Мөһаҗирләр - 6

  Менә бервакыт ерактан – ындырлар артыннан гүжләгәндәй ниндидер тонык бер тавыш ишетелде. Бу тавыш торган саен якыная һәм күчәя бара иде. Ниһаять, авылга таба бер түркем кешеләр килгәне күренде. Икесе алданрак атлый, арттагылары аларны бертуктаусыз түрткәләп, типкәләп килә иде.
  Каравыл үе турысына җиткәч, түркем туктады. Каршы алучылар арасында басып торучы сирәк сакаллы, симез битле һәм үстенә яхшы кама тун кигән бер кеше, алгарак чыгып, старостага эндәште:
  – Ничек, Ибрай ага, эләктердегезме асыл кошларны?
  – Эләкми кая китсеннәр?! – дип җавап бирде староста, горур тавыш белән. – Бездән ерак кача алмаслар. Берсе әвенгә кереп утырган иде, икенчесе – салам чүмәләсенә. Карышып маташтылар, күч белән алырга туры килде. Шактый азапландык... Менә бу юлбасары бер солдатның бармагын тешләп чәйнәде.
  «Юлбасар» дигәне Таҗи иде. Аның үс-башы ертылып, тетелеп беткән; Фәхринең киеменнән дә чук-чук булып чүпрәк кисәкләре асылынып тора. Моның үстенә, икесенең дә күз түпләре күгәреп чыккан, авыз-борыннары канаган, шешенгән. Кыскасы, алар кеше танымаслык, кызганыч бер кыяфәттә иделәр.
  Симез битле баягы кеше Таҗиның йүзенә бик җентекләп карап торды-торды да, кинәт:
  – Җәмәгать! Бу Мәүла Колы авылының Миңлебай карт малае лабаса! – дип кычкырып җибәрде. – Күптән яманаты чыккан Таҗи!
  – Дүрес, нәкъ үзе! – дип кушылды икенче берәү. – Баядан бирле баш ватып торам: кайда күрдем икән мин бу таныш йүзне, мәйтәм. Чыннан да, Таҗи икән ләбаса!
  – Әйе, зур җинаятьчене эләктердек! Станавайны үтерүчене! – дип аңлатты староста һәммәсенә. – Качып котылмакчы иделәр дә, булдыра алмадылар!
  Таҗи белән Фәхрине, аяк-кулларын богаулап, шул ук түнне калага озаттылар. Ә становойга зур җинаятьчеләрнең тотылуы турында ашыгыч хәбәр белән атлы чапкын җибәрелде.
  VIII
  «Обжор командасы»ның җәбер-золымнары чиктән ашты. Бер генә йортта, хуҗалыкта да күзгә күренерлек терлек-мал калмады – сарык, сыерларга кадәр һәммәсе суелып ашалды. Орлыкка калдырыласы ашлык та шул ук солдатларны ашату үчен тотылып бетте. Чакырылмаган кунакларның комсыз теләкләрен канәгатьләндерү үчен кайбер ярлырак хуҗалыклар хәтта үзләренең кием-салым, каралты-кура шикелле нәрсәләрен дә сатарга мәҗбүр булдылар. Солдатлар күрше авылларга чыгып керү сылтавы белән крәстиәннәрдән күн саен олау таләп итәләр, атларны иртәдән кичкә кадәр кирәккә-кирәксезгә куалап, җикмәс хәлгә китерәләр, ябыктырып эштән чыгаралар иде. Боларга тагын бер бәла килеп кушылды: утар талаганда күрелгән зыянны крәстиәннәрдән түләтү турында югарыдан боерык килде. Үтерелгән управляющий, становой һәм стражникларның гаиләләрен тәрбияләү бурычы да бунтта катнашкан авыллар үстенә йүкләнде. Иң ахырда, теге вакытны бүтен авыл исеменнән Гәрәй морзага Әкрәм карый биргән вексель буенча акча түләүне таләп итеп каладан язу килеп түште.
  Кыйналу-сугылулардан болай да соңгы чиккә җитеп алҗыган, каһәрләнгән халыкка бу хәлләр бүтенләй котылгысыз булып тоелдылар. Һәркемне шомлы бер уй биләп алды:
  – Бу «обжор командасы»ннан ничек котылырга?
  – Яңа салымнарны түләү үчен каян акча табарга?
  – Кемнән ярдәм, мәрхәмәт сорарга?
  Патшага һәм башка олуг түрәләргә бирелгән прошениеләрнең берсенә дә әлегәчә хәбәр килгәне юк, һәм күрәсең, киләчәк тә түгел иде. Халыкның үмете шулай кабыныр-кабынмас яңадан сүрелде.
  Түрле крәстиән чуалышларыннан соң моңарчы ничек булган булса, хәзер дә авыл халкы үз алдына килеп баскан бу авыр мәсьәләне уртага салып үлчәп-тикшереп карады, һәм ниһаять, озак сүз күрәштерү, шаулашулардан соң уртак бер фикергә килгәндәй булды:
  – Түркиягә күчеп китәргә кирәк!
  – Изге хәлифә җирендә тормыш яхшырак та, җиңелрәк тә булырга тиеш!
  – Хәлифә үзенең мүселман кардәшләрен кыерсыттырмас!..
  Шулай итеп, халыкның барлык теләк-омтылышлары бер максатка юнәлде. Һәркемгә хәзер котылу юлы табылгандай, бәхетле тормыш якын һәм мүмкин булып тоелды.
  Җил кай якка иссә шул якка борылучан икейүзле байлар, куштаннар һәм мулла-мәзиннәр халыктагы бу омтылышны түрлечә кыздырырга тырыштылар. Ә надан, тиз ышанучан мужик, хәлифә илендә, янәсе, үзләрен күтәчәк бәхетле тормыш белән үметен канатландырып, хыял диңгезендә йүзде. Базарда яки каравыл үендә, мәчеттә намаздан соң яки инешкә ат эчерергә түшкән җирдә, яисә табында ашап-эчеп утырганда сүз һаман шул бер мәсьәлә – Түркиягә күчеп китү тирәсендә әйләнде. Яше-карты, олысы-кечесе – һәммәсе чит мәмләкәтнең хыялда гына туган сихри матурлыгы белән яшәде, шуңа табынып һәм шуңа гына бүтен үметен баглап, каһәрле Россия җирен тизрәк ташлап китәргә ашкынды. Аларны бу кысыр хыялларыннан айнытырга сәләтле беркем дә табылмады.
  Ул арада күченүгә бәйле дәртләндергеч хәбәрләр күчәйгәннән-күчәя һәм ишәя бардылар:
  – Күрше авыл сәфәр чыгарга әзерләнеп тә беткән, ди.
  – Ә фәлән-фәлән авыл инде күченеп тә киткән икән.
  – Хак булса, күчеп китүчеләргә бернинди тоткарлык булмаячак ди. Пашпортларны бик тиз бирәләр икән. Пашпортны теләгән кеше монда, теләмәгәне юлда җайлый ала икән...
  Кояшлы Түркия илендә аларны күткән шул иркен, мул тормыш турындагы хыял әйләнә-тирә чынбарлыгын элеккедән дә битәр ямьсезрәк, котсызрак итеп күрсәтте. Кичерелгән җәбер-золымнар һәммәсе искә түшеп, кешеләрдә туган-үскән җирне ташлап китү теләге күчәйгәннән-күчәя бара иде.
  Сабан туйлары вакыты иде. Ләкин алдагы елларда бүтен халык катнашы белән үтә торган бу күңелле язгы бәйрәмдә быел бик аз кеше катнашты. Алары да, башлыча, күченеп китәргә җыенучылар түгел, бәлки бүтәннәрне күченергә үндәп-үгетләп тә үзләре монда калучылар иде. Күпчелек исә, бәйрәменә-ниенә карамый, бүтен дүньясын онытып, ерак сәфәргә әзерләнә иде.
  Хүкүмәт күченеп китүчеләргә тоткарлык итмәячәк дигән озынколак хәбәре тора-бара, чыннан да, дүрескә чыкты. Бу турыда күченү шартларын белешер үчен калага барган илчеләр кайтып сүйләделәр. Алар Казанда бер хаҗи янында булганнар икән. Хаҗиның әйтүенчә, Одессада бик күп мүселманнар яши ди, һәм алар күченеп китүчеләргә паспорт алуда булышырга вәгъдә биргәннәр, ә хаҗи үзе ул Одесса мүселманнары белән нык бәйләнештә тора ди.
  – Аллага тапшырып, юл хәстәрен күрә торсыннар, – дип әйтеп әйткән ди хаҗи. – Сәфәр кузгалу белән мин Одессага телеграм сугармын, – дигән ди. – Анда аларны бик хүрмәтләп каршы алырлар һәм озатып җибәрерләр, – дигән ди.
  Мондый хәбәрләр ишетелгәч, халыкның шатлыгы эченә сыймады. Халык шау килде:
  – Тизрәк җыенып бетәргә кирәк! Үзебезнең мүселман мәмләкәтенә китәбез!
  – Җитәр, патша-түрәләрнең җәбер-золымына күп түздек!
  – Яңа җирдә тормышыбыз тыныч, тамагыбыз тук булыр ичмасам!
  Күңелләре күтәрелгән кешеләр үз тормышларында туачак мүһим бу үзгәреш таңын әнә шулай куанып тәбрикләделәр. Мулла-мәзин һәм куштаннар исә аларның сүзләрен җүпләп, китүчеләргә яхшы теләкләр теләделәр, хәер-фатихаларын үләштеләр, шул ук вакытта, үзләре җайлап-ипләп кенә җирләрен сукалап чәчтеләр.
  Менә, ниһаять, сәфәр чыгар күннәр дә якынлашты.
  Беренче булып аз җәмәгатьле гаиләләр кузгалырга булды. Ишле гаиләләр юлга күзен чыгарга булдылар. Байлар белән куштаннар да:
  – Уңышны җыйгач, без дә әзерләнә башларбыз, Алла боерса, – дип, юл чыгу вакытын җәй азагына күчерделәр.
  Авылда мал-мүлкәт сату ыгы-зыгысы башланды. Йортлар, каралты-кура, чәчүлек җирләр, сакланып калган мал-туар, хуҗалык кирәк-яраклары – барысы да сатуга тәкъдим ителде.
  Сатучылар күп, ә алучы аз булганлыктан, бәяләр бик тиз түбән тәгәрәде.
