Göreş - 12

bir jaýyň gapysyny itdi. Ýapyk gapyny kakdy. Derini süpürýär.
Elýaglygy öl-suw boldy. Gapyňy has gatyrak kakdy.
– Kim?
– Men Nowruz, aç gapyny!
189

– Gijäniň bi biwagt çaky ýatan adamlary turuzyp ýörmäň
näme? – diýip, bir ýaş ýigit gapyny açdy. – Nowruz, ýeri-how!
Eýgilikmi?
– Ýoldaş Nuralyýew, bagyşla, nirä barmalydygyny bilmän,
sen raýkom komsomolyň sekretary bolanyň üçin, göni seniň
ýanyňa geläýdim – diýip, Nowruz sojap dem alyp, ondan ötünç
sorady.
– Gir içeri, öýe baraly, näme iş bilen geleniňi aýt.
– Öýe barmaly, näme iş bilen gelenimi şu ýerde aýdaýyn, hiç
kim eşitmesin – diýip, Nowruz garaňkyda töweregine ýaltaklady.
– Meniň hojaýynlarym Italmaz, Annaly dagy gaçakçylyk edýärler.
Olaryň dagdan gelenine iki gün boldy. Entek gaçak mallarynyň
hemmesini ýerleşdirip ýetişen däldirler. Şu wagt öýlerini barlasaňyz, aňry-bäri çykar. Üzümleriniň içinde, birem döläniň içinde
gömüp gizleýän ýerleri bar. Ine, şol ýerleri agtarsaň, gaçak mal
häzirem bardyr. Gidip, şolary tutaly.
– Häzir men öýden ýaragymy alyp çykaýyn – diýip, raýkom
komsomolyň sekretary Nuralyýew öýüne girip gitdi.
Nuralyýew kostýumyny geýip, sapançasynam biline gysdyryp geldi-de:
– Ýör! – diýdi. Biraz ýöränlerinden soň, Nuralyýew durdy. –
Seniň ýaragyň barmy?
– Ýok.
Ýene ugradylar.
– Nirä barýas?
– GPU-dan adam alaly – diýip, Nuralyýew posýologyň içine
tarap gitdi.
Daňyň ümüş-tamşynda bäş sany atly Tutlygala obasyna girip,
göni Italmazlara tarap sürdi. Nowruz Nuralyýewiň atyndan
düşüp, Nenegülüň gara öýüne girdi.
– Jigim, geldiňmi? Köp eglendiň-le, nirä gitdiň?
– Äý, Nazar aganyň ýanynda eglenäýdim.
At toýnaklarynyň sesi gelip başlady.
– Nowruz jan, obamyza topar atly geldi, eýgilik bolsun hernä!
– diýip, Nenegül dik galdy. – At toýnagynyň sesi Akmyratlaryň,
Italmazlaryň gapysynda durdy.
190

– Nenegül, meniň gije Nazarlara gidenimi hiç kime aýtmagyn,
likbez okadyp gelip, öýde ýatdy diýäýgin – diýip, Nowruz aýal
doganyna tabşyrdy.
Nowruz daşky köýnegini çykaryp, diň saldy. Çarwaýlyk
edýän aýalyň, aglaýan çaganyň sesi eşidildi. «Barlap başladylar.
Dünýä ýagtyldy. Indi baraýsak bolar»– Nenegül, ýör baryp göreli
– diýip, ol daş çykdy.
Nenegül bilen Nowruz Akmyratlaryň gapysyna bardylar.
– Ýaşulynyň öýünden zat tapylmady – diýip, Nuralyýew
Nowruza duýdurdy.
– Düşekçäniň aşagyna serediň! – diýip, Nowruz hiç kime
eşitdirmän, çawuş çakyp, Nuralyýewe aýtdy.
Hassanyň ýatan halysynyň her tarapyndan bir adam göterip,
Akmyrady ýelek düşekçäniň gapdalyna aýranlarynda, Italmaz:
– Ýatan kesellä azar bermäň! – diýip, gygyrdy, emma ol gijä
galdy.
GPU-nyň adamlary ýelek düşekçäniň aşagyndan şiwetmy,
mandala matalar çykaryp başladylar.
– Gutulaýsam geýim tikinerin diýip, öňräk bir kürtden alaýypdym – diýip, hassa hykylap, halymsyrap gepledi.
Aýal joraplary, kaşnalar çykyp başlady.
– Gutulaýsaň bularam geýmek üçin alypsyň-ow! – diýip,
aýal joraplaryny süýndürip, GPU-nyň adamlary gülüşdiler.
Bu wagtlar oba Şurasynyň başlygy, Begenç mugallym, Oraz
aga dagy geldiler.
Gaçak mal gözleýänler, edil özleri goýan ýaly, göni üzümiň
içine gidip, dört düýp ösgün gara üzümiň aralygyny agtarmaga
durdular. Muny gören Italmaz bir belet adamyň GPU-wa elinje
habar berenini aňyp, «Kim habar berdikä?» diýip pikirlenmäge durdy. Nowruza gaharly çiňerilip seretdi. Görse, Nowruz
içki maýkaly dur. «Bu-ýa ýatypdyr. GPU-laryň şakyrdysyna
oýanyp, göni ýorgandan çykyp, bu ýere gelipdir. Zatlaryň bu
ýerde gizlenenini Nowruzdan başga kim bilýär?» Italmaz ýene
pikirlendi. GPU-lar ol ýeri gazyp, bir topar taňňyr, dört burçly, togalak, ululy-kiçili gaplary tapdylar. Olaryň käsiniň içinde
gyrmyzy boýag, käsiniň içinde tirýek ýaly zatlar bardy. GPU-lar
191

çukurdan çykaryp, olary bir ýere üýşürýärdiler.
Italmaz durup bilmän:
– Bu gaçgak zatlary biziň öýümiziň ýanynda gömýän, bize
ýamanlyk etjek bolup ýören kimkä? – diýen bolup, sesli sorady.
Italmazyň soragyna daşyndaky adamlar gülüşdiler.
– Maňa ýamanlyk etse, şu oba şurasynyň mürzesi, biziň öňki
gandarymyz Nazar eder. Bu gaçgak mallary bu ýerde gömüp,
bizi gaçgaklykda aýyplamak üçin GPU-ny bu ýere çagyranam
şol biziň duşmanymyz Nazardyr – diýip, Italmaz galmagal edip
başlady.
Oba Şurasynyň başlygy, Begenç mugallym dagy Italmazyň
gürrüňine ýylgyrdylar. Oraz aga sesini çykarman, başyny ýaýkaýardy.
– Sen, Oraz, başyňy ýaýkan bolma, bize ýamanlyk edýän, bu
gaçak mallary biziň öýlerimiziň töwereginde gömýän, soňam
GPU-wa ýamanlap, bizi tutdurjak bolup ýören seniň giýewiň
Nazar, sen ony bilmediksirän bolma! – diýip, Italmaz oňa herreldi.
Oraz aga sesini çykaranok, emma Italmazyň galmagalyna
adamlar üýşüp başlady. Onuň iki aýaly iki ýerden aglamaga
durdy. Akmyradyň semiz aýalam gelip, ol aga goşuldy. . .
GPU-dan gelenleriň komandiri Italmaza golaý gelip, ýuwaş
ses bilen:
– Goý sesiňi! – diýdi.
Italmaz sesini goýan badyna, aýallaram seslerini goýdy.
Barlagçylar döläniň içinden iki halta tapdylar. Haltany açyp
görseler, dürli-dürli öwşün atýan owadan kaşnalar.
Soň akt ýazdylar. Italmaz bilen Annalyny öňlerine salyp, gün
guşluk galanda raýona tarap ugradylar.
192

22
ÝAG“YLYGA ÝAG“YLYK
Elindäki akşekerek üzümden käwagt bir dänesini agzyna atyp
ýuwaşjadan ýöräp barýan Nazar haýatyň gaýra başyna – Kerimiň öldürilen ýerindäki beýik erik agajynyň aşagyna gelip,
töweregine garanjaklady. Hiç kim ýok. Ol çommalyp oturdy.
«Italmaz nähili ýigrenji adam. Ýörite gidip, gan almaga ahundan rugsat alyp gelipdir. Ol tutulmadyk bolsa, hökman ýene
ölşük bolardy. Onuň tutulaýany kem bolmady. Kim ony tutdurdyka? Öz-ä gaty belet adam tutdurypdyr. GPU-nyň adamlary
ol tutulan gaçak mallary gözlemändirler, göni baryp, goýlan ýerinden çykaryberipdirler. Habar beren beýle belet adam kimkä?
Kimem bolsa örän wagtynda habar beripdir. Ol ahunyň ýanyndan gelip, öz agasy bilen maslahatlaşyp, gan almaga çykjak güni
tutuldy. Ony tutduran adam aýny wagtynda bize ýagşylyk etjek
bolup tutdurypdyr. Kimkä? Obada meniň ters adamym ýok.
Oba adamlaryna elimden gelen ýagşylygy etdim. Ýagşylyga
düşünýän adam maňa ýagşylyk edendir. . .
Kakajanam tiz gelse gerek. Italmaz tutulan günüň ertesi gün
«Gelmek bolýar, oba gezmäge gel» diýip, oňa hat ýazdym. Akmyradyň gandüşer garyndaşy känem bolsa, Italmaz bilen Annalydan özge gan aljak diýip, dyzaşyp ýöreni ýok diýen ýaly.
«Ganyňyzy alyberiň, öňki edilen barlyşygy gandarlaryň özleri
bozdy» diýip, gan almaga rugsat berip goýberen ol «keramatly»
ahunlaram düzüwli adam däl bolmaga çemeli. . . » diýip pikirlenip durka, öz gapysyna gelen iki sany adama Nazaryň gözi
düşdi. «Be, Hanguly ýaly-la!» Nazar tiz-tizden ädimläp, öýüne
tarap ugrady.
Olaram Nazary tanan bolmaga çemeli, aýak çekdiler.
193

Nazar öýe golaýlaberende Hangulyny ymykly tanap!
– Bo-how, Pälwan! Salawmaleýkim! – diýip, gygyrdy, iki
elinem görüşmek üçin uzadyp ugrady. Nazar Hanguly bilenem,
onuň ýoldaşy Garly pälwan bilenem gadyrly görüşdi, saglyk-amanlyk soraşdy.
Öýe girip oturanlarynda Nazar kiçi ogluny iberip, öz doganlaryny, Oraz agany, Begenç mugallymy, oba Şurasynyň başlygyny
çagyrdyp, goýun öldürtdi.
Hemmeler ýygnanandan soň, mazaly hal-ahwal soraşdylar.
Gürrüň barha gyzyşyp, ahyry Italmazyň üstünden düşdi.
Hanguly pälwan Gowşut obasynda bolýan gürrüňleri aýdyp
başlady:
– Biziň obamyza bu hakda her hili gürrüň ýaýrady. «Ýer-suw
paýlaşygyndan soň, ahun gan almaga Italmaza rugsat beripmiş»,
«Ahun Italmaza Nazary öldürmäge rugsat beripmiş. . . » diýen
ýaly gürrüňler agyzdan-agza geçýär.
Ol ahunyň ýer-suw paýlaşygyna, hökümete garşy başga-da
edýän gürrüňleri kän. Şonuň üçin obadan çykarylyp, sürgün
edildi.
Nazaryň eden ýagşylyklary üçin biziň obamyzyň adamlary
muny gaty gowy görýärler. Meniň bärik gaýtmagyma-da oba
adamlary sebäp boldy. «Şol gan içen birden Nazara bir zat edäýmesin, sen gidip, bolmasa, ýene Nazary oba alyp geläý. . . » diýip,
oba adamlary meni bärik iberdi – diýip, Hanguly pälwan özüniň
Nazarlara gelmeginiň sebäbini gürrüň edip berdi.
Gan almaga çykjak güni gaçakçylykda aýyplanyp Italmazyň
tutulyşyny oba Şurasynyň başlygy Hanguly pälwana gürrüň
edip bereninde, pälwan pikire gitdi.
– Nazary goramak üçin bu zatlara belet bir adam Italmazy
tutdurypdyr – diýip, pälwan çen etdi. – Onda-da Nazaryň bir
ýagşylyk eden adamsy Italmazy tutdurypdyr. Italmazy tutduran
adamy bilmek üçin Nazaryň kime ýagşylyk edenini bilmek gerek.
Hany, pikirlenişip görüň, siz bilýänsiňiz, Nazar kime ýagşylyk
etdi?
– Biziň obamyzda Nazaryň ýagşylyk eden adamsynyň hetdi-hasaby ýok. Iki-ýeke baýlardan başga oba adamlarynyň hem194

mesine Nazar ýagşylyk etdi.
Begenç mollanyň ýanynda bu gürrüňleri eşidip oturan Nowruz mugallymyň erni bir ýere gelmän, şol ýyrşaryp otyr.
– Italmazy tutmaga gelen GPU adamlarynyň ýanynda kim
bardy? – diýip, Hanguly sorady.
Olaryň ýanynda raýkom komsomolyň sekretary Nuralyýew
bardy – diýip, Begenç mugallym jogap berdi.
– Italmazyň gaçakçylyk edýändigine belet bir adam Nuralyýewe habar beripdir. Haýsy zadyň nirede gizlenýäninem oňa
jikme-jik aýdypdyr. Nuralyýewem GPU-yň adamlary bilen gelip,
Italmazlary barlapdyr – diýip, Hanguly pälwan çen urdy.
– Pälwan, seniň bu aýdýanlaryň göwne jaý, ýöne başga bir
adam Italmazy tutdurjak bolsa, gelip maňa aýdardy, ýa bolmasa
raýona baryp, raýkom partiýa, ýa raýižiraýa komitetine aýdardy. Nuralyýewe aýdan hem hökman komsomoldyr, özünem
Nazaryň bir ýagşylyk eden komsomolydyr, özem Italmazyň gaçakçylyk işine gaty belet komsomoldyr – diýip, oba Şura başlygy
öz pikirini aýtdy.
Oba Şurasynyň eden çenlerem adamlaryň göwnüne jaý boldy. Şol wagt Begenç mugallym hiç kime duýdurman Nowruzyň ýüzüne seretdi. Nowruzyň ýylgyrmasy galyp, ýüzi agaryp
başlapdyr. «Nowruzyň Italmazy tutdurandygy bilnäýse, Akmyradyň garyndaşlary Nowruza-da, Nenegüle-de gün bermezler»
diýip Begenç mugallym pikir etdi.
– Italmaz tutulypdyr, şol bolýar, ony kim tutdurypdyr, nähili
tutdurypdyr, ony biljek bolup azara galyp oturmalyň! – diýip,
Begenç mugallym gürrüňi başga ýana sowdy. – Hany, başlyk,
haçan ogluňy öýerýäň, haýsy gün toý tutjak? Ynha, pälwanlaram
gelipdir. Bahymrak toý tutaýsaň, Hanguly pälwanyň göreşini
göräýsek – diýip, ol oba Şurasynyň başlygyna sorag berdi.
– Toýy haçan tut diýseňiz, tutaýarys. Barlyşdyk, guda bolduk,
ýöne sähedini belläýmeli. Edil ertiriň özünde-de toý tut diýseňiz
tutubermeli – diýip, başlyk Hanguly pälwana seretdi.
– Toý diýip, iki-üç günläp galyp biljek däl, ižiraýa komitetiniň
işi gaty kän, ony özüňizem bilýänsiňiz, biz gyssagly işlerimizi
taşlap, diňe Nazar üçin gaýtmaly bolduk. Eger toýy ertir etseňiz,
195

