Halıqtı halıq itkän tel, yäki unı yaqlau kem iñendä?

Halıqtı halıq itkän tel, yäki unı yaqlau kemdär iñendä?

Başqort tele däülät statusına eyä bulğandan alıp, telebezze üstereü yähätenän bik küp eştär atqarılıuın tanımau mömkin tügel. "Başqortostan Respublikahı halıqtarı teldäre turahında"ğı zakonıbız bar, millätebezze tanıtqan abruylı şähestärebez, zamansa qaraşlı yäştärebez zä baytaq. Käräk saqta ularğa tayanabızmı, ularzıñ yarzamın toyabızmı? Ğömümän, telebezze yaqlau häm haqlau ösön nindäy eştär başqarabız? Oşolar haqında Beloret rayonınıñ mäğarif sistemahında eşläüselär fekeren işettermäkse buldıq häm höyläşeügä Beloret rayonınıñ mäğarif idaralığı yıtäksehe Marina Vladimirovna SARANTsYIVAnı, Beloret qalahınıñ 17-se gimnaziyahı başqort tele häm äzäbiäte uqıtıusıhı Rozaliya Zakir qızı ÄQSÄNOVAnı, Beloret pedagogiya kolledcı uqıtıusıhı Mäzinä Möcdäbä qızı SOLTANOVAnı, 21-se mäktäp direktorı Vladimir Lukiç KRİVOUStı äñgämägä saqırzıq.

Başqort tele häm äzäbiäte uqıtıusıları iñendä kiläsäktä millätebezzeñ kösön, yözön kürhätkän, telenä bitaraf bulmağan belemle şähestär tärbiäläü burısı yata. Bögön oşo burıstı nisegeräk ütäy ular?

R. Äqsänova: Başqort tele uqıtıusıhı üzeneñ tel hağında torousı köräşse ikänen yaqşı añlarğa teyeş. 1991 yıldan alıp rus mäktäbendä başqort tele häm äzäbiäte uqıtam. Respublikabız üzallılıq yaulağan osorza aznahına 3-är säğät başqort tele uqıta torğaynıq. Häzer Federal däülät mäğarif standarttarına hıltanıp, başqort tele därestäre hanı yıldan-yıl kämey bara. 2015-2016 uqıu yılında, mäsälän, VI, VII, VIII, IX klastarza ğına başqort tele däülät tele bularaq öyräneläsäk. Başlanğıs klastar, urta zvenonıñ V klası, X-XI klass sittä torop qalasaq. Eştär oşo yünäleştä barğanda ber nisä yıldan huñ başqort teleneñ däülät tele bularaq uqıtılmayasağı yaqşı küzallana. Telde tuğan tel bularaq öyrängän başqort balaları törkömdärendä lä häl maqtanırlıq tügel. Älbittä, bında bar bäläne Federal standarttarğa ğına yapharıu za zur hata. Oşonday qatmarlı osorza la qayhı ber başqort tele uqıtıusılarınıñ üz eşenä aqsa eşläü sığanağı bularaq qına qarauı küñelde qıra. Üze oşo fändän uqıtıp ta, balaların başqortsa uqıtırğa telämägän uqıtıusılar za bar. Millät, tel kiläsäge haqında yuğarı tribunanan matur hüzzär höylägän qayhı beräüzärzeñ dä balaların başqort telendä uqıtıuzan baş tartıu misaldarı bar. Şuğa kürä, telgä höyöü tärbiäläü uqıtıusılarzıñ ğına burısı tip qarau his tä dörös tügel. 

M. Soltanova: Isınlap ta, bez bögön başqort telen uqıtıu ölkähendäge problemalarza uqıtıusını ğına ğäyeplärgä künekkänbez. Ä bit nigez ğailälä halına. Tärbiäne üzeñdän başla, ti halıq. Ägär zä ata-äsä öyzä başqortsa höyläşä, ğöröf-ğäzättären hörmät itä ikän, oşo möhittä üskän bala la ber hüzhez ularzıñ yulın qabatlay. Mäktäptä bala barı tik küñelendäge telhöyärlek, ilhöyärlek orloqtarın üsterä, teldeñ halıqtı buldırıusı töp qoral ikänen nığıta, telmären grammatik yaqtan kamillaştıra ğına. Yäş bıuındı tärbiäläüzä, milli üzañ üstereüzä, tuğan telgä höyöü tärbiäläüzä iñ täüzä ata-äsä yauaplı, şul uq vaqıtta auıl hakimiättäre, mäzäniät yorto hezmätkärzäre, rayon, qala başqorttarı qoroltayzarı, ağinäyzär, aqhaqaldar za bıl eştän sittä tororğa teyeş tügel. 