  Авылның бары иң ярлы катлавы – чыптачылар белән чабатачылар гына сату-алу ыгы-зыгысына катышмадылар; аларның, беренчедән, сатар әйберләре юк, икенчедән, ерак сәфәргә чыгарлык акчалары булмау сәбәпле, кая да булса китәргә дә җыенмыйлар иде.
  * * *
  Башкалар кебек үк суктырылып, истән язган хәлендә үенә озатылган Миңлебай Сафасы бик озак авырып ятты. Аркасындагы канлы яралар бертуктаусыз әрнеп яна, кымшанган саен энә чәнечкәндәй сызландыра, ыңгыраштыра иде.
  Хатыны Саҗидә иренең бу хәлен авыр кичерде. Ул кулыннан килгәнчә Сафаның газапларын җиңеләйтергә тырышты һәм җан ачуы белән түрәләрне, солдатларны сүкте. Шул ук вакытта, аның күз алдында тагы да зуррак борчу-михнәтләр вәгъдә итүче шомлы киләчәк шәүләләнде. Авылда торган солдатларның, иген басуына ябырылган саранчадай, тиздән саклыктагы бүтен азык-түлекне кырып-себереп ашап бетерәчәге күн кебек ачык иде. Җитмәсә, утар талаудан күрелгән зыянны каплау һәм үтерелгән түрәләрнең гаиләләрен асрау үчен һәркемгә яңа салымнар салыначак ди. Шуннан соң ни күтәргә кала?.. Гомер буе тир түгеп, бүртекләп торгызылган хуҗалык инде таркалып бара, алда бүлгенлек, ачлык теш ыржайтып тора. Юк, ниндидер чара күрергә кирәк, бәхеткә ирешү үчен ниндидер башка юл табарга, эзләнергә, күрәшергә кирәк!
  Саҗидә күңеленнән әнә шулай уйлады, һәм хәлифә җиренә күченеп китү турында сүзләр тарала башлагач та, һич икеләнмичә, китү фикерен хуплаучылар ягына кушылды. Ул да, башкалар кебек үк, ерактагы изге хәлифә җирендә үзләрен күткән матур, бәхетле тормыш турында хыялланды, һәм шул хыяллар үермәсе эчендә тәмам исереп, ирен дә шунда китәргә күндерергә тырышты.
  Сафа башта карышып маташты:
  – Андый зур эшкә уйламыйча гына тотынырга ярамый... Монда бүтенесен югалтып, анда да берни тапмый калсак нишләрбез? – диде.
  Саҗидә һаман үзенекен тукыды:
  – Без икебез дә, аллага шүкер, яшь, таза. Эштән курыкмыйбыз. Мондагыдан да яманрак булмас. Анда әйбәт кенә тормыш корып җибәрербез, алла боерса. Кешеләр китә ич... Безгә дә куркырга кирәкми, тәвәккәллик, Сафа.
  Шулай кызып-кызып дәлилли торгач, Сафа күнде һәм ерак сәфәргә әзерләнә башлады.
  Йорт йүз сумга күрше авылның бер чирмешенә сатылды.
  – Бәхете бар икән бу Әхмәтсафаның! Өтек кенә үенә йүз тәңкәне каерды! – диештеләр авылдашлары.
  Сафа үзенең аты белән сыерын да чагыштырмача яхшы гына бәягә сатып җибәрде. Ерак авылдан килгән бер кеше алар үчен түп-түгәл илле сум чыгарып бирде. Аның каравы, хуҗалыктагы башка әйберләр, чәчүлек һәм каралты-кура бик очсыздан китте.
  Мәсәлән, чәчүлек җире юк кына бәягә Сафаның үз абыйсы – Вафа куштан кулына күчте. Ә каралты-кураны бик кыстата-кыстата мәзин сатып алды.
  – Бу черек каралты нәрсәгә миңа? Утын итеп яксаң гына инде! – дип сүйләнде ул.
  Башка чыккан улы үчен сука, тырма, дирбия ише хуҗалык әйберләрен сайларга килгән умартачы Гыймади карт та бик озак сатулашып маташкан булды.
  – Миңа юньрәк бәягә дә бирмәкчеләр иде... Мәрхүм Миңлебай кордаш хакына гына алуым инде... Улыма үз байлыгымнан да үлеш чыгара алган булыр идем, – диде ул.
  Мал-туарны, «мәрхәмәт йүзеннән», Шәмси мулла белән Фәйзулла староста үзара бүлештеләр. Авылның башка куштаннары, йорттагы бүтән калдык-постык әйберләр үчен үзара кычкырыша-кычкырыша талашсалар да, бик зур яхшылык эшләгән кешеләр сыман, Сафага тиеннәр сузып, еламсык тавыш белән аның алдында акланып маташкан булдылар:
  – Сиңа ярдәм булсын дип кенә алуыбыз... Юкса боларның безгә бернигә кирәге юк. Күзен үзебез дә юлга чыгасы ич... Барыбер бушка калдырып китәргә туры киләчәк...
  Шулай әкренләп барлык әйбер сатылып бетте диярлек. Кырыкмыш тайга гына Сафа бик озак ия таба алмый азапланды: очсызга бирәм дисә дә, баш тарттылар.
  Ахырда Сафа күршесе Гыйбадуллага килеп ялынды.
  – Булмаса, син алып җибәр кырыкмышымны, күрше! – диде ул.
  – Ә нәрсәгә кирәк ул миңа? – диде күршесе. – Күзен үзебезгә юл чыгар вакыт җиткәч кая куярмын мин аны? Аңардан башка да сатасы әйбер күп булыр әле.
  – Анысы хак, Гыйбадулла туган, дүрес сүзгә җавап юк. Шулай да, минем хәлне дә аңла инде син... Кая барыйм мин ул кырыкмышны ияртеп? Кул-аягым бәйле бит шуның аркасында... Ә сиңа ничек тә бер җай чыгар әле. Бәлкем, калага мал сата барырга туры килер, шунда кырыкмышны да алырсың... Бер игелегең булыр, ичмасам... Аның үчен ходай үзеңә уны белән кайтарыр...
  – Булмастай эшкә үгетләмә, Әхмәтсафа күрше. Аннары, акчам да чамалы... Син, әнә, мулла абзыйга әйтеп кара, ул алмасмы...
  – Аңарда булдым инде мин, – диде Сафа. – Алмыйм дип кырт кисте... Алла хакы үчен, күршеңне бәладән коткар инде, бүтен үмет синдә... Кыйбат та сорамыйм лабаса!
  – Акчам булса, шәт, алган да булыр идем... Юк бит, юк... Шулай да, күпме сорыйсың?
  – Кышын базарда ун тәңкә биргәннәр иде дә, очсызсынып риза булмадым. Хәзер, билгеле, бәяләр андый түгел инде... Әйдә, бишне бир, алайса...
  – Акылың алтын икән! Биш тәңкә! Беләсеңме, хәзергесе заманда биш: тәңкә ни дигән сүз ул?
  – Беләм, күрше, беләм. Ул тәңкәләрнең бәясен үз бүкремдә татып беләм. Тик менә, бүтенесе сатылып бетте дигәндә генә, ярты юлда туктап каласы килмәгән иде...
  – Анысы синең эш, әмма ләкин биш тәңкәгә синнән ул кырыкмышыңны беркем алмаячак... Андый бәяләр юк хәзер. Безнең Сүләйман кода әнә биш тәңкәгә сыер кадәр сыер сатып алды, минем үземә дә биш ярымга җиккән ат бирделәр. Синең кырыкмышың колын гына бит әле, кая аңа биш тәңкә...
  – Соң, киләсе язга ул да җикмә ат булачак лабаса!
  – Язга хәтле әллә без бар, әллә юк, анысын белеп булмый. Әйдә бер тәңкәгә күн – алам!
  Сафа бүтенләй аптырап калды. Бер яктан, Гыйбадулла хаклы: хәзер, бәяләр шундый түбән тәгәрәгән заманда, биш тәңкәгә чыннан да савым сыер яки ат сатып алып була; ә икенче яктан, кырыкмыш үчен бер тәңкә бирү – күрәләтә алдау, мыскыллау дигән сүз иде... Андый бәягә сатканчы, кырыкмышны берәр фәкыйрь кешегә садака итеп бирү яхшырак булачак иде.
  Сафа беравык уйланып торды да:
  – Алайса менә сиңа соңгы сүзем: үч тәңкәдән дә кимгә бирмим! – диде.
  – Юк сүз сүйлисең, Сафа. Әйттем ич инде: сиңа андый бәяне беркем дә бирмәячәк, шулай ук мин дә бирмим.
  – Ярар, килешик ике тәңкәдән. Теләмисең икән, берәрсенә тотам да бушка бирәм, – дип куйды Сафа һәм кырт борылып капкага таба юнәлде.
  – Ярый, нишләмәк кирәк, синең хакка килешми булмас инде, – дип туктатты аны Гыйбадулла. – Мә, ике тәңкәне ал да кырыкмышыңны алып кер әйдә. Кыйммәтрәк булды булуын, тик нишлисең инде синең белән... Күрше хакы – алла хакы дигәндәй, сине рәнҗетергә күңел тартмый. Изге хәлифә җиренә барып урнашкач, безне дә хәер-догадан калдырмагыз.
  Сафа ике сум акчаны алды да, чыгып китте. Кайтышлый ул тал чыбыгыннан үрелгән зур кәрҗин күтәреп үйдән чыгып килүче Саҗидәне очратты: кәрҗингә оялары белән каз бәбкәләре һәм тавык чебиләре тутырылган иде. Сатып алырдай кеше табылмаганлыктан, Саҗидә аларны Әкрәм карый җәмәгате Җиһан абыстайга садакага биреп кайтырга дип чыккан иде.
  Сатыласы әйберләр сатылып, алып китәселәре барысы да түйнәлеп, кузгалып китәсе генә калды дигәндә, кинәт Мәүла Колыга Сафаның икенче хатыны Хәтирәнең әтисе – такта яручы Керпе Сәлим кайтып түште.
  Гадәттә аз сүйләшүчән, сабыр холыклы Сәлим карт бу юлы бик ачулы күренә иде. Ул үйгә килеп керүе белән үк кызып-кызып киявен ачуланырга тотынды, күченеп китүнең мәгънәсезлеге турында озаклап дәлилләгәч, Сафа белән Саҗидәгә янап:
  – Карагыз аны, моның азагы яхшы бетмәячәк, үз башыгызга бәла алырга йүрисез, – диде. – Шуны аңлагыз: яхшы, таза яшәү һәркемнең үзеннән тора. Хәлифә җирендә бүтенесе ал да гүл булыр дисезмени? Анда да мондагы шикелле байлар, түрәләр бар ич... Җелегегезне суырырлар әле алар! Шулай булгач, нигә дип анда китәргә? Тазалык-саулык булганда, беләгеңдә күч-егәр ташып торганда, монда да дүнья җимертеп яшәргә була ич.
  Сәлим карт, тимердәй нык йодрыкларын һавада селкеп, сүзен дәвам итте:
  – Шушы кулларым исән булганда, миңа бернинди хәлифә җиренең хаҗәте юк! Күн-түн эшлим, аның каравы тамагым тук!.. Дүрес, дүнья ал да гүл булмый, кайчак очны-очка ялгый алмаган чаклар да була... Нишләмәк кирәк! Тешне кысып булса да түзәргә, замана җиңеләйгәнне үмет итеп яшәргә туры килә... Һәрхәлдә, хәлифә җирендә мондагыдан җиңелрәк булмаячак. Кояшы да, ачлыгы да һәр җирдә бертүсле.
  Сафа белән Саҗидә Сәлимнең сүзләрен таң калып тыңладылар. Ерак ил турындагы матур хыяллары кисәк кенә сүрелеп калгандай булды, киләчәк тә инде элеккечә якты нур эченнән балкып күренми башлады. Әгәр дә Сәлим Мәүла Колыга бераз алданрак кайтса, ул, ихтимал, кияве белән Саҗидәне күчеп китмәскә күндерә дә алган булыр иде. Әмма хәзер соң иде инде. Мал-мүлкәт сатылган, элекке тормыш күе бозылган, юл әйберләре һәммәсе түйнәлеп, әзерләп куелган. Йортта да инде яңа хуҗа хакимлек итә. Бер уйланган уйдан хәзер кире кайту һич мүмкин түгел иде.
  – Күрәм, сез уегыздан кире кайтасы түгел, ахры. Ярар алайса, китә бирегез! Әмма Хәтирә монда калачак! – дип кырт кисте карт Керпе.
  – Ничек инде ул алай?
  – Шулай! Әйттем ич: Хәтирә монда кала, бетте-китте! Артык сүз озайтып торасы юк.
  Сафа белән Саҗидә мондый карарны һич күтмәгәннәр иде. Хәтирә үзе дә аптырый калды. Аннары алар үчәүләп Сәлим картны үгетләргә тотындылар, ләкин тегесе үз сүзендә нык торды. Ахыр чиктә, Сафа үзенең ирлек хокукларын ярдәмгә чакырып, үз хатынымны мин теләсә кая алып китә алам дип, түрлечә дәлилләр китереп карады, әмма алары да Сәлим картка тәэсир итмәде; ул әйтерсең Сафаның сүзләрен ишетми дә иде.
  – Син нәрсә, һаман гел бер сүз чәйнисең: хатын да хатын, имеш! Хәтирә сиңа хатын булса, миңа – үз кызым! Синеңчә, мин аны күрәләтә ач үлемгә чыгарып җибәрергә тиешмени? Сезнең анда барып ничек урнашасыгыз билгеле түгел бит әле, ә Хәтирәнең вакыты шундый, аңа тынычлык кирәк. Әллә инде шуны да аңламыйсызмы?
  Картның соңгы сүзләре Сафа белән Саҗидәгә салкын су койгандай тәэсир итте. Авылдагы чуалышлар, күченү мәшәкатьләре ыгы-зыгысында алар Хәтирәнең йүкле булуын һәм аны ерак юлга алып китү-китмәү турында ныклап уйларга кирәклеген ничектер истән чыгарганнар иде. Хәзер, Сәлим карт әйткәч, алар икесе берьюлы Хәтирәгә таба борылып карадылар. Чыннан да, Хәтирәнең гәүдәсе күзгә күренеп үзгәрә, калыная, түгәрәкләнә башлаган иде.
  Оялчан, басынкы табигатьле Хәтирә үзе дә әтисенә каршы нидер әйтмәкче булган иде дә, тегесе аны шундук сүзеннән бүлде:
  – Тыгылма, синең эш түгел... Монда каласың дигәч, монда каласың – бетте-китте!
  Беркемдә дә картны күндерерлек бүтән дәлил табылмады, һәм аның карары белән килешергә туры килде.
  Шактый озакка сузылган күңелсез тынлыктан соң, Саҗидә иренә таба борылды да:
  – Сәлим абзый дүрес әйтә: Хәтирәне, чынлап та, үзебез белән алырга ярамас, әйдә, әлегә монда калсын, – диде. – Яңа җирдә урнашып, тормышны җайлап җибәргәч, син аны кайтып алып килерсең. Ул вакытта инде бала да үсә түшкән булыр, алла боерса. – Саҗидә Хәтирәгә таба борылды: – Син дә без юк дип артык бетеренмә, сабырлыгыңны җыеп, Сафаны күт.
  – Юлы кыен, ерак, бәлкем кайтып та булмас, – дип куйды Сафа.
  – Юк, кайтасың, Сафа... Барып түпләнгәч тә, Хәтирәне алырга кайтасың... Хәер, мин үзем дә аны алырга кайтырмын әле... Ерак юлдан курыкмыйм мин... Сәлим абзый, Хәтирәне безнең белән җибәрерсең бит?
  – Кайчан җитәр әле ул вакыт?! Алдан юрап куясы юк... Вакыты җиткәч, күз күрер...
  – Хәер, ул чакта инде без синнән сорап та тормабыз... Бер-беребезгә шулхәтле ияләшеп беткән идек, аерылгач бик кыен булыр инде...
  * * *
  Ниһаять, күченеп китүчеләрнең беренче түркеме кузгаласы күн дә килеп җитте. Сандыклар, түенчекләр, самавыр, бала бишекләре түялгән олаулар бүтен авыл буена сузылды. Инешенең һәр борылышы, тугае, ярларындагы һәрбер агачы-куагы, юл буйларындагы һәрбер ташы-түмгәге элек-электән таныш һәм кадерле булган туган җирне ташлап, ерактагы чит-ят илгә карап юл тоттылар. Авылда калучы барча халык аларны озата чыкты. Басу капкасын узгач, азан әйтү үчен, олаулар бераз тукталып торды да, яңадан юлга кузгалды.
  Китүчеләргә кардәш тиешле кешеләр олауларны күрше авылгача диярлек озата бардылар. Саубуллашканда һәр ике як та бик күп күз яше түкте. Озатучыларның китүчеләргә бәхетле юл, яңа җирдә шатлыклы тормыш һәм якын киләчәктә күңелле очрашу теләп кычкырган тавышлары әле бик озак һавада яңгырап торды.
  Хәтирә ерагая барган кәрван артыннан моңсуланып карап калды, аның колагына әле һаман Саҗидәнең юатып әйткән йомшак сүзләре ишетелеп торгандай булды:
  – Ямансылама, Хәтирә... Матур, таза бер кыз бала тап безгә... Сафаны күт.
  Әкрәм карый белән Җиһан абыстай сәфәр чыгучыларга үзләре дә кушыла алмаулары үчен бик үкенделәр. Күз күне кузгалырга тиешле кешеләр арасында да беренче түркем белән китүчеләргә күнләшеп караучылар булды. Бары мулла-мәзин халкы, куштаннар гына кайгырышмадылар. Алар, әле күптән түгел генә күченү турында авыз суларын корытып сүйләнеп йүргән булсалар да, хәзер авылдагы бу ыгы-зыгыларга күлеп кенә карыйлар иде.
  * * *
  Газаплы юл шактый күп вакытны алды. Ниһаять, мүһаҗирләр һәммәсе исән-сау килеш Казанга барып җиттеләр һәм берничә товар вагонына түялеп Одессага юл тоттылар.
  *[Мүһаҗирләр - күчеп китүчеләр, эмигрантлар.]
  Одессада мүселман мүһаҗирләренә һәм хаҗга баручыларга ярдәм күрсәтү буенча махсус контора бар иде. Аның хуҗасы, Ибраһим Әдигәев дигән кеше, әлеге вакыйгаларга кадәр берничә күн элек Казаннан шушындый эчтәлектәге бер телеграмма алды:
  «Ике йүз баш куй озатылды. Каршы алыгыз. Алыш-биреш тәмамлану белән, миңа тиешле үлешне җибәрегез. Иртәгә тагын озатам. Әхмәт Чәйдәшев».
  Ә ул арада мүһаҗирләрне түягән поезд яшелләнә башлаган болыннар һәм урманнар аша әкрен генә күньякка үрмәләде. Вагоннарда бер-берсенә сыенышып утырган кешеләр хыял диңгезендә йүзәләр иде. Паровозның һәрбер кычкыртуы аларны тагы да дәртләндереп җибәрә, оҗмахтагыдай бәхетле тормыш вәгъдә итүче хәлифә җиренә һаман саен якынайта бара кебек иде.
  Авылда калучылар исә бу вакыт җыенга әзерләнәләр иде. Күченеп китүчеләр исәбенә үз дәүләтләрен арттырып, баеп калган куштаннар җыен бәйрәмен аеруча бер җанлылык, дәрт белән каршыларга җыеналар иде.
  IX
  Түрле тикшерү йортлары буйлап берсеннән икенчесенә күчереп азаплый торгач, Таҗи белән Фәхрине, ниһаять, түрмәгә китерделәр.
  Зур ишегалдының түрендә ике катлы шыксыз соры биналар тезелгән. Тышкы күренешләре белән алар Россия империясенең башка казна йортларына – казармаларга, суд яки больница биналарына охшаганнар иде.
  Тынчу һавалы, юеш озын коридор бинаның һәрбер катын икегә бүлеп тора. Коридорның буеннан-буена ике яклап камера ишекләре тезелеп киткән иде.
  Караңгы чырайлы дежур надзиратель яңа тоткыннарны китерүче конвоир биргән кәгазьне алып укыды да, Фәхри белән Таҗига искитмәүчән караш ташлап алды, аннары борын эченнән генә нидер мыгырдый-мыгырдый, икенче катка алып менә торган баскычка таба юнәлде.
  – Нәрсә катып калдыгыз? Минем арттан атлагыз! – дип кычкырды ул кинәт артка борылып.
  Конвоир һәм тоткыннар аның артыннан иярделәр. Таш басмаларга баскан аяк тавышлары бүтен бина эченә яңгырап таралды.
  Икенче кат коридоры буйлап бер-ике адым үткәч тә, надзиратель туктады һәм янәшәдәге камера ишегенең кечкенә тәрәзәсе аша эчке якка карады. Аннан да аңа берничә пар моңсу күз текәлгән иде. Бу хәл надзирательгә ошамады, күрәсең; ул, кулындагы авыр ачкыч бәйләме белән ачулы селтәнеп, эчтәгеләргә:
  – Нәрсә күзләрегезне акайттыгыз? Аю күрдегезме әллә? – дип кычкырды.
  Камера эчендәге тоткыннар ишек яныннан шундук артка чигенделәр. Надзиратель ишектәге тәрәзәчекне яңадан каплады да, ачкыч бәйләменнән үзенә кирәкле ачкычны эзли башлады.
  Таҗи белән Фәхри, күзләрен бер ноктага түбәгән хәлдә, күңелсез кыяфәттә надзиратель артында кымшанмыйча басып тордылар. Бу минутта аларның күңелендә, чыгар җай таба алмыйча, хәсрәтле уйлар үермәсе бүтерелә иде.
  – Ягез, кадерле кунаклар, рәхим итегез, – диде надзиратель, мыскыллы елмаеп, һәм берәр кеше генә үтәрдәй итеп, камераның ишеген ачты. Башта Таҗи, аннары Фәхри шул ярым ачык ишек аша кысыла-кысыла эчкә керделәр.
  Ишек, нәүбәттәге ике корбанны иректән мәхрүм итеп, яңадан шапылдап ябылды.
  Таш стена, асфальт идән, түшәм астында ук түннек сыман тимер рәшәткәле кечкенә тәрәзә, идән уртасында пычрак зур үстәл һәм ишек түбендә почмакта сасы ис аңкытып торган тәрәт чиләге – Таҗи белән Фәхринең камерага кергәч беренче күргән нәрсәләре менә шулар булды.
  Бераздан аларны камерадагы бүтән тоткыннар чолгап алды.
  – Егетләр, тәмәке бармы? – дип сорады арадан берсе.
  – Тартмыйбыз.
  – Ә ипиегез?
  – Ипи дә юк, – дип җавап бирде Таҗи.
  – Бирегә нәрсә үчен килеп эләктегез соң?
  Таҗи кулын гына селекте.
  – Нәрсә үчен икәнен үзебез дә түшенә алмыйбыз, – диде Фәхри. – Авылыбызда бунт булды. Солдатлар китереп, һәммә кешене суктырып үч алдылар. Ә безне менә зинданга...
  – Их, мин анда булган булсам, шайтан алгыры! Күрмәгәннәрен күрсәтер идем ул кабахәтләргә! – дип кычкырды бүренекедәй елтыр күзле бер татар егете.
  – Алай кызма әле син, егет! Каян беләсең, бәлкем без дә кул кушырып ятмаганбыздыр? – дип куйды Таҗи.
  – Ул чакта эш башка... Алайса, бик шәп булган. Юк үчен генә килеп эләкмәгәнсез, димәк...
  Таҗи егеткә җавап бирергә үлгермәде, камераның аргы очында ниндидер шау-шу күтәрелде.
  Түрле халык утыра иде монда. Күпчелеге – тикшерү астындагы тоткыннар иде. Арада ярты гомерләрен түрмәдә уздырганнары да юк түгел: андыйлар, иреккә чыгып җитәр-җитмәс борын яңадан түрмәгә эләгүләре аркасында, зиндан тормышына ияләшеп беткәннәр һәм гадәттә түзәлмәс җинаятьчеләргә әверелгәннәр иде. Дүрес, алар түркемендә юк кына бер-бер гаеп үчен беренче тапкыр түрмәгә эләккән алаканатлар да очраштыргалый, ләкин алар да, тәҗрибәле «остазлары» йогынтысында, тиз арада шундый ук башкисәрләргә әйләнәләр иде.
  Холкы-табигатенә карап, һәрбер тоткын түрмәдә үзен түрлечә тота. Берәүләр күннәр буе ләм-мим дәшмичә уйланып утырырга ярата яки вакытларының күп үлешен йоклап уздыра. Икенче берәүләр, киресенчә, үзләрен кая куярга белмичә, тимер читлеккә ябылган җанварлар сыман, почмактан почмакка арлы-бирле йүренә, куллары канаганчы таш стенаны тырный яисә йодрыклары белән бикле ишекне түяргә тотына. Кайвакытларда исә әрәмгә киткән яшь гомерләре үчен күенүгә түзә алмыйча һәм ирекле тормышларын сагынып, бер-берсенең җилкәләренә менеп басалар да, түшәм астындагы кечкенә тәрәзәнең тонык пыяласы аша урам якка күз түшереп алырга тырышалар.
  Ә инде камераның берәр почмагында бәхәс яки якалашу башлана калса, һәммәсе дә шунда үелешә.
  Менә хәзер дә, түрге почмакта күтәрелгән шау-шу тоткыннарның игътибарын үзенә җәлеп итте. Алар Фәхри белән Таҗиның үзләрен генә калдырып дәррәү шул почмакка ташландылар.
  Анда бер түркем ат караклары кулдан ясалган карта белән очко уйныйлар иде. Тоткыннардан бер чуаш үзенең иртәгә аласы икмәк паегын бер татарга оттырган икән. Ә ул икмәк татарга хәтле икенче бер урыска оттырылган булган. Менә шуннан бәхәс башланып киткән. Татар да, урыс та – һәрберсе үзен генә хаклы санап, чуашның икмәген дәгъвалый. Бәхәскә башка тоткыннар да кушылганнар. Күпчелек урыс ягын каерганга, бу урыс – Семен атлы тоткын, батыраеп китеп, татарга берне тамызып та алган. Тегесе дә каушап калмаган, үз нәүбәтендә аның үстенә ташланып, аны идәнгә егып салган да, тешләре белән бугазына ябышкан. Шулай итеп, чын-чынлап сугыш башланган.
  Башка тоткыннар әлеге сугыш чукмарларын аерырга тырышып карасалар да, моңардан берни чыкмады. Киресенчә, шау-шу күчәя генә түште, ярсып-ярсып сүгенгән тавышлар камера эчен дер селкетте.
  Шул вакыт кинәт ишек ачылып китте, һәм камерага кораллы ике надзиратель килеп керде. Ишек келәсе ничек шалтырамыйча ачылды да, ачкычлар чыңлаган тавыш ничек ишетелмәде – тоткыннар бүтенләй абайламыйча калдылар... Надзирательләрне күрү аларны шундук шып булырга мәҗбүр итте.
  Надзирательләр эшнең асылын сораштырмыйча ук аңлап алдылар: идәндә әүмәкләшкән кешеләр арасыннан әлеге чуашны, татар һәм урысны җилтерәтеп торгыздылар да, түрткәли-типкәли карцерга алып киттеләр.
  Бераздан түрмә коридорында сакчыларның:
  – Дежурныйлар! Әбәткә әзерләнегез, әбәткә! – дип кычкырып узган тавышлары ишетелде.
  Сәләмә киемле ике тоткын үстәл үстендәге зур мискиләрне эләктереп ишек янына барып бастылар:
  – Хәзер үзегезгә юынтык алып киләбез, әзерләнеп торыгыз, йолкышлар! – дип шаяртты берсе.
  Бер тоткын:
  – Әнә анда тәрәт чиләге дә мүлдерәмә тулган! Кем түгеп керә? – дип кычкырды.
  – Кем булсын, яңа килгәннәр, билгеле! Аларга да бераз күңел ачарга кирәк ич! – дип, дәррәү күтәреп алды башкалар.
  Таҗи белән Фәхри, бу сүзләрнең үзләренә карата әйтелгәнен аңлап, һичнинди ризасызлык күрсәтмәстән, авыр тәрәт чиләгенең тишекле колакларына озын таяк кигезделәр дә, шуның ярдәмендә аны иңнәренә күтәрделәр.
  Ике тамчы су кебек бер-берсенә охшаган күңелсез, эчпошыргыч күннәр башланды. Таҗи белән Фәхри түрмә тормышының мондый ялыктыргыч бертүрлелегенә бик озак ияләшә алмый азапландылар.
  Ниһаять, күннәрдән бер күнне кораллы конвой астында аларны округ суды тикшерүчесенә сорау алырга китерделәр. Алгы бүлмәдә шактый озак вакыт күтеп утырганнан соң, Таҗины кабинетка чакырдылар.
  Бүлмәдә язу үстәле янында ялтырап торган такыр башлы, алтын кысалы күзлек кигән тикшерүче утыра; тылмач вазифасын үтәүче икенче берәү – тузгак кара чәчле казакъ, ап-ак тешләрен ыржайтып, аның янәшәсенә баскан иде.
  Тикшерүче үстәл янына килеп туктаган Таҗига күзләрен күтәреп карады да, рәсми кагыйдә таләп иткән берничә сорауны бирде, аннары түп мәсьәләгә күчте:
  – Становой белән стражникларны үтерүче синме?
  – Юк, мин түгел.
  – Алайса үтерүчеләрнең исемнәрен әйт.
  – Бу эштә бүтен халык катнашты.
  – Становойга беренче булып син суктыңмы?
  – Юк.
  – Алайса, кем беренче булып сукты? Күргәнсеңдер бит?..
  – Күрмәдем. Без аны бүтен халык белән бергә чолгап алдык...
  – Авылга гаскәри отряд килеп түшкәч ни үчен качып киттең? Бәлкем шуны аңлатып бирерсең?
  – Мин качып китмәдем. Мин берәр хезмәткә ялланырга дип кенә авылдан чыгып киттем.
  – Ә офицерга ни үчен паспортыңны күрсәтмәдең? Безгә билгеле бит: офицер паспорт күрсәтүне сорагач, син һәм синең иптәшең шундук кача башлагансыз.
  – Минем паспортым юк иде.
  – Эш эзләп читкә китәргә булгач, паспорт алу турында ни үчен алданрак кайгыртмадың?
  – Ул чакта кемдә паспорт кайгысы булсын... Түрәләр үзләре дә түрлесе түрле җиргә качып беткән иде.
  – Качып беткән иде дисең алайса?.. Ярар, бар, чык!
  Таҗидан беренче сорау алу шуның белән тәмам булды. Аннары кабинетка Фәхрине керттеләр. Ул да, Таҗи белән алдан сүз куешканча, тикшерүченең сорауларына бер үк түрле җаваплар бирергә тырышты.
  Ә атна-ун күннән Таҗиның берьялгызын гына чакырдылар. Бу юлы да ул тикшерүче сораганнарга бик саран җавап кайтарды яки күрәләтә ялганлады. Ул хәтта үзе сүйләгәннәргә тикшерүчене ышандыра алдым дип эчтән генә сүенә дә башлаган иде.