biz galyp bileris – diýip, Hanguly pälwan öz ýagdaýyny aýtdy.
Bäşim gapydan boýnuny uzadyp:
Nahar çekibersek bolýarmy? – diýip, başlyga seretdi.
Ýaşuly başlyk:
– Naharyňyz taýýar bolsa, haýal etmäň-de getiriberiň! – diýdi.
Gapydan eli çanakly Bäşim täze öldürilen toklynyň ýagly çekdirmesini alyp gelip, ýaşuly başlygyň öňünde goýanda, başlyk:
– «Myhman ataňdan uly» diýipdirler, Bäşim jan, birinji çanagy pälwanlaryň öňünde goý! Nazar pälwan, senem öz myhmanlaryňa tarap öwrül. Üç pälwan bolup bileje iýiň! – diýdi.
Ikinji çanagy başlyk, Begenç mugallym, Oraz aga, Nowruz
dagy öz öňlerine aldylar.
– Bäşim, senem doganlaryň bile geliň, ýer bar, şu jaýda üýşüp,
agzybirje nahar iýeliň! – diýdi.
Hiç kimden ses çykman, ýaňy nahar iýmäge başlanlarynda,
gapydan salam berip, Kakajan geldi.
– «Ýagşy ýigit aş üstüne» diýipdirler. Kakajan, oglum, eliňi
ýuw-da, gelip, kakaň ýanyndan oturyber! – diýip, başlyk oňatja
geýnen gül ýaly oglana höwes bilen seretdi.
Nahar iýip bolansoňlar başlyk «Wakyrra menzil» diýip, toý
töwirini galdyrdy. Soň Kakajana «Saglykmy, amanlykmy, gowy
okap ýörmüň?» diýip bir topar sorag berdi. Ol soraglary öýdäki
oturanlaryň hemmesi gezek-gezegine Kakajandan sorady. Nazar bolsa öz ogluna guwanç bilen, gözüňi aýyrman seredýärdi.
Başlyk:
– Nazar, jan ogul, rugsat bolsa, men gudamyň ýanyna baryp,
toýy tizleşdireýin. Başga zatlaryň bary taýýar. Birinji baýraga
Möwlamyňky ýaly edip, howutly, halykly, bäş ýaşar erkek birin –
diýip, söz berip bilmen, ýöne ýeňen pälwany närazy etmejegim
hakdyr – diýdi.
Başlyk rugsat alyp, çykyp gitdi.
Başlyk dördünji – iň kiçi ogly Çaryny öýerýärdi. Başlygyň
iň körpesi Tylla atly ýaňy göze görnüp barýan gyzdy. Başlyk ol
gyzyny, iň körpesi bolansoň, gaty gowy görýärdi. Ol mydam
«Tyllam, oglum» diýip ýüzlenerdi. Öýde ýat adam bolmasa,
196

«Tyllam, oglum gel ikimiz bileje çaý içeli, bileje nahar iýeli!» diýip,
onuň bilen bir tabakdan iýerdi, bir çäýnekden içerdi.
***
Entek toýçy märekesi üýşmänkä, Tylla gapylary suwlaýardy, Kakajan uzyn sübse bilen suwlanan ýerleri süpürýärdi. Käwagt
ikisi bir zat-bir zat diýşip, gülüşýärdi. Soň olar ullakan keçäniň
hersi bir tarapyndan tutup, teläriň aşagyna ýazdylar. Sekiniň
üstüne, şatudyň aşagyna ikisi düşek ýazyp çykdy. Başlyk olaryň
agzybirje işläp, öwrenişip ýörenlerini aşaklyk bilen synlady, emma hiç zat diýmedi. Pälwanlar gelip, teläriň aşagynda oturdylar.
Nazar baryp Begenç mugallymyň gulagyna bir zatlar aýtdy. Soň
Kakajan bilen gürleşip oturan Nowruza seretdi.
– Italmazy kimiň tutduranyny bilip bilmän ýördüm. Özi
komsomol bolsa, özem meniň ýagşylyk eden adamym bolsa
hem Italmazyň zat goýan ýerlerine belet adam bolsa, ýoldaş
mugallym, onda şol maňa ýagşylyk eden adam Nowruz bolmaly
– diýdi.
– Sen, Nazar, şu pikiriňi hiç kime aýtma, Akmyratlar azgyndyr, onsoňam Italmazyň tutulanyna içleri ýanyp durandyr. Eger
olar aňaýsa, Nowruzam, Nenegülem ýok ederler. Sen Nowruzdan güman etseň et, emma sesiň çykmasyn – diýip, Begenç
mugallym Nazara berk tabşyrdy.
Nowruz Kakajana:
– Indi Italmaz tutuldy. Aýnanam şu toýa getiräýmeli eken.
Ol Şirin gelnejesini, tanyşlaryny görüp hezil ederdi – diýdi.
– Nowruz, samsyk gürrüňleriňi goý, heý onam bu oba getirip
bolarmy? Entek onuň niredediginem hiç kime bildirmeli däl –
diýip, Kakajan ýoldaşyna berk tabşyrdy.
– Aýnanyň nirededigini olar eýýäm bilýärler. Şol melgun
ahun Aýnanyň internatdadygynam, ony kimiň äkidip, gyzlar
internatyna ýerleşdireninem Italmaza birin-birin aýdypdyr, ol
tutulmadyk bolsa, zalym Aýnanyňam kasdyna çykjakdy. Ýöne
gowy boldy tutulaýdy – diýip, Nowruz ýeňil dem aldy.
197

Gün ýaňy guşluk galanda, eýýäm gelnaljy geldi.
Oraz aga başlyga:
– Pälwanlary tiz göreşe çykaraly, nahary soňam bersek bolýar
– diýdi.
– Ony özlerinden soraly, şu wagt nahar bermesek, gelşiksiz
bolaýmasyn. Oraz, men soramaýyn, sen sora, eger olar häzir
nahar iýjek diýseler, tiz nahar çekip başlaly.
Orazyň soragyna Hanguly:
– Isleseňiz, toýçy märekä nahar beriberiň, biz häzir aç däl,
göreşden soňam iýsek bolýar – diýip, jogap berdi.
Märeke tegelendi, pälwanlar göreş meýdanyna bardy.
Ädigini çykaryp oturan Hanguly pälwan:
– Näme ädigiňi çykaraňok? – diýip, Nazaryň ýüzüne seretdi.
– Men seniň bilenem, Garly pälwan bilenem göreşjek däl.
Siziň eden ýagşylygyňyzyň aşagyndan men çykyp biljek däl,
häzirem maňa hossarçylyk edip, meni öz öçlimden goramaga
gelipsiňiz, bir bolgusyz baýrak üçin men siz bilen göreşip biljek
däl, bu oba maňa beletdir, sizden başga meniň bilen göreşip biljek
pälwan bolmaz – diýip, Nazar Hangulynyň gulagyna çawuş
çakdy.
– «Bir-ä söwdada, birem göreşde sylaşmak bolmaz» diýip,
men saňa öň aýdypdym. Hökman meniň bilenem, Garly pälwan
bilenem göreşersiň! – diýip, Hanguly Nazara berk aýtdy.
Begenç mugallym orta çykyp:
– Birinji baýrak semiz öweç! Nazar pälwan bilen güýç synanyşjagyň orta çykybermeli! – diýip gygyrdy.
Hanguly orta çykyp, Begenjiň elindäki sütük guşagy alanda, onuň daýaw syratly göwresini märeke höwes bilen synlady.
Hanguly öwrülip, tegelek meýdançada aýlanmaga başlady.
– Nazar pälwan, çyk-how! Bizi ýüňsakgal etme! – diýip, bir
ýaşuly gygyrdy.
Nazar ädiginem çykarman, ýerinden turdy.
– Adamlar, men Hanguly pälwany gaty gowy tanaýaryn!
Birinji baýragy pälwana beräýiň! Men onuň bilen göreşmäge
çekinýärin – diýip, Nazar aşak oturdy.
– Bizem seniň nähili pälwandygyňy bilýäris. Myhmanym
198

ýa dostum diýip, sylajak bolmak dogry däl, göreşde sylaşmak
bolmaz – diýip, hälki ýaşuly gygyrdy.
– Nazar çyk-da, Nazar çyk – bolup, märeke-de gygyryşdy.
Nazar ädigini, ýektaýyny çalasyn çykaryp, näme bolsa – şol
bolsun edip, orta çykdy. Pälwanlar tutluşdylar. Boldum-boldumdan soň eglişip, göreşe başladylar. Çekeleşdiler, badak atyşdylar.
Şol silterleşip barmaşa, birden Nazaryň sag dyzy gumak çägä
degdi.
– Wah, bolmady! – diýip, şol ýaşuly armanly gygyrdy.
Begenç mugallym:
– Hanguly pälwan ýykdy. Öweji toýda iýmek nesip etsin! –
diýip, pälwany ýeňiş bilen gutlady.
Hanguly pälwan oturyp, derrew ädigini geýmäge durdy.
– Garly, geý ädigiňi, gaýdaly! – diýdi. Soň ýerinden turup:
– Beýle baýrak maňa gerek däl! Sag boluň! – diýip, märekeden
çykyp gidiberjek boldy-da, «Öýkelemek, onda-da toýda öýkelemek mert adama ýaraşmaz» diýip, sakga durdy. – Hany, Nazar
pälwan, indi, ýör, bizi ugrat – diýip biraz ýuwaşady.
Başlyk gelip, Hangulynyň golundan tutdy.
– Ýör, men özüm sizi ugradaryn! – diýip, öýe tarap gidip
barýarka: – Begenç mugallym, beýleki pälwanlary göreşdiriber!
– diýip gygyrdy.
Nazar bilen Garly pälwanam başlygyň öýüne tarap gitdi.
Naharyň başynda oturanlarynda Hanguly:
– Nazar pälwan, namartladyň! – diýdi.
– Namartlanymy, mertlänimi özüň pikir et-de biliber. Meni
ölümden goramak üçin ýörite öýüme gelen adamyny men göreşde ýykmaga milt edip bilmen – diýip, Nazar çala hüňürdedi.
– Äý. Nazaryňkam dogry – diýip, başlyk Hangula seretdi.
– Hawa-da, Nazaryňkyňam ugry bar – diýip, Hanguly pälwan razylaşdy. – Onda haçan çynyňy edip meniň bilen göreşersiň?
– Men tiz wagtda oglumy, Kakajany öýerjek, siziň ähliňizi,
Motduk bilen Sary pälwanam çagyrjak, saglyk bolsa, şonda hemmämiz çynymyzy edip göreşibiris – diýip, Nazar oňa jogap berdi.
– Kakajan, tüweleme, ýigdekçe çykypdyr. Näme göz öňünde
199

tutýan maşgalaň barmy?
– Hawa, bar ýaly! – diýip, Nazar Hangula jogap berip, başlygyň ýüzüne seretdi.
Başlyk sesini çykarman, Tylla bilen Kakajanyň ümmüldeşip,
ýer süpürip ýörenini ýatlady.
Toý sowlandan soň başlyk Hanguly bilen Garly pälwanyň
her haýsysynyň egnine bir gyrmyzy don halat atdy.
– Biziň toýumyza gatnaşanyňyza sag boluň! – diýip, myhmanlary Nazarlara tarap ýola saldy.
Şirinem myhmanlaryň her haýsyna:
– Gelinleriňize beriň! – diýip keteni berdi.
Nazar myhmanlaryny otla mündürip, hoşlaşyp ugratdy.
***
Bir gün mekdebiň jaýynda Nowruz Kakajan bilen duşuşdy.
– Sen, Kakajan, tehnikuma girjek diýen bolýaň weli, hany bilýän zatlaryňy bir barlap göreli – diýip, likbez mugallymy Nowruz hondan bärisiräp, Kakajany barlap başlady. Ol ilki hasapdan
sorady. Kakajan tablisalardan berlen soraglara çalt-çalt jogap berdi. Soň Nowruz ölçeglerden sorady. Soň mesele işläp başladylar.
Soňabaka Nowruz gara tagta has çylşyrymly meseläni ýazdy.
Ikisem işlemäge oturdy. Jogaby aýry-aýry çykdy. Dawalaşmaga
durdular.
– Meniňki dogry!
– Seniňki dogry bolup bilmez, ine, meniňki dogry!..
Bularyň dawasyny, galmagalyny eşidip, ýoldan geçip barýan
Oraz aga bilen Begenç mugallym mekdebe sowuldy. Bularyň
dawasyna ikisem düşünişdi. Begenç mugallym gara tagtanyň
ýanynda durup, olara düşündirip başlady. Oraz aga partada
oturyp, öz içinden meseläni özüçe çözüp başlady. Birden ol:
– Siziň ikiňiziňkem dogry däl, meseläniň jogaby şeýle bolmaly – diýip bir sany aýtdy.
Hasaplap-hasaplap ahyry Oraz aganyň aýdan sanynyň üstünde durdular.
200

Nowruz:
– Oraz aga, siziňki dogry, tehnikuma siz girmeli bolduňyz
– diýip, begençli gygyrdy. – Men «Tehnikuma girip biljekmi,
ýokmy» diýip, Kakajanyň bilimini barlaýardym.
– Onuň ýaly bolsa, barlaly – diýip, Begenç mugallym Kakajana sorag berip başlady. Ol tebigatdan, jugrafiýadan sorag berip
gördi.
– Kakajanyň jogap berşi ýaman däl.
Ýaman däl, synanyşyp gör, tehnikuma girip bilersiň-le! –
diýip, Begenç mugallym gaty pert aýtdy.
– Kakajança ýoklaram bizde okap ýör. Kakajan girer. Men
Merjanow bilenem tanyş, ol meni gowy görýär, Kakajany onuň
ýanyna özüm alyp bararyn – diýip, Nowruz sözüni soňlan badyna ses çykyp ugrady.
– Waý, kaka-eý!
– Waý, dogan-eý!
– Be, bu näme boldugy? – diýip, Oraz aňk-taňk boldy.
– Ses haýsy ýerräkden çykýar?
Diň saldylar.
– Akmyrat ýogalaýypdyr öýdýän – diýip, Oraz aga çalaja
aýtdy.
– Hawa-la, şol-la. Nowruz, han oglum, sen bar, bizem entegräjikden bararys – diýip, Begenç mugallym Nowruzy iberdi,
özlerem tiz dagadylar.
***
Okuw başlanar wagty golaýlady. Nowruz bilen Kakajan bile
Aşgabada gaýtdylar.
– Bileje baraly, göni Merjanowyň jaýyna gireris. Onuň özi
ekzamen alar. Ol okuwa göterdigi – gutardygydyr. Ol direktor
ahyry.
Tehnikuma baranlarynda, okuwçylar Nowruz bilen gadyrly
görşüp, saglyk-amanlyk soraşyp başladylar. Olar howla girip,
daş basgançaklar bilen eýwana çykdylar-da, çüňkdäki jaýa salam
201

berip girdiler.
– Merjan ependim, men oňat oglan getirdim – diýip, Nowruz
Kakajany görkezdi. – Şu oglany tehnikuma almagyňyzy haýyş
edýärin.
Merjanow diýenleri pes boýlurak, orta ýaşan, tokga adam
eken. Ol Kakajana başdan-aýak syn etdi. Onuň arassalygy, geýim
geýşi direktoryň göwnüne ýaran bolmaga çemeli.
– Oturyň! – diýip, Kakajana oturgyç görkezdi. – Nirede
okadyňyz?
– Ilbaýew internatyny gutardym.
Direktor ilki bilen dilden, edebiýatdan sorag berdi. Hat ýazdyryp gördi. Merjanow soň şol jaýda oturan görmegeý, daýaw
mugallymyň ýüzüne seretdi. Ol mugallymam dilden, edebiýatdan bir-iki sorag berdi. Kakajanyň jogabyny üns berip diňledi.
Soň Merjanow hasapdan sorady. Mesele işledip gördi.
Umuman, Merjanow şol ýerde Kakajandan ekzamen aldy.
Onuň bilim derejesem, soraglara berýän jogaplaram Merjanowyň
göwnüne ýaran bolmaga çemeli.
– Nowruz, hojalyk müdirinden geýim alyp, ikiňizem hammama gidiň! – diýip, Merjanow Nowruza seretdi.
– Sag boluň, ependim! – diýip, Nowruz Kakajany alyp, jaýdan çykdy.
Şeýlelik bilen, Kakajan tehnikumda okap başlady.
202

23
NOWRUZ
Kakajan tehnikumyň ikinji kursuna geçende, iň gowy okaýan studentleriniň biridi hem örän aktiw komsomoldy, şonuň üçinem
ony tehnikumyň pionerler otrýadynyň wožatysy saýlapdylar. Bedenterbiýänem gowy görýärdi. Bedenterbiýe mugallymy Gyzyl
Gadamow bilen gaty dostdy.
Gyzyl Gadamow gözi möleräk, daýaw, türkana ýigitdi. Kakajanyň göreşişine, özünden has daýaw ýigitlerem ýykyşyna
ol gaty begenerdi. Kakajany äkidip, politehnikumyň, rabfagyň,
sowet partiýa mekdebiniň daýaw-daýaw ýigitleri bilen göreşdirerdi. Kakajan ýykaýsa, Gyzyl Gadam:
– Kakajan bilen kän oýun etmäň, munuň kakasam ýurda belli
pälwanlaryň birimiş-how! – diýip, iri alyn dişlerini görkezip
gülýärdi.
Gyzyl Gadamyň özem mydam Kakajan bilen göreşip, oňa
her hili badak atmany, göreşiň çylşyrymly tärlerini öwrederdi.
Haçan görseň ertir daň bilen turup, Kakajan tehnikumyň
howlusyndaky turnikde her hili oýunlar edip ýörendir.
Ol wagtlar tehnikumyň studentleri goşgy okamagy ürç edinipdiler. Tehnikumyň diwar gazetini Aman Kekiliň, Geldi Şüküriň, Kakajanyň ýazan goşgulary bezärdi. Täze gazet çykanda,
pionerler (tehnikumyň studentleriniň köpüsi pionerlerdi) hümer
gurap okardylar.
– Biziň wožatymyz goşgyny hemmeden gowy ýazýar – diýip
jedel ederdiler, köp setirlerini ýat tutardylar.
Bir dynç alynýan gün Kakajan Aýnanyň ýanyna gezmäge
gitdi. Aýal-gyzlar tehnikumy Köşi bagynyň ileri ýüzündäki boş
howludady. Tehnikumyň direktory Maçinskaýadan başlap, mu203

gallymlaryňam, okuwçylaryňam hemmesi Kakajany tanaýardylar hem gowy görýärdiler.
Kakajanyň gapydan gelýänini görüp, Aýna ýazuw stolunyň
üstündäki bir suraty alyp, derrew ýassygynyň aşagyna oklady-da:
– Kakajan, jigim, gezmäge geläýdiňmi? Gaty gowy etdiň, seni
göresim gelip durdy! – diýip, hemişekisi ýaly şatlykly garşy aldy.
– Men saňa çaýjagaz gaýnadyp bereýin – diýip, ol daş çykdy.
Kakajan ol suratyň kimiňkidigini görmek isledi, aýybam bolsa, usul bilen çalasyn ýassygy galdyrdy. Nowruzyň suraty. Örän
geýnüwli, owadan ýigit. Kakajan ýassygy ýene öňki ýerinde
goýup, geçip, öňki oturan stulunda, hiç zat bilmedik bolan bolup
oturdy. «Şular aşaklyk bilen söýüşýärler öýdýän» diýip, ol pikire
batdy.
Aýna gelip, Kakajana çaý guýup berdi.
– Ikimizem tehnikumy bile gutarýarys, gidip ikimizem bir
mekdepde bileje işläli! – diýip, Aýna şadyýan gürledi.
Soň olar oba hakda, Kakajanyň kakasy, ejesi hakda köp gürrüň etdiler.
– Obamyzy, doganlarymy, gelnejemleri göresim gelýär! –
diýip, Aýna uludan dem aldy.
Gürrüň soňabaka Walýa tarap ugrukdy.
– Walýa durmuşa çykmadyk bolsa, henizem Aşgabatda ýaşar
ýörerdi. Kakasynam, ejesinem alyp ötägitdi. Men olary ugradamda, tas aglapdym. Kakasam, ejesem, özem meniň maňlaýymdan ogşap, otla mündüler. Walýanyň baran adamsy gaty
gowy eken. Ol maňa adresini berip, «Sen biziň jigimizsiň, çemini
tapan wagtyň, gelip durgun!..» diýip, hoşlaşyp, olam wagona
mündi – diýip, Kakajan olary ugradyşyny gürrüň berdi.
– Sen, Kakajan, olar bilen hat alyşýaňmy?
– Hawa-la, olaryň hatyny alan wagtym, okap çykýan-da derrewem jogap ýazýan. Walýanyň kakasam, ejesem indi Moskwanyň bir mekdebinde okadýarlar. Her hatynda saňa-da, ähli
tanyşlaryna-da salam aýdýarlar. . .
Gapydan Oguljemal gelip, Kakajanyň sözüni böldi. Aýna bir
gökje bukjany görkezip:
204

– Tans etmeseň, berjek däl! – diýdi.
– Haty beräýsene, jigim Kakajan gidensoň, näçe tans et diýseň
edeýin! – diýip, Aýna ýalbardy.
Oguljemal Kakajan bilen salamlaşandan soň:
– Hatam şol tans eden wagtyň alarsyň! – diýip, gülüp, jaýdan
çykyp gitdi.
Aýna onuň yzyndan ylgady. Daşarda eglendi. Daşarda haty
okan bolmaga çemeli, gaýgyly, aladaly gelip, ýaňky gök bukjany
Kakajana uzatdy. Kakajan okap ugrandan, onuňam ýüzi üýtgäp
başlady.
Hat Nowruzdan gelen eken. Obanyň ýagdaýy hakynda ýazypdyr, Nenegülden, Şirinden we başgalardan Aýna salam aýdypdyr. Hatynyň soňragynda Italmaz bilen Annalynyň boşap
gelenini, obada kän görünmän, onda mundarak bolýanlaryny
ýazypdyr. Soňra Aýna ahmal bolmazlygy pugta tabşyrypdyr.
Oguljemalam okady. «Aýna jan, ahmal bolmagyn! Bular
tüýs zalymdyr. Soň öldüriljegini, hökümet tarapyndan agyr
jeza çekjekdiklerini bilselerem, ar almakdan gaýdýan däldirler!
Görendirin, Aýna jan, görendirin!» diýip, ol ejesini ýatlap aglady.
Aýna-da hamsygdy.
Kakajan aýal-gyzlar tehnikumyndan gaýdanda örän aladaly gaýtdy. Öz tehnikumlaryna gelse, edil Aýnanyň alany ýaly
bukjany Kakajana-da gowşurdylar. Ol hatam Nowruzdan gelipdir. Ol hatda-da Italmaz dagynyň gelendigi, indi birneme
wehimliräk gezmelidigi duýdurylypdyr.
Şol gün Kakajan kakasyndanam, Tylladanam hat aldy. Olaram Italmaz dagynyň oba gelendigini ýazýarlar. Tylla öz hatynda
Italmazyň oba gelenini, oba gelmegiň Kakajan üçin gorkulydygyny ýazýar, hatynyň soňragynda özüniň göresiniň gelýänini
ýazyp, «Haçan ýene oba gelersiň?!» diýýär.
Kakajan Tyllanyň hatyny okap ýylgyrdy. Tomus rugsat wagty
hökman oba barjagyny ýazdy.
205

***
Nowruz Aşgabat pedtehnikumynda Şirli Durdyýew dagy bilen
okapdy, özem tehnikumy geçen ýylky iň oňat gutaranlaryň biridi. Türkmenistan halk magaryf komissarlygy ony öz raýonyna
iberdi.
Häli-häzirlikçe Türkmenistanda ýokary okuwly adam taýýarlaýan mekdep ýokdy, şonuň üçin iň ýokary ylym berýän mekdep
tehnikumdy. Nowruz ony gutaryp, häzir öz raýonlaryna, raýmagaryf müdiriniň ýanyna barýar. Onuň ýabysam, eşegem ýok,
ol pyýadalap barýar. Onuň egin-eşigi gurat, tehnikumyň beren
ak kostýumy, aýagynda gyrmyzy sandaly, başynda ak furažkasy
bar. Onuň öz gününden göwni hoş, onuň üçin gara günler yzda
galdy.
Ýol bilen gelýän adamlar Nowruzyň üst-başyna, özüne haýran galyp seredýärler, onuň deňesinden geçenden soňam durup,
onuň yzyndan seredýärler. «Bu kimkä? Nähili adamka? Öz-ä
okuwly, uly adam bolmaga çemeli. . . » diýip pikir edýärler.
Tehnikumy birinji gutaranlar Gyşşy Meredaly, Aždar Pariç
dagydy, olar bäş adamdy, ikinji bolup, Nowruz, Şirli dagy gutardy. Tehnikumy gutaryp, bu az sanly ýigitleriň hemmesi diýen
ýaly Aşgabatda ýa oblast merkezlerinde işe galdy. Bu raýona
gelen diňe bir adam, olam Nowruz. Şonuň üçinem adamlar ony
geň görýärdiler, oňa seredýärdiler.
Nowruz hiç zada üns bermän, öz geçen günlerini ýatlap raýona tarap barýar.
...Nurmyradyň ýeri ol wagtlar Italmaz dagynyňkydy. Nazar
bilen Kakajanyň eken üzümleriniň arasynda iki-üç düýp ir bişýän halyly üzüm bar eken. Üzümiň, erigiň bişen wagty, iýmek