Qayhı ber ata-äsä, başqort telen däülät tele bularaq uqıtıu balanıñ ölgäş kimälenä nasar yoğonto yahay, vaqıttı ala, tip hanay. Ularzıñ töp dälildäreneñ berehe - bötä bala la tel üzläştereügä hälätle tügel, tip hanau. Ämmä, algebra, himiya, hatta yır, räsem därestäre buyınsa la barıhı la aldınğı tügel. Tik bıl yähättän berehe lä qarşılaşmay za, däğüä lä beldermäy...

V. Krivous: Üz teleñde belmäü, unan baş tartıu yınäyätkä tiñ, tip hanayım. Bala ğına tügel, ololar za ni tiklem küberäk tel belä, şul tiklem nığıraq üseşkän, kiñeräk qaraşlı, täräneräk fekerle bula. Ber telde öyräneü ikense telde öyräneügä teläk tıuzıra, etäreş birä. Barı tik tuğan telde belep kenä ikense ber halıqtıñ mentalitetın añlap, mäzäniäten hörmät itep bula. Bögöngö zaman balaları bını yaqşı añlay. Problemanı barıhın da bala ösön üze häl itergä tırışqan ata-äsä tıuzıra.  Isınlap ta, Yañı federal standarttar buyınsa uqıtıu başqort telen qısırıqlauğa kilterze. Bögön başqort tele urta zvenola ğına qaldı. Başlanğıs häm zur zvenolarza ul bötönläy uqıtılmay. Balanıñ kösönä ışanmauzanmı, ällä inde artıq qursalarğa tırışıuzanmı, milläte menän başqort bulğandar za tuğan tel öyräneüzän baş tartıp, ğariza totop kilä. Ata-äsälärgä añlatırğa tırışabız, tik här berehen ögötläp ultırıu za dörös tügel. Başqort tele his hüzhez uqıtılırğa teyeş. Barı tik motlaq ütälergä teyeş bulğan nıqlı zakon käräk. 

R. Äqsänova: Başqort tele yaqşı uqırğa qamasaulay, tip uylau hata feker. Mäsälän, mineñ qızım başqort telen berense klastan alıp tuğan tel bularaq uqını. Berzäm däülät imtihandarın ber qıyınlıqhız tapşırıp, Siläbe qalahınıñ Könyaq Ural däülät universitetınıñ mehanika-matematika fakultetına uqırğa inde. Bötä nämä üzebezzän tora. Qızıq ösön kürşe Tatarstan menän sağıştırıp qarayıq. Bögön başqort tele däreslektärenä ekspertiza ütkärergä aqsa yuq, tip añlathalar, Tatarstan bıl yähättän bötä däreslektärenä lä ekspertiza eşläteügä ölgäşkän. Isınlap ta, aqsa yuq, mömkinlektär hay ikän, halıqqa möräcäğät itergä lä bula bit. Qasandır Irımburza Karuanharay hınlı Karuanharay tözöp quyğan halıq bıl yulı la bitaraf qalmas ine. Röhsät alıu ösön hatta batşanıñ üzenä barıp yıtkändär bit. Milläte, tele ösön yanğandar bögön dä bötmägänder, tigän ışanıs ta bar äle. Başqort balaların uqıtıu teläge menän Sankt-Peterburg qalahında tau uçilişehı asqan İsmäğil Tasimovtı la iskä töşöröü nasar bulmas. Urtaq qaraştarzı, fekerzärze berläşterep eş itkändä ällä nindäy mäsälälärze lä yıñep sığırlıqbız bez. Başqort telen uqıtıu buyınsa bähästär bulırğa la teyeş tügel. Tel böthä, halıq bötöüyen añlatıp tororğa la käräkmäy. 

Millätebezzeñ tuğan telde haqlauğa häm üstereügä bitaraflığı küñelde qıra. Saf başqortsa höyläşkän yäştärebez zä kämey töslö. Kübehe urıs hüzzären quşıp höyläşä, ä başqort telendäge qayhı ber hüzzärzeñ mäğänähen bötönläy töşönmäy zä. Nindäy ul bögöngö yäştärebez? Telen beläme, tarihın ololaymı, ğöröf-ğäzättären hanlaymı? 

M. Soltanova: 25 yıldan aşıu studenttar menän eşläyem. Yäşerep torahı tügel, berense kursqa kilgän studenttarzıñ telmär mäzäniäte, intellekt kimäle qayhı berzä aptırata la. Ni tiklem genä qızğanıs bulmahın, bulasaq uqıtıusılar yarım russa, yarım başqortsa höyläşä, mäzäniät, tarih buyınsa yabay ğına horauzarğa yauap birä almay. Şul arqala ular ber törkömdä uqığan rus millätle studenttar arahında la abruy yaulay almay. Älbittä, aralarında ruhlı, tuğan telendä irken häm matur höyläşkän studenttar za bar. Ularzıñ bıl sifatı, älbittä, ğailänän kilgän tärbiä nigeze. 

R. Äqsänova: Yäştärzä telmär mäzäniäten üstereü, unıñ bäsen kütäreü ösön halıq arahında abruy yaulağan, belemle, vazifalı keşelärebezzeñ ölgöhö käräk. 20 başqort arahında 1 sit millät väkile ultıra ikän, bezzekelär motlaq şul teldä sığış yahay. Halıq aldında sığış yahağandar üz fekeren russa la, başqortsa la anıq häm matur itep yıtkerä alıuın da kürhätä belergä teyeş. Bıl yähätten professorıbız Firzäüyes Ğilmitdin qızı Hisametdinovanı ürnäk itep quyır inem. Telebezzeñ abruyın kütäreü ösön unıñ nindäy eştär başqarıuın hanap torou käräkmäyzer. Ber nisä yıl elek ul Äbyälil rayonınıñ Rähmät auılına ber törköm török yıgettären kiltergäyne. Yıgettärzeñ halıq menän saf başqort äzäbi telendä aralaşıuı auıldaştar arahında zur hoqlanıu tıuzırzı. 5 yıl rättän Sankt-Peterburg qalahınan Rähmät auılına kilep, urındağı halıqtıñ mäzäniäten, könküreşen, telen öyrängän studenttarzıñ başqorttarğa qarap menän hoqlanıuzarın, ularzı tärän fekerle, mäzäniätle, bay tarihlı tip bildäläüyen isäpkä alhaq, halqıbızzı başqalar aldında nisegeräk itep kürhäteü üzebezzän torouın bähäshez zä añlarğa bula. Şuğa kürä telenä, tarihına hoqlanıu uyatıu ösön yuğarı vazifalı millättäştärebez yäştärze üz artınan eyärtä belergä teyeş. 

Millättäştärebezzeñ beleme, mäzänilege tuğan halqıbızzıñ ısın yözön, unıñ bulmışın, başqa millättär arahında totqan urının bildäläy. Halıq üzeneñ belemle keşeläre menän köslö, tip feker yöröthäk, başqort telen uqıtıu buyınsa problemanı nisegeräk häl itep bulır ine?

M. Soltanova: Urıs telle auditoriyağa tırışıp-tırışıp başqort telen öyrätäbez. Halqıbızzıñ tarihı, mäzäniäte menän tanıştırabız. Läkin, älegä uqıtıu sistemahında bildäle ber anıq, kamillaştırılğan sistema yuq. Oşo säbäptär arqahında berense kursqa kilgän studenttar başqort telen artaban öyräneügä qänäğäthezlek belderä. Min barıber zä ber nämä lä añlamayım, bez mäktäptä äkiättär genä uqıp ultırzıq, yäihä barı tik tärcemä genä yahanıq, tigäneräk dälildär kilterä.  Tağı şunıhın da äytergä käräk, Yañı mäğarif standarttarı başqort telen qısırıqlanı, tibez. Ä bit federal standarttar töbäktärzeñ üzensälegen, tuğan teldärze öyräneü, etnomäzäni yırlektä tärbiä alıu hoquğın inqar itmäy. Timäk, mäktäptärzä şul uq tuğan tel, tormoş habaqtarı, Başqortostan äzäbiäte häm tarihı därestäre lä ütkärelergä teyeş. His şikhez, bez yañı standarttarza quyılğan talaptarzı ütäp yıtkermäybez. 

V. Krivous: Başqort telen uqıtıuzan berehe lä baş tartmay. Mäsälän, bezzeñ gimnaziyala bınıñ ösön bötä şarttar za bar. Başqort tele häm äzäbiäte uqıtıusıları ösön ayırım kabinettar za zamansa itep yıhazlandırılğan. Traditsion räüyeştä Başqortostan mäzäniäte, başqort kuhnyahı köndäre uzğarabız. Başqort telen uqıtıuğa qağılğan bähästärze bötöröü ösön respublika Mäğarif ministrlığı Räsäy Mäğarif ministrlığına sığıp, bıl mäsäläne zakonğa tayanıp, anıq häl itergä teyeş. Mäskäü menän kileşmäyensä, ıñğay hözömtälär bulmayasaq. Könbayıştan ölgö alırğa käräkmäy. Bezzeñ üzebezzeñ Konstitutsiyabız, däreslektärebez bar. Tağı la qabatlayım, barı tik bötähe lä motlaq ütärgä teyeş bulğan zakon ğına yıtmäy. Bınıhı inde tele, milläte ösön yanıp yörögän, yuğarı vazifa bilägän başqort intelligentsiyahınıñ burısı.

M. Sarantseva: Älbittä, ata-äsä hoquğı tigän nämä lä bar. Mineñsä, ber genä zakon da ularzıñ telägenä qarşı kilä almay. Şuğa kürä Vladimir Lukiçtıñ alda äytkän hüzzärenä saq qına qarşı kilep, barı tik ata-äsälär menän kileşep, añlatıu eştäre alıp barğanda ğına uñışqa ölgäşergä bula, tiyer inem. Mäğarif turahındağı zakon uqıu planın haylau mömkinlege lä birä. Bıl osraqta ata-äsälärzeñ täqdimdäre, teläktäre lä isäpkä alına. Här kem üz balahınıñ yaqşı, aldınğı bulıuın teläy. Oşonan sığıp, ata-äsälär Berzäm däülät imtihanına inderelgän yäki kiläsäktä käräk bulasaq fändärgä östönlök birä. Başqort teleneñ dä oşo isäpkä ineüyen telägän uqıtıusı, his şikhez, üz hönäreneñ ostahı, balala qızıqhınıu uyata belerlek zamansa qaraşlı bulırğa teyeş. Eşeñdeñ hözömtähe bar ikän, ata-äsälär zä däğüä beldermäs, ular menän urtaq tel tabıuı la qıyın bulmas. Munitsipal rayondağı mäğarif sistemahın kontroldä totqan organ bularaq, başqort telen uqıtıu mäsälähe lä här saq iğtibar üzägendä, direktorzar menän dä eş alıp barabız. Ularzıñ başqort tele uqıtıusılarına teyeşle şarttar buldırıuın, kabinettarzı zamansa yıhazlandırıuın talap itäbez. Kilähe uqıu yılına säğättär büleneşen dä iğtibar üzägenä alırğa, küberäk därestär inderergä tırışasaqbız. Bınıñ ösön töbäk milli komponenttarınan säğättärze alıp, başqort telen däülät tele bularaq öyräneü däresenä quşırğa uylaybız. Mäsälän, 4-se klastarza töbäk komponentınıñ 2 säğäten başqort telen tuğan tel bularaq öyräneügä birep bula. Şunı ışanıslı itep äytä alam, başqort telen uqıtıu başqa fändärze öyräneügä saq qına bulha la kire yoğonto yahamay. Östämä sit tel öyräneüzeñ bik küp ıñğay yaqtarın kilterergä bula. 

Başqort telen öyräneüze dörös höyläm tözöp, şiğır yatlauza ğına kürgän uqıtıusı bala küñelendä telgä höyöü tärbiäläy alırmı? Ruhi qimmättärze, täräneräk töşönsälärze añlamayınsa, kemdeler bığa öyrätep bulamı?

M. Soltanova: Sit millät uqıusıhına dörös höyläm tözöp, matur itep şiğır yatlau motlaq tügel. Başqort telen häm äzäbiäten uqıtıuza täräneräk mäğänä yata. Törkömdä törlö millät studenttarı bar, şuğa la därestärzä halıqtar duslığına, başqort halqınıñ iñ boronğo häm yuğarı mäzäniätle halıq bulıuına basım yahaybız. Telebezzeñ boronğoloğon mifologiyalarğa, epostarğa bäyle isbatlaybız. Ğömümän, häzer inde tormoşqa üz qaraşı, anıq maqsatı bulğan studenttar menän eşlägändä, sit telde öyräneü unı beleü ösön genä tügel, ä halıq mentalitetın, tarihın, ğöröf-ğäzäten añlau, 450 yıldan aşıu kilgän duslıqtı haqlau ösön dä öyräneleüyen töşöndöröü möhim.

Yıl hayın başqort tele buyınsa olimpiadalar, tasuiri uqıu, höyläü, icadi häm ğilmi ezläneü eşenä konkurstar oyoştorabız. Äzäbi höyläü qeüähen üstereügä inde 10 yıldan aşıu eşläp kilgän başqort teatr studiyahı la zur yarzam kürhätä. Töbäk kimälendä uzğarılğan törlö festivaldärzä, KVN-darza qatnaşıu telgä höyöü genä uyatıp qalmay, ä ruhi yaqtan nıq, ählaqlı, berzäm yäştär tärbiälärgä lä yarzam itä. 

V. Krivous: Balanı sit telgä öyrätäheñ ikän, täü siratta unda teläk, säm uyata beleü möhim. Ämmä rayondıñ mäğarif idaralığı yıtäksehe äyteüyensä, başqort tele häm äzäbiäte uqıtıusıları arahında kvalifikatsiyahın kütärergä telägändär hiräk. Nindäyzer hözömtälärgä ölgäşeü ösön üzeñdeñ hönäreñ buyınsa bar yaqlap ta kamil bulıu şart. Ata-äsälärzeñ hüzenä qolaq halhañ, tağı la ber şunday problemağa osrayhıñ. Bötä fändärzän dä yaqşı bildägä uqığan sit millät balahınıñ başqort telenän öslö alıuı bötä eşte boza. Bına oşonan başlana la inde rizahızlıq, başqort tele käräkmäy, tigän däğüälär. Bılarzı buldırmau ösön uqıtıusınıñ qalıplaşqan alımdarzan sittä torouı, balanı därtländereü alımdarın fayzalana beleüye käräk. Uqımay, tip, "ikele" quyıp qına problemanı häl itep bulmay. 

M. Sarantseva: Isınlap ta, rayon-qalalağı 96 başqort tele uqıtıusıhınıñ 26-hı yuğarı, 35 uqıtıusı - 1-se, qalğandarı ihä 2-se kategoriyalı yäihä bötönläy kategoriyahı yuq. Qalanıqılar äüzemeräk bulha la, rayondıqılar haman da yoqonan uyanıp bötä almay. Ularzı üzebez kösläp tiyerlek kategoriyaların kütärergä saqırabız. Häzer attestatsiyanı la nindäyzer hözömtälär bulğanda ğına ütergä mömkin. Bögön başqort tele buyınsa Berzäm däülät imtihanın bireüselär yuq tiyerlek. Bıltır rayon-qalala 3 kenä bala başqort telenän BDİ tapşırha, däülät imtihanın tapşırıusı 9-sı klastar arahında başqort telen haylağandar bötönläy bulmanı. Timäk, uqıtıusı balala üz fänenä qarata qızıqhınıu uyata belmägän, urtaq tel taba almağan. İnnovatsion uqıu uçrecdeniyehı hanalğan başqort gimnaziyahı, litsey-internat ta bıl osraqta hülpänlek kürhätä. Bögön qağız, teüäl handar zamanı. Eşeñdeñ hözömtähe bar, hezmäteñ menän hörmät yaulay alahıñ ikän, üz fäneñde uqıtıu buyınsa başqalarzan nimäler talap itergä lä mömkinlek zuraya. 

R. Äqsänova: Yaqşı uqığan bala - ul bötä yaqlap ta yauaplı bala. Ägär ul ısınlap ta tik yaqşı bildälärgä genä uqıy ikän, başqort telenän dä şunday uq ölgäş bulasaq. Ürzä äytep kiteüyebezsä, bötä bala la telse, yırsı yäihä matematik bula almay. Bında barı tik tırışlıq, nıqışmallıq menän genä aldırırğa mömkin. Ergäbezzä ber genä ingliz dä, frantsuz da yäşämäy. Läkin, oşo teldärze yaqşı üzläşterep, bıl ölkälä uñıştarğa ölgäşkän balalar za yıterlek. Başqort tele lä başqa fändär keüyek yauaplılıq talap itkän fän. Ata-äsälär üzzäre yuqtan problema yahamaha, rus telle balalar za teläp başqort telen öyränä.  Bögön yañı tehnologiyalar alğa kitkän zamanda qalıplaşqan alımdar menän uqıtqan uqıtıusılar za qalmağandır. Här kem üz däresen mömkin tiklem qızıqlıraq, bayıraq itep ütkärergä tırışa. Bında eş uqıtıusı ostalığınan ğına tormay. Täü siratta, balanıñ telgä qarata hörmäte, unı öyräneügä teläge bulırğa teyeş. Ä inde ata-äsälär üzzäre ük başqort telenän baş tarta ikän, nindäyzer hözömtälär turahında hüz zä bulıuı mömkin tügel. Teleñde ihtiram itmäüyeñä, balañda uğa qarata hörmät uyatmauıña qarap qına, başqa ber millät tä hine üzeneke itep qabul itmäyäsäk. 

Telebez haqında mädhiä yırlap, bay tarihıbız menän genä ğorurlanıp yäşäp bulmay. Zaman här berebezzän yuğarı kimäl, yıtdi burıstar ütäüze talap itä. . . 

R. Äqsänova: Halqıbız belemle keşeläre menän genä köslö. Näq ularzıñ hezmät hözömtähe menän üzebez haqında sit millätkä belderäbez, hörmät uyatabız. Maqsattarıbızzı tormoşqa aşırğanda la ular yarzamına tayanırğa tırışabız. Küptän tügel respublikalağı belem usaqtarın zamansa yıhazdar menän tämin iteüse firma direktorı menän höyläşergä tura kilde. Unıñ äyteüyensä, baş qalala häldär yaqşı bulha la, rayondarza başqort tele kabinettarı iñ azaqqı siratta yıhazlandırıla. "Sit millätle biznesmen bularaq, miñä barıber, ämmä respublikağa isem birgän halıqqa qarata şunday qaraştan küñel ärney", - tigäyne ul. Här saqta la halıq aldında yörögän belemle keşelärebez oşonday osraqtarzı la küz uñınan ısqındırmahın ine.  M. Soltanova: Belemle keşelärebez üz telen, tarihın, mäzäniäten biş barmağılay yaqşı belergä, yuğarı telmär mäzäniätenä eyä bulırğa teyeş. Bıl töşönsälärgä höyöü, hörmät ğailälä ük tärbiälänhä, unı kamillaştırıu, bayıtıu pedagogtar iñenä töşä. Şunıhı ükenesle, bığa tiklem qala şarttarında la balalar baqsahında uq başqort telen öyräteü yayğa halınğaynı, optimalläştereü protsesı bıl başlanğıstı yuqqa sığarzı. Hatta bulasaq uqıtıusılarzı, tärbiäselärze äzerlägän pedagogiya kolledcdarında häzer äzäbiät, balalar äzäbiäte, tasuiri uqıu, tuğan telde uqıtıu metodikahı därestäre uqıtılmay. Ä bıl predmettar - bulasaq uqıtıusılar ösön iñ käräklehe. Kitap, äzäbiät - üze ük tärbiä sığanağı, äzäbi tel ölgöhö. Bälki, bıyılğı yıl "Äzäbiät yılı" tip iğlan iteleü uñayı menän mäsälä ıñğay häl iteler?

Şulay itep... Höyläşeüzän şunday hığımta yaharğa bulır ine: tel uqıtıuza bulğan problemalar arahında häl itelmästäyzäre yuq, küp nämä üzebezzän tora. "Bälä atta la, tärtälä lä" tip buşqa ğına äytmäy inde halıq. Başqort telen uqıtıu turahında bik ozaq höyläşergä, qızıu bähästär alıp barırğa bula. Nimä genä timäyek, barı tik telebez aşa ğına üzebezze donyağa tanıta alabız. Bitaraflıq, vayımhızlıq arqahında telen genä tügel, bötä halqın yuğaltıusılarzı la tarih yaqşı isläy. Attı yäki tärtäne genä ğäyepläüzän tuqtap, hüzzän anıq eşkä küsergä lä vaqıt yıteüyen küptän tanırğa vaqıt tügelme?