Tormoş basqıstarı - 6

— Äzäm tanımaslıq räüyeştä himerep qaytqan. Batşa ikmäge şulay himertä şul... İnde bayğa kermä¬yem, üz könömdö üzem küräm tip mahayıp höyläşä, imeş...— tigän häbärzär taraldı.
Halıq arahında iñ küp höylängäne Vahit buldı.
Vahit elek şäkert bulıp ta häzer namazğa yörömäüye, yomalarğa barha la, salmahız ğına farızın uqı¬ğas, sığıp tayıuı, yomanan huñ boronğo keüyek «täbä¬räk sürähen» uqımauı, qay ber mäclestärzä ällä nin¬däy yañı fekerzär östönä, «batşa ikmägen aşap taza¬rıp, himerep qaytqandar» tigän keşelärgä qarşı:
— Batşanıñ nindäy ikmäge bulhın, ul igen säsäme ni?.. Ul üze bezzeñ ikmäkte aşap yata...— tigän auır ğına hüzzärze ısqındırıp quyıuı üze turahında tör¬lö ğäybättär tıuıuına säbäp bulıp äüyerelde.
Auıldıñ mullahı menän qay ber quştandarı, Vahittıñ hüzzären arttırıp, halıq arahında Vahit tu¬rahında törlö hüzzär taratırğa kereştelär. Şunıñ arqahında:
– Ul ällä nişläp bozolop, binamaz bulıp qayt¬qan ikän...
– Urıs ni, mosolman ni, barıber keşelär inde, tip häzrättärgä qarşı kilgän, imeş...
– Batşa bezzeñ ikmäkte aşap yata, ti ikän... Batşa niñä bezzeñ ikmäkte aşahın? Ul bit üze aqsa yahay... Üze aqsa yahahın da bezzeñ ikmäkte aşap torhon, imeş...— tigän hüzzär teldän-telgä yöröy başlanı.
Vahit haqında taralıp ölgörgän bıl «auır hüzzär» Ğälläm ağay menän Fäüziä yıñgägä lä, Märyämgä lä bik nasar täsir itte. Ular küptän kötkän bähettäreneñ ber site yımerelgän keüyek bulıp, Vahittı halıqtıñ tel-te¬şenän sığarırğa yuldar ezlärgä kereştelär. Unı boronğo keüyek hälfä yahap, östönä yılän, başına salma, ayağına sitek-käüyeş keyzerep, biş vaqıt namazğa yö¬röüyen küräheläre kilep, urını kilgän hayın ögötläp qaralılar. Ostazı ahun häzrätkä barıp küreşep, «häyer-doğahın» alıp qaytırğa dimlänelär. Qay vaqıt¬ta:
— Eşte här kem eşläy ul... hin uqıuıñda bul, uqıu arqahında rähät kön kürerheñ,— tip qaranılar.
Läkin Vahit ularzıñ hüzzärenä qolaq halmanı, salma menän yılände qulına almanı, ostazı ahun häz¬rätkä küreşergä barmanı. Şunıñ östönä haldattan qaytıp ber azna üteügä kürşe auıldıñ uçitele menän yaqınlaşıp aldı. Elektän dä halıq tarafınan artıq yaratılmay, urısqa oqşağan uçitel menän yaqınlaşıuı Vahittıñ «ällä nindäy ber şikle yulğa» kergä¬nen tağı la asa töştö. Ozaq ta ütmäy:
— At azğını tayğa eyärer tigän keüyek, Vahit urıs keüyek ber nämä menän yöröy başlanı. İzgelärzän qasıu yaramas ine... Isınlap ta haldattan bötönläy bozolop qaytqan ikän ul yıget! — tigän hüzzärze işettelär.
Ataları arqırı işetkän häbärgä Vahit ber zä asıulanmay:
— Ular telähä nämä äythendär, mineñ ularza eşem yuq. Ul uçitel şul hüzzärze höyläüselärzeñ hämmähenän dä artıq bulha, ni eşlärhegez? Ul keşe östöndä yäşämäy, balalarğa käräkle nämälär uqıtıp, üz kösö menän kön kürä... Unan huñ, unıñ başqa yaqşı yaqtarı la bar...—tigän yauap qaytarzı.
Kisqoron küñelle genä eselep ultırılğan säy yanın¬da başlanğan bıl hüzzär Vahittıñ bığasa üze ösön borsolop yörögän ata-äsähenä üzeneñ es seren başlap asıp bireüyenä säbäp bulıp töştö. Unıñ yuğarılağı hüzzärenä qarşı atahı:
— Balam, üz kösö menän kön kürmägän kem bar huñ? Bına min üzemde belä başlağandan birle eşläp kön küräm, hine keşe bulhın tip uqıtırğa tırıştım. Şunıñ ösön eşlänem. Ällä bezzeñ töşönmägän yırzäre¬bez barzır, hineñ boronğo töslö şäkerttär keüyek yörömäüyeñdän halıq törlö hüzzär höyläy...— tip Vahitqa söäl yözö menän qarap quyzı. Vahit bik irkenläp:
— Üz kösö menän kön kürmägän keşelär bik küp ular. Bına bezzeñ bında, hezzeñ küz aldığızza Dura¬sov, Aqbirzin tigän bayarzar bar. Ularzıñ här berehe ällä nisä meñ disätinä yır biläyzär. Bez säser ösön genä yıl hayın nisä meñ täñkälek yır hatalar. Ber sıbıqta¬rın kiskän ösön krästiändärze atıp ülterälär. Ütkän yıl ğına Sähi ağayzı atıp ülterzelär. Ular östönä här ber auıl hayın tip äyterlek ber nisä bay bulıp, ular keşe kösö arqahında baylıqtarın arttıralar. Aqsaları arqahında his ber auırlıq kürmäyzär. Bına bezzeñ auıldan Söläymän bayzı alhaq, unıñ üze nimä eşlägäne bar? Kön-tön aşap-esep, iserep yörögän İb¬rayı (Söläymän bayzıñ ulı İbrahim) aqsa arqahında ğına haldattan qotolop qaldı. Şunıñ östönä auılda telähä nindäy bozoqloq eşlähä lä, halıq uğa qarşı ber hüz zä äytä almay, sönki bötä türälär ular yaqlı. Yıraq şähärzärgä kithäñ, şunday bayarzar, şunıñ ke¬üyek bayzarzı tağı la küberäk küräheñ.
