äzerläü ösön käräkle tehnikahı la yıterlek: ike traktorı, maşinaları, başqa törlö qoramaldarı bar. Auız tultırıp höylärlek ğümer kiserhä lä, halqıbızzağı iñ kürkäm sifattarzıñ berehe – basalqılıq – Dinar Zöfär ulınıñ qılığında nıqlı urın alğan. Unıñ eske eştär organdarında ike tistä yıldan aşıu hezmät itkänen, haqlı yalğa podpolkovnik däräcähendä sıqqanın aralaşıuzıñ azağında ğına beldem. Uzamandıñ gäzit ösön fotoğa töşöüzän baş tartıuı la – şul basalqılıq bildähe.
Höyläşeü barışında bıl äñgämäsem haqında “bar ğümeren şähsi hucalığına arnağan ikän” tigäneräk feker tıuğaynı. Ber zä ulay bulıp sıqmanı: küp nämäne däülät hezmätenän buşağan arala ğına eşlägän, huñğı ös yılda ğına şähsi yort-hucalıq forsattarı menän mäşğül.
Dinar ir-attıñ izge burısın ütäügä – Tıuğan ilde haqlau ösön härbi hezmätkä – 1985 yılda, Börö pedagogiya institutınıñ II kursında uqıy başlağanda, alına. Haulığı, fizik äzerlege küptär ösön ölgö bulırlıq mıqtı käüzäle auıl yıgete Qızıl Bayraq ordenlı Kaspiy flotiliyahında ös yıl hezmät itä. Zapasqa sığıp qaytqas, uqıu yortona kire kilä, ber azzan habaqtaşı Gölnaz menän ğailä qorop yıbärä. 1992 yılda yuğarı belem haqındağı diplomın totop, käläşen yıtäkläp, ulı Marattı kütärep Soltanayğa qaytıp töşä. Äsähe ölgöhöndä haylağan hönäre buyınsa Qalmıyabaş mäktäbendä urıs tele häm äzäbiäte uqıtıusıhı bulıp eşläy başlay. Töplö, ışanıslı yäş pedagogtı uqıusılar za, kollektiv ta bik yaqşı qabul itä.
Kadrzar tuplauğa bik yıtdi qarağan eske eştär organdarı oşonday ir-yıgette küzzän ısqındıramı huñ?! Ularzıñ täqdimen qabul itep, Dinar Zöfär ulı başta uçastkala inspektor bula, artaban yıtäkselek itä başlay. Quşılğandı namıs menän başqarğanı ösön unı tağı la ürlätälär: un yıldan aşıu Qaltası rayon eske eştär bülege yıtäkseheneñ kadrzar buyınsa urınbasarı vazifahın başqara. Tönyaq Kavkazğa ozaylı komandirovkağa barıp qayta, terrorğa qarşı operatsiyalarza qatnaşa, “Härbi häräkättär veteranı” isemenä layıq bula. Parad formahına ike tistägä yaqın törlö mizal häm maqtau bildäläre tağıp, 2012 yılda haqlı yalğa sığa politsiya podpolkovnigı.
– Yıtäkselärzän uñdım, – tip hätergä ala hezmät yıldarın Dinar Zöfär ulı. – Täüzä bülek naçalnigı Filüs Zaripov häm unıñ qul astındağı täcribäle hezmätkärzär yañı hönäremdeñ neskälektärenä öyrätte. Azaq yıtäksegä almaşqa kilgän Valeriy Timeräyev menän dä qulğa-qul totonoşop eşlänek.
Eye, ata-äsänän birelgän tırışlıq, quşılğandı namıslı başqarıu keüyek sifattar här kemde bizäy. Dinar Şäyhinurov ta, näq ularğa nigezlänep, tıuğan yırendä nıqlı basıp, barlıq eş-şöğölönän – täm, kürkäm ğailähe, hörmätle ata-äsähe menän bergä yäşäüzän yäm tabıp, ırıslı tormoş kötä.
«Köryä başqortomon!»
Auıldarğa barğanda “tere tarih” tip narıqlanırlıq ölkän bıuın väkildäre menän motlaq osraşıp höyläşergä tırışam. Şundayzarzıñ berehe bar ğümeren kolhozdağı yabay eştärgä arnağan, zamanında auıl Sovetı deputatı vazifahın da başqarğan Häriä Şämsiähmät qızı Miñleğäliyiva ikän. Bıltır yäy 80 yäşen tultırğan hezmät veteranı Boray rayonınıñ Köryä auılınan, äle Soltanay kilendäreneñ iñ ölkäne. İnäy mineñ menän urındağı höyläştä aralaştı häm başta uq ikelänergä ber nindäy urın qaldırmağan ğorurlıq toyğoho menän: “Min – Köryä başqorto!” – tip äytep quyzı.
– Atay-äsäyemdeñ 11 balahı bulğan, şularzan heñlem Hälizä menän min genä isän qalğanbız, – tip höyläne Häriä inäy. – Yartı yıtem üstek. Atayıbız 1941 yıldıñ avgusında frontqa alınğan, teüäl ber yıldan häbärhez yuğalıuı haqında “qara qağız” kilgän...
İnäy 12 genä yäşendä auılındağı kolhozğa eşkä töşkän, yıte yıl fermala harıq qarağan. Unan baytaq vaqıt Sverdlovsk ölkähendä torf sığarğan.
İre Sitdiq babay za “nuca qalası”n az tatımağan. Unı 14 yäşe tulır-tulmastan FZO mäktäbenä alıp kitkändär, huğış vaqıtında Beloret qalahında snaryadtar ösön yäşnik eşläüzä qatnaşqan.
Donyanıñ äse-sösöhön kürep ölgörgän yäştär, ber-berehen tabışıp, 1955 yılda öyläneşkän. Şunan birle Soltanayzan ayırılmağan Häriä inäy. İre menän duslıqta häm tatıulıqta ille biş yıl ğümer itkändär.
– Altın tuyıbız menän rayon hakimiätenän kilep qotlanılar, respublika yıtäkselege isemenän dä hat, büläk tapşırıp kittelär, – tip şatlıqlı vaqiğanı yänä ber qat isenä töşörzö äñgämäsem häm moñhouıraq tauış menän östäp quyzı. – Unan huñ babay menän tağı biş yıl ğına yäşäp ölgörzök. 80 yäşen tultırıp, vafat bulıp qaldı...
Häriä menän Sitdik Miñleğäliyivtär biş balağa ğümer büläk itkän. Yazmıştan uzmış yuq bit – qäzerleläreneñ ikäühe baqıylıqqa küskän. Äle ölkän qızzarı Älfinä – Qaltası rayonınıñ Krasnıy Holm auılında, keseläre Älfirä menän İlmira Neftekamala ğümer kiserä. Azna hayın almaşlap qaytıp, yañğız äsähen tärbiäläp toralar.
– Rähmät balalarıma: azıq-tülektän, başqa käräk-yaraqtan özölgänem yuq, – ti inäy. – Keyäüzäremdän dä uñdım – hucalıqtağı barlıq eşte ular başqara. Här berehenä haulıq, hezmättä uñıştar yuldaş bulıuın teläyem.
İrenän qalğan nigezze hıuıtmay, ete, besäye menän mäc kilep ğümer itä hezmät veteranı. Kürşeläreneñ hälen belep sığa, televizorzan yañılıqtarzı qaldırmay qarap bara. – Miñä häzer ällä nizär käräkmäy. Donyalar ğına imen bulhın! – ti ul.
Ber nämä lä käräkmäy, tihä lä, uramdağı bağanalarza ut yanmauı haqında mineñ menän bergä barğan deputat Rälif Färhetdinovqa nıqlap yıtkerze. Auıl Sovetı räyeseneñ halıq hüzzärenä bigük qolaq halmauına huqranıp ta aldı...
Ber-berehen yartı hüzzän añlap...
Uzğan bıuattıñ 90-sı yıldarındağı yañı säyäsätte tulıhınsa añlap, üzgäreştärze huplap qabul itkändär auıldarza la bihisap. Başlısa alıphatarlıq käseben üz itkän qalanıqılarzan ayırmalı, yır keşehe başqa hästärzärgä töptäneräk yıgelde. Üzzärenä bala saqtan yaqın bulğan mal qarauzıñ tabışlı käsep ikänenä töşöngändär näq şul eşkä totondo. Soltanayza yäşägän Ğäliä menän Räüil Ähmätovtar – tap şundayzarzan.
Huca oşo auıldan, ärme hezmätenän huñ “Krasnoholmneft” neft häm gaz sığarıu idaralığında elektrik bulıp eş başlağan. 1986 yılda meditsina uçilişehın tamamlağas, Qaltasığa yıbärelgän Beloret rayonınıñ Aznağol auılı hılıuı Ğäliä menän osraştıra unı yazmışı. Ber-berehen yartı hüzzän añlağan yäştär täüzä Seber yaqtarına yullana. Tıuğan tupraqtıñ tartıu kösö nıq şul: yıl yarımdan yäş ğailä Soltanayğa qaytıp töplänä, yort halıp inä. Auılda malhız yäşäp bulmay, hötö lä, may-qaymağı la, ite lä käräk. Şuğa la Ähmätovtar tiz arala şähsi hucalığın yäyelderep yıbärä. Bäläkäyzän hezmätkä künekkändärgä mal qarau nimä inde?!
Qıyğı rayonınıñ Asılğuca auılındağı tuğandarına barıu ularzıñ yazmışın qırqa üzgärtmähä lä, aldağı tormoştarına hizelerlek yoğonto yahay. Undağı harıq ürseteü täcribähe menän tanışqas, Räüil menän Ğäliä ber qatarzan bıl yañı şöğölgä totonorğa qarar qıla.
– 1998 yıldıñ fevralendä un baş harıq bäräse alıp qayttıq, – tip höyläne ular. – Tora-bara quyzı 60-70-kä yıtkerzek. Bärändärze törlö taraftarzan, hatta kürşe Perm krayınan da kilep ala başlanılar. 15 yıl şulay quy ürsetä Ähmätovtar. Oşo hezmättäre arqahında ike qızzarın ayaqqa bastıralar, uqıtalar. Östäüyenä üzzäreneñ könküreş şarttarın yaqşırtıuğa, törlö tehnika alıuğa ölgäşä ular.
Äle ğailä merinos toqomlo harıq asray. Şähsi hucalıqta yıteştergän höt azıqtarı menän bergä bazarğa quy ite lä sığaralar. Eştärenän qänäğät üzzäre. Keşegä tağı ni käräk inde?! Alda la uñıştar yuldaş bulhın yünseldärgä!
Qaltası rayonı.