Vahittan küz zä almay tıñlap torğan Ğälläm ağay sızamanı:
— Hozay tigez yaratmağas, nisek itäheñ? Här kemdeñ şulay bulahı kilä lä bit, hozay bähet birmägäs, bul¬may...— tigän hüzen qıstırzı. Unıñ bıl hüzzären Fäü¬ziä yıñgä lä yöplägändän eyägen helkep quyzı.
Vahit aşıqmay ğına:
— Hozay ni ösön bähette kön-tön esep, usallıq eş¬läp, başqalarğa auırlıq kilterä torğan keşelärgä birä lä, tañdan alıp qara töngä qäzär eşlägän keşe¬lärgä birmäy? Atay, bıl eştär hin uylağansa tügel. Elek mäzräsälä uqıp yörögändä, min dä şulay uylay torğan inem, unda bezgä şulay öyrätälär ine. Läkin haldatqa barıp, törlö keşelärgä osrap, törlö hüzzär işetep, undağı qot osqos yämhez eştärze üz küzem menän kürgäs, ul uyımdan qayttım. Unda bezzeñ küz aldıbızza eşse-krästiändär yaqlı bulğan, bına tigän yıgettärze yıte tön urtahında atıp ülterzelär. (Vahit ul «bötmäs ez qaldırğan şomlo tön»däge küreneştärgä ozaq tuqtalıp höyläne lä, körhönöp alğandan huñ, hüz¬ze dauam itterze.) Şularzı atıuzıñ yämhez küreneş¬tären min äle lä küz aldımdan yıbärä almayım. Ular¬zıñ atılır aldınan äytkän hüzzäre äle lä mineñ qola¬ğım töböndä yañğırap torğan töslö bula. Ul atılğan yıgettär keşe lä ültermägändär, ällä nindäy usallıq ta eşlämägändär, mägär ana şul küp yır biläüse bayar¬zarğa, keşe kösö arqahında kön kürgän bayzarğa häm ularzı yaqlausı türälärgä qarşı baş kütärergä öndä¬gändär ikän. Ular üzzäreneñ ni ösön köräşeüzären yazıuzar aşa taratqandar ine. Şul yazıuzarzı uqığas, bik küp haldattar küñeldäre menän ular yaqlı buldı¬lar. Unan huñ min haldatqa barğan saqta yulda Säği¬tov tigän ber yıgetkä osranım. Unıñ miñä bik küp fayzahı teyze. Ul üze bılay qarap torouğa urıs töslö bulha la, äytkän hüzzäre gelän yaqşılıq ine... Şul yıgette un yılğa katorgağa yıbärzelär. Ul yıget mineñ uqırğa öyräneüyemä häm ber az bulha la küzem asılıu¬ğa säbäp buldı...
Fäüziä yıñgä menän Märyäm ikäühe berzän:
— Ul mesken yıget häzer isänme ikän äle?— tigän söälde birzelär.
Vahit, ällä nimälär küz aldına kilgän keüyek, ti¬rä-yağına qarap alğandan huñ:
— Belep bulmay, ällä isänder. Ämmä isän-hau donyağa sıqha, eş kürhäter ine,— tip quyzı häm hü¬zendä dauam itep:— Ütkän yıl şulay Berense mayza haldattarzı irtä ük qorallandırıp alıp kittelär. Bez üzebezze qayza häm kemdärgä qarşı barıuıbızzı kübebez aldan uq belgän inek... — tip Berense may bay¬ramı könöndä bulıp ütkän eşselärzeñ qızıl flagtar kütärep sığıuzarın, ularzıñ atılıuzarın, şundağı küreneştärze häm üzeneñ qulındağı ştıgı menän atlı kazaktıñ yaltırağan qılısın sitkä qağıp yıbärep, ber eşsene ülemdän qotqarıp alıp qalıuın, ber töndö qarauılda yörögän sağında «İman şartı» saqlı ğına kitap tabıp, şunıñ arqahında naçalstvolar qarşı-hına yauapqa tarttırılıuın beräm-beräm höyläp sıq¬tı.
Ul höyläp bötkändä, unıñ hüzzären tın da almay tıñlap torğan Fäüziä yıñgä häm Märyämdeñ küzzärendä yäş börsöktäre yaltıray, Ğälläm ağay küzen dä almay Vahitqa qarap tora ine. Vahit, ularğa qarap:
— Eştär bına şulay tora... Şularzı kürgäs, kire iske tormoşoma qaytahım kilmäy...— tip quyzı.
Tıñlausılar ber yulı:
— Hineñ hüzeñ dörös şul... Bez bında yatıp ber nämä lä belmäybez şul... Halıqtıñ tel-teşenän yözäp bötkängä kürä genä äytä inek, bınan huñ hiñä qarşı ber hüz zä äytmäbez,— tip Vahitqa qarap uyğa qaldılar.
UL ÄFÄNDENEÑ KİTKÄNE YaQŞI
Vahit ütkän töndä höylägän keüyek, huñınan da här vaqıt atalarına üzeneñ başınan ütkän häm küze menän kürgän vaqiğalarzı höyläü östönä, üze belgänsä, ul qanlı vaqiğalarzıñ ni ösön kilep sığıuzarınıñ sä¬bäptären töşöndöröüze dauam itte.
Şulay höyläp kileü arqahında ğailä esendäge ke¬şelär Vahittıñ ni ösön boronğo yulınan ayırılıp, ikense ber yulğa kergänen añlay başlanılar häm unıñ höylägän hüzzären dörösläü yulına kerzelär. Vahit öy esendägelärzeñ küñeldären üzeneñ totqan yulına, te¬lägän teläktärenä buyhondorou däräcähenä ireşeüyen kürep şatlandı. Oşo añlaşıu arqahında Vahit ularzı boronğonan da yaqın kürä başlağan keüyek, ular za Vahittı boronğo şäkert bulıp yörögän vaqıttarına qarağanda la yaqın kürä başlanılar. Şul vaqıttan başlap tormoştarı añlaşılıp eş kürelä torğan ber ğailä bulıp äüyereldelär, här ber eş tatıulıq nige¬zendä käñäş menän eşlänä başlanı.
Vahit könküreş eştären üz qulına alıp, işek al¬dın tazartıu, maldarzı qarau, besän häm utın taşıu keüyek auır kürengän eştärzän atahın bötönläy azat itte. Bıl eştär Vahitqa mäzräsälä yatıp «Mohtasar», «Şämsiä» uqıuzarzan da, mäsetkä yöröp ğibäzät qı-lıuzan da matur, yağımlı bulıp kürende.
Vahit haldattan qaytqan köndärzä bulğan feker-uy başqalıqtarındağı añlaşılmauzar bötkäs, bığasa quzğatılmay torğan Märyämde Mähmütkä bireü mäsä¬lähe alğa kilep bastı.
Vahitqa haldatta sağında uq hat arqılı añlatıl¬ğan bıl «zur mäsälä» Mähmütteñ Ğälläm ağayzarğa Vahittı küreü hıltauı menän kilgän köndö yañınan kü¬tärelde.
Şulay ber qışqı köndö kiskä qarşı Vahit işek aldında eşläp yörögändä, bılarzıñ qapqa töptärenä atlı ber keşe kilep tuqtanı.
Bıl keşe Vahittıñ mäzräsä iptäşe Mähmüt ine. Mähmüt, üzeneñ märtäbähe üskänlegen kürhätergä telä¬gän keüyek, östönä tölkö tolop, başına qarakül hımaq bürek, muyınına zur aq şarf urap, yaqşı ğına qunaq sanahında kilep töştö. Ul Vahittı tires tügep yörö-gändä osratıp, esenän genä Vahittıñ bik tübän töşkän¬legen, üzeneñ bik zur üskänen uylap, Märyämde qulğa töşöröüyendä şöbhähe qalmağan räüyeştä küreşte.
Vahit unıñ östönä qarap alğandan huñ, küptänge tanıştarsa asıq yöz menän küreşep, işek aldında ber az höyläşep torğandan huñ, öygä alıp kerze.
Ular öygä kergändä, Ğälläm ağay qunaqtı qarşı alırğa äzerlängän, Fäüziä yıñgä menän Märyäm törlö töstäge debettär menän bizäklänep süpläp huğılğan qızıl şarşauzıñ artına kerep, qunaqtan yäşerenep ölgörgändär ine. Vahit menän Mähmütte yılı, yıynaq öy menän oşo küreneş häm Ğälläm ağayzıñ asıq yözö qarşı aldı.
Mähmüt sisenderelep, türgä ultırtılıp, isän-haulıq horaşıp bötkändän huñ küp tä ütmäy, hüz tormoş mäsälähenä küste.
Ğälläm ağay Vahittıñ isän-hau qaytıp, qartayğan könöndä üzeneñ auır eştän buşanıu şatlığın äy¬tep ütte.
Mähmüt üzeneñ häzrät fatihahı menän mäzräsäne bö¬töröp, Sabit auılına mulla bulır ösön prigovor yıyıuzarın häm mähkämäi şärğiägä barıp imam hatiplıqqa imtihan bireüyen, unda möftöy häzrät häm qa¬zıyzarzı küreüyen artıq ozon itep höylägändän huñ kinäyäle räüyeştä genä:
— Bıl bähetkä ireştem, inde hozay säzäqätle ber räfiğä nasip ithen ine, bötä telägem şunda...— tip qızıl şarşau yağına häm Ğälläm ağay menän Vahitqa qarap quyzı.
Unıñ bıl hüzenä Ğälläm ağay qızara töştö häm, Vahittıñ ni fekerzä ikänen belergä telägän keüyek, Va¬hitqa qarağanın üze lä hizmäy qaldı. Vahit unıñ bıl hüzzären tıñlap ta, haman da ber hüz äytmäy torouın, ikense törlö äytkändä, unıñ şul saqlı «zur bähettä-ren» dä urtaqlaşmauın kürgäs, Mähmüt azıraq uñayhızlandı häm şul uñayhızlıqtı bötörör ösön Vahit¬qa qarap:
— Bezzeñ şäriktär (ber sinıfta uqığan şäkerttär bula) arahında iñ ziräge hin ineñ, läkin haldatqa ki¬tep bik küp artta qaldıñ... Ägär zä hin haldat bälähe¬nä griftar bulmağan bulhañ, bıl köndä iñ bay ber auılğa imam hatip, hatta mödärris bulğan bulır ineñ bit,— tip, üzeneñ Vahit ösön qayğırğanın belderep, tağı la qızıl şarşauzıñ ike yaq sitenä qarap aldı. Läkin şarşauzıñ ber yıre lä qıymıldamauı, unıñ be¬rär yaq sitendä matur ber «döhtär»zeñ nurlı küzzäre kürenmäüye Mähmütkä bik küñelhez toyoldo.
Mulla bulasaq keşelärzeñ serzären añlamağan sa¬dä küñelle Ğälläm ağay, Mähmütteñ hüzen döröslägän keüyek, uğa qarap:
— Dörös, Mähmüt äfände, bezzeñ Vahitqa hezzeñ ke¬üyek ozaq uqırğa tura kilmäne. Üzem eşläp bulha la, unı uqıtırğa telänem, bulmanı... Häzer inde Vahit üz eşen üze belä,— tip, hüzen tamam itä almay, Vahitkä qaranı.
Vahit här ike yaqtıñ hüzzären tıñlağandan huñ, aldındağı säyen esep aldı la bik halqın qan menän:
— Başta min haldatqa kiteüyemä qayğırğan bul¬ham da, häzer qayğırmayım. Min unda tormoştoñ tör¬lö basqıstarın kürep üteü menän bergä, här ber qur¬qınıslı ülem yanında poptarzıñ, mullalarzıñ doğa qılıp torouzarın kürzem... Bılar här kemgä ocmah teläyzär, läkin üzzäreneñ qayhı yaqta ikänep äytä al¬mayzar. Allanan da, keşelärzän dä qurqalar... Şunıñ ösön min ul yulğa kermäy qalıuıma şatlanam, hin şul yulğa kergänheñ ikän, ul yağın üzeñ beläheñ!.. Hiñä säzäqätle räfiğäne lä şul mullalar arahınan ezläü yaqşı bulır,— tip hüzen bötörzö.
Bınday hüzzärze işeteüze uylamağan Mähmütkä bıl hüzzär bik auır kürende bulha käräk, ul tirä-yağına qa¬ranıp aldı la:
— Şulay inde, bez islam şäriğäte quşıuı buyın¬sa barabız... yäğni täqdirzä yazılğan, miğadtarza sä¬se bäylängän berär näsibe bulır,— tigän vaqıtta, nin¬däyzer ber sanalı keşeneñ işek aldına kergän tauı¬şı işetelde. Vahit tiz genä işek aldına sığıp kit¬käs, Mähmüt menän Ğälläm ağay ikäü genä qaldılar.
Mähmüt ber az irkenläp alğan keüyek bulıp, tağı la şarşau yağına küzen töşöröp alğandan huñ, Ğälläm ağayğa qarap:
— Şulay inde... Bez haman boronğo uyza yöröyböz: niätebez yaqşı, alla quşqandan sığıp bulmas...—tip Ğälläm ağayzan yauap kötkän keüyek hüzen bötörzä.
Ğälläm ağay nimä äytergä belmäy aptırap torğanda, işektän kürşe auıldıñ uçitele menän Vahit kerzelär. Uçitel işektän kergändä ük asıq yöz menän:
— Hezzä qunaq ta bar ikän! Bähetleneñ qunağı bergä bula tigän keüyek, hez bähetle ikänhegez, Ğälläm ağay. İsän-hau torahığızmı? — tip kilep küreşte.
Ul sisenep säy yanına ultırğas ta, törlö hüzzär baş¬lanıp, mäcles yänlänep kitte häm, şarşau artında küñelle quzğalıuzar barlığı hizelep, ber nisä minut esendä aşyaulıq östöndäge aşamlıqtar östälep, sama¬uır za yañırtılıp ölgöröldö.
Bıl yañı qunaq Mähmütkä ällä nindäy yaqtan tar¬lıq kiltergän keüyek buldı häm başqalarğa hizzerer¬lek räüyeştä uçitelgä doşmandarğa qarağan keüyek qa¬rap aldı la başın tübän töşörzö.
Uçitel ber zä kerhez räüyeştä Ğälläm ağayğa qa¬rap:
– Fäüziä yıñgä menän Märyäm isän-hauzarmı? — tip, asıqtan-asıq qatın-qızzar isemen äytep, ularzı horaşıuı Mähmütteñ asıuın tağı la kilterä töştö. Ul üzeneñ şul uçitel keüyek horaşırğa la aqılı yıtmäüyen uylap, üzen-üze şeltäläne häm esenän Märyämdeñ yanıp torğan qara küzzären uçitelgä töşöröüyen faraz itep, üzendä könläşeü hizze. Aptırağandan tağı la säğäten alıp qarağandan huñ:
– Ğälläm ağay, ni eşläybez, yäsiğ namazı yıtkän ikän? — tigän buldı, sönki ul häzerge uñışhızlıqtan sığır ösön şunan da yaqşı sara taba almanı.
Ğälläm ağay az ğına uylap torğas:
— Mähmüt äfände, bez tähärätlänep mäsetkä barıp qaytayıq bulmaha... — tigän hüzzän huñ, ular tähärät¬länep, namazğa kittelär. Läkin bıl kiteü Mähmütkä üz bäheten ällä kemgä taşlap kiteü keüyek auır buldı. Na¬maz uqığanda la unıñ küñele väsväsänän sığa almanı. Ular sığıp kitkäs tä, Märyäm şarşau arahınan uçi¬telgä qarar, bulmaha üze bılar yağına sığır töslö bu¬lıp küz aldına kilde.
Ular kitkäs, Vahit şarşau yağına qarap:
— Äsäy, samauırığızzı yıyıştırıp alığız in¬de! — Kölä töşöp: — Niñä qasıp torahığız, sığığız bıl yaqqa, — tigäs, Fäüziä yıñgä sığıp, qunaq menän isänläşte. Märyäm dä şarşauzı tarta töşöp, basınqıraq tauış menän isänläşkändän huñ, äsähe alıp bir-gän äyberzärze tege yaqqa urınlaştıra başlanı.
Vahit menän uçitel törlö nämälär haqında küñel¬länep höyläşergä kereştelär. Fäüziä yıñgä menän Mär¬yäm dä, bılarzıñ hüzzären tıñlau aralaş, üz eştären¬dä buldılar. Öy ese yänlänep kitte.
Ğälläm ağay namazzan yañğız ğına qayttı. Vahitteñ:
— Tege nämäne qayza qaldırzıñ? — tip horauına qarşı:
— Mähmüt äfändene häzrät säygä alıp kitte. Miñä lä äytkän ine lä, min, qunaq bar, tip ğözör ütenep, qaytıp kittem, — tine.
Vahit kölä töşöp:
— Ul äfändeneñ üz işe menän kitkäne yaqşı. Ul bezgä iş bula almas, — tine.
Ğälläm ağay Vahitteñ hüzen döröslägän räüyeştä:
— Şulay inde, «iş işe menän, qoş qoşo menän» tizär bit. Ul bezzeñ häzrät menän küreşeü menän kile¬şep kittelär, mäset aldında höyläşeüzären kötä-kötä öşöp böttöm, — tine.
Bıl hüzgä uçitel dä qatnaştı:
— Ğälläm ağay, ular ber-berehen bik yaqşı añlay¬zar şul, sönki ularzıñ käseptäre, totqan yuldarı ber töslö. Bına bezzeñ totqan yulıbız başqa bulğas, ular menän üzläşep kitä almaybız. Ular din höyläy, bez könküreşte höyläybez. Şunıñ ösön ular bezgä, bez ular¬ğa yaqınlaşa almaybız, — tine lä Vahit menän höyl䬺ergä kereşte.
Mähmüt häzrät yanınan bik huñ qayttı. Ul häzer Va¬hit menän dä, uçitel menän dä üzläşep, ısın küñeldän höyläşep kitä almauın belä ine. Şunıñ ösön üzeneñ hüzzären Ğälläm ağayğa qarataraq höylärgä kereşte häm üzeneñ häzrät menän vaq-töyäk keşelär añlamay torğan zur mäsälälär haqında höyläşep ultırğanın beldereü isäbe menän:
— Ğälläm ağay, häzrätegez yaqşı ğına ğalim keşe ikän, min unı äle ulay uq tip belmäy inem. Ähle ği¬lem menän höyläşep ultırıuı la küñelle bit! — tip hüz başlanı häm, Vahit menän uçitelgä qarap, ularzıñ häzer tik torouzarın kürep, hüzendä dauam itte: — Min äytäm, häzrät, yännät menän yähännäm häzerge köndä lä barzarmı? — tim. Ul ularzıñ barlıqtarın ayät häm hädistär menän isbat itä. Min unıñ ğilemen hınar ösön, yuramal möğtäzilälär yulı menän kittem: yuq, häzrät, ägär ular bula torğan bulhalar, İsrafil surın örgän¬dä qayza qalalar? Qörändä: «Kölö şäyin haliken illa vächähü», yäğni ul köndö hämmä nämälär häläk bulıp bötör, mägär allahı täğälä üze genä qalır tigän bit, tim. Häzrät aptırap töştö lä:
— Mulla Mähmüt, hin möğtäzilälär kiltergän dä¬lilde kilteräheñ, allağa his ber möhäl eş yuq,— tine. Şulay itep, häzrät ğaciz qala yazzı, — tip, üzen kütä¬rep höylärgä kereşte.
Unıñ bıl hüzzären Ğälläm ağay rätläp añlamanı, Vahit ähämiät birmäy, tik qarap ultırzı, tik uçitel yılmaya töşöp:
— Ä huñ ul yännättäge hur qızzarı la haman tora¬larmı ikän, ular qiämätkä saqlı qartayıp bötmästär¬me ikän? — tip horanı.
Mähmüt uçiteldeñ mısqıllı itep horauın hizä tö¬şöp:
— Äfändem, allahı täğäläneñ qözrättärenän kölör¬gä yaramay. Yır-kükte yaratqan alla ocmahtı la, undağı hur qızzarın da yarata alır. Tik inqar iteüse dähri¬zär menän vaqıt äräm itähem kilmäy! — tip uçitelgä ränyeüle qaraş menän qaranı la hüzen kiste.
Mäcles ber az tın torğandan huñ, hüz başqa mäsä¬lälärgä küsep, küñelle genä höyläşep ultırğandan huñ, här kem yoqoğa yattılar.
İrtägehen här ike qunaqtı säy eserep, asıq yöz me¬nän ozatıp qaldılar, läkin qunaqtarzıñ berehe, Mäh¬müt, üzeneñ uylağan eşe kötölmägän räüyeştä uñışhız sıqqanlıqtan, «niñä kildem» tigän köngä töşöp, küñel¬hez kitte. Uçitel üzeneñ Vahitqa kileüyenän şatlan¬ğanlığın belderep, asıq yöz menän küñelle räüyeştä şatlanıp ayırıldı.
Vahit üzeneñ boronğo vaqıttağı mäzräsä iptäşe Mähmüttän feker häm totqan yulı yağınan şul saqlı yıraqlaşıuın uylap, ber yaqtan, ğäcäphende, ikense yaqtan, unıñ his ber donya kürmäy, iske mäzräsälä yata-yata tupaslanıp, donyağa bınan meñ yıldar elek bulğan ber qaraşta torop qalıuın isäpläp unı qızğandı.
Mähmüt tä yulda qaytıp barğanda, Vahitta bulğan üzgäreşte küz aldınan ütkärep, unıñ bılay boronğo mäzräsä iptäşenä häm din eştärenä halqın qarauın haldatta yöröp bozolouınan häm «ğilem» yağınan artta qalıuınan tip uylanı la:
— Kem nisek bulır, alda kürerbez äle... Ämmä Mär¬yäm qızğanıs, unı şul urıs keüyek uçitelgä yäihä be¬rär hasıq mucikqa birep äräm itälär inde... — tigän hüzzärze mığırzap, asıu menän atın huğıp alğa kitte.
«TARTAY TELENÄN TABIR», — TİNELÄR
Tege uçitel barğan hayın Vahittarğa kileüyen yı¬şayttı. Ul yazğa saqlı ber nisä rät kistän kilep irtän kitte.
Elek uçitel iseme menän yörötölgän bıl keşe, bara torğas, Ğälläm ağayzar ğailähendä üzläşep, Näğim Ämi¬nev tip üzeneñ isem-familiyahı menän yörötölä başla¬nı. Vahit kenä tügel, Ğälläm ağay menän Fäüziä yıñgä lä, Märyäm dä unı üzzäreneñ yaqın ber keşeläre keüyek qar¬şı ala torğan buldılar. Auıl ğäzätensä, başqa vaqıt¬tarza sit keşe kilgändä töşörölä torğan kizele şar¬şau Näğim kilgän vaqıttarza kütärelgän urınınan tö¬şörölmäy başlanı. Mähmüt häm başqa şunıñ keüyek maylı küzzärzän haqlana torğan Ğälläm ağayzar Näğimdän haqlanırğa käräkhenmänelär.
Näğim kilep qunğan köndö, ular Vahit menän ikäü¬läp, Ğälläm ağayzar artıq añlap yıtkerä almay torğan, gäzittärzä yazılıuına qarağanda, donyanıñ törlö şähärzärendäge zavod-fabrikalarzağı eşselärzeñ quzğa¬lıştarı, eş taşlauzarı, ällä qayhı ber gubernala krästiändärzeñ yırzäre az bulğanlıqtan baş kütärep, bayarzarzıñ imeniyeların talauzarı, şul baş kütäreüse¬lärgä qarşı karatelnıy äträttär (yaza firqäläre) yıbärtep basıuzar, ällä qayzağı mosolmandarzıñ ısul yäzit mäktäptären yaptırıuzar, ularzıñ uqıtıusıla¬rın sitkä höröüzär, törmälärgä yabıuzar häm başqa şu-nıñ keüyek hökümät menän eşselär, krästiändär häm inorodetstar arahında sıqqan hisaphız küp añlaşılmau¬zar, aldağı köndärzeñ berendä zur ihtilaldar bulmay qalmas tigän mäsälägä kilep tuqtay torğan buldılar.
Qay vaqıtta Näğim äkren genä, läkin bik moñlo ta¬uış häm Ğälläm ağayzarzıñ berehe lä işetmägän köy menän:
Taşlayıq, tuğandar, iske donyanı,
Kithen ayaqtan unıñ tuzanı...—
tigän yırzarzı yırlay. Ul bıl yırzarzı yırlağanda, ber moñlanıp, ber ğäyrätlänep kitkän keüyek bula. Vahit şunıñ keüyek matur köyzärze haldatta işeteüyen, ul köy¬zär küp eşselär auızınan yırlanğanda bigeräk tä ma¬tur häm moñlo ikänen östäp quya ine.
Şunday hüzzär höylägändä häm Näğim şunday yır¬zarzı yırlağanda, öy esendäge keşelärzeñ Vahit menän Näğimdän başqaları, alda ällä nindäy qurqınıs va¬qiğalar bulasağın uylap qurqıuğa töşälär, läkin ul qurqınıstarzı barıber kürep ütergä teyeşle ber eş keüyek küz aldarına kilterep, ul vaqiğalarzıñ tizeräk bulıuın teläü uyına kilälär ine. Ularzıñ oşo qaraş¬tarın añlağan Näğim menän Vahit kölä töşöp:
— Barıber tormoş bıl köyönsä barasaq tügel. Ul üzgärergä teyeş, häm halıq şul üzgäreş vaqıtına äzer¬länep tororğa teyeş, — tigän hüzzärze äytep, öy esendä¬gelärzeñ küñeldären yıuatıp quyalar ine.
Näğimdeñ huñğı kilep kiteüyenän ber nisä köndär üt¬käs, Märyämdeñ üz teläge häm Vahittıñ dä mäslihät kü¬reüye menän, Ğälläm ağayzıñ üzzäre samahındaraq ber krästiän balahına Märyämde keyäügä birzelär, här ike yaqtıñ teläge menän eşlängän bıl eşte Ğälläm ağay za, Fäüziä yıñgä lä şatlanıp qarşı aldılar, läkin tor-moşqa yañı sığa torğan bıl ike yäşteñ tuy şatlığı Näğimdän kilgän keskenä ber hat arqahında yuğala yaz¬zı. Ul hat oşo ine:
«Vahit iptäş!
Hökümät mämürzäre miñä administrativnıy porya¬dok buyınsa ike kön esendä... auılınan sığıp kitergä häm... gubernahına barırğa boyoroq birzelär. Bıl eş¬teñ säyäsi yaqtan ikäne mäğlüm. Öyrängän yır, yaqın kür¬gän iptäştärzän ayırılıp kiteü auır keüyek bulha la, häzergä baş eyergä tura kilä. Ber vaqıt bezzeñ osta la tuy bulır, şul vaqıtta bez zä isäpläşerbez!.. Şunıñ östönä, bıl eşteñ donos arqahında ikäne mäğlüm. Kemdärzän haqlanırğa käräk ikänen hiñä äytkän inem, şu¬larzı iseñdä tot... Ber azğa hağıraq bul. Mineñsä, bıl tirälä şulay mäslihät. Asıq höylär vaqıttarğa yıraq qalmağan inde. Ğälläm ağay, Fäüziä yıñgä häm Märyäm¬gä säläm, Märyämdeñ şatlığın urtaqlaşıp, alda bä¬hetle, irken tormoş teläyem. Bulasaq iptäşe eşsän, uñğan yıget. Ular ikäüläp añlı räüyeştä tormoş qorou yulın tabırzar...
Häzergä huş! Näğim. 1913 yıl, 15 mart».
Oşo hat arqırı belderelgän häm bığasa artıq kö¬tölmägän bıl häbär Vahitqa la, başqalarğa la küñel¬hez yaqtan täsir itte. Şunıñ östönä bıl häbär, ber-ike kön esendä tirä-yaq auıldarğa taralıp, Näğim haqında törlö hüzzär höylänergä häm Ğälläm ağayzarzıñ borsolouzarın arttırırğa säbäp bulıp ölgörzö. Näğimdeñ yañı fekerzä bulıuın kürä almağan häzrättär häm ular¬ğa eyärep yörögän quştandar:
— Tele bik ozon ine, yaqşı bulğan. «Tartay telenän tabır» tigän keüyek, üzeneñ telenän taptı. Zurzarzan uzıp artıq belemle bulırğa la yaramay şul... Mirza Aqbirzin «unday mañqalarzıñ art habaqtarın uqıtır ösön bezzeñ ber hüzebez yıtä» tigän ikän, şul dörös hüz buldı... — tip Näğimdeñ sitkä hörölöüyenä üzzäreneñ şatlanıuzarın belderzelär.
Näğimdeñ hezmäten häm unıñ fekeren ber az añlap ölgörgän, läkin asıqtan-asıq unıñ yaqlı bulıp eş kür¬häteü däräcähenä kilep ölgörmägän yarlı yaqtar:
— Ul qayza barha la hur bula torğan yıget tügel «Tura äytkän tuğanına yaramağan» tigän keüyek, unı kürä almanılar, — tip Näğimdeñ sitkä yıbäreleüyenä qayğırıuzarın añlattılar.
Bıl häbär auıldarzıñ bayzarı arahında bigeräk tä şatlıq menän qarşı alındı. Elektän bötä auıl halqın üz quldarında totop, üzzäre telägänsä yörötkän Söläymän bay häm unıñ iserek İbrayı:
— Unıñ keüyek, teldären auızzarına hıyzıra almay yörögän tağı ber nisä keşe bar äle... Bına Ğällämdeñ Vahitı lä şulay. Ularzıñ da qoyroqtarın qısqartır¬ğa käräk! — tigän hüzzärze asıqtan-asıq höylärgä ke¬reştelär.
Bıl hüzzärgä Vahittıñ artıq ise kitmähä lä, Ğäl¬läm ağay menän Fäüziä yıñgä häm Märyäm, bıl eştärze tege Näğim höylägän qurqınıstarzıñ başlanğısı ke¬üyek kürep, borsola başlanılar. Auılğa kolokol taqqan par atlı keşelär kilä başlaha, «bezzeñ Vahit turahında kilmähä yarar ine» tigän uyğa qala başlanı¬lar.
Şunday borsolouzar arqahında Märyämdeñ tuyı ber az küñelhezeräk bulıp ütte.
Şul eştärzän huñ ber-ike azna ütkäs, disätskiy häm sotskiyzar, kükräktärenä qalay mizaldarın tağıp, qul¬darına tayaqtar totop, öy berensä yöröp:
— Söläymän bay öyönä stanauay pristav kilgän, be¬regez zä qalmay yıyınğa barığız! — tip, halıqtı ta¬yaqlap, yıyınğa qıua başlanılar. Bıl eş, qırmısqa oyahına tayaq tığıp butağan keüyek, bötä auıldı göc kil¬terze, här kem üzendä berär ğäyep barzır, hökümätkä häm zakonğa qarşı belmäyensä berär eş eşlägänder keüyek qurqıuğa töştö. Zur türänän qurqıp öyrängän halıq yartı säğät esendä Söläymän bayzıñ işek aldına yıyı¬lıp ölgörzö.
Auıl halqı tamam yıyılıp, bürektären qultıq astarına qıstırıp ber az kötkändän huñ stanauay pri¬stav Söläymän bayzıñ boldorona sığıp bastı la iñ elek starostanı, unan huñ halıqtı yandırıp hügä baş¬lanı:
— Küperzäregez yımerek, yuldarığız bozoq. Häzer tö¬zätergä sığığız, von! Min kitkänse, bötähe tözätelep böthön! — tip ämer birze. Qurqıuınan ni eşlärgä bel¬mägän starosta şunda uq halıqtarzı disätskiyzär me¬nän qıuzırıp, pristav quşqan eştärze yırenä yıtkerergä yıbärze.
Pristav halıq östöndä ğäyräten kürhätep bötkändän huñ, starostağa asıu menän qarap:
— Hezzeñ auılda Yäğfärov Vahit tigän keşe bar¬mı? — tip yıkerep söäl birze.
Starosta artıq qurqıuınan Yäğfärov Vahit tigän keşeneñ barlığın-yuqlığın isenä töşörä almay torğas, pristav tağı asıu menän:
— Yäğfärov tigän keşe barmı? Niñä yauap birmäy¬heñ, hayuan! — tip ayaq tipte.
Starosta ber az häl yıyıp alğas qına:
— Bar, häzrät, bar... — tigän hüzze saq-saq qına äytä aldı.
Söläymän bay unıñ hüzen dörösläp:
— Ul keşe bar, täqsir, bar,— tip quyzı. Stanauay pristavtıñ:
— Oşo minut esendä ul keşene bında alıp kile¬gez!— tip yıkergän tauışına şundağı keşelärzeñ Sö¬läymän menän İbrayzan başqaları qurqınıp qaltı¬ranıp kittelär. Şul uq minut esendä Vahittı alıp ki¬lergä ber yulı ike disätskiy yıbärelde. Şul arala pristav starostanı tağı ber az beşerep aldı.
Vahittı alırğa kitkän disätskiy ber nisä minut esendä kire qaytıp:
— Häzrät, Vahit Yäğfärov öyzä yuq ikän. Bına unıñ atahı kilde, — tine, tını bötöp, köskä-köskä ki¬lep yıtkän Ğälläm ağayzı kürhätte.
Pristav Vahittıñ öyzä yuqlığın, unıñ urınına ata¬hı kileüyen kürgäs, tağı la qıza töştö:
— Ul qayza yöröy? Unıñ atahı niñä keşelär menän yuldar tözätergä barmağan?!. — tine, ğäyrät kürhätkän¬dän huñ, Söläymän bayğa qarap aldı la, berär eş kür¬hätep, unıñ käyefen tabırğa teyeş keşe keüyek, Ğälläm ağayğa qaratıp: — Hin niñä min quşqan eşkä barmay qaldıñ? Ällä hin dä naçalstvonıñ prikazdarına qa-rışmaqsı bulahıñmı?! Hineñ ulıñ qayza yöröy? Ul nämäneñ tele bik ozonayğan ikän, min unıñ telen nisek qısqartırğa belermen! Bında tügel, Seberzä lä urın tapmas!.. Hezgä uçiteldeñ kilep yöröüyen, ularzıñ nimälär höyläşeüzären bez bik yaqşı beläbez!.. Bezzeñ vlast bulğan yırzärzä ular keüyek töngö yabalaqtarğa urın bulmas! — tigän hüzzär menän Ğälläm ağayzı üzen¬sä bik nıq beşerergä kereşte. Ğälläm ağay pristavtıñ ber yulı ber nisä ğäyep tağıuına häm şulay qatı bäreleüyenä sikhez qauşağanlıqtan, nimä tip tä yauap bi¬rergä belmäy, aptırap qaldı. Pristav yañınan: — Niñä yauap birmäyheñ?! — tigän yıkereüyenän huñ, Ğälläm ağay tirä-yağına qaranıp:
— Häzrät, ul tirmängä kitkän, min yañı ğına utın¬dan qayttım. Min altmış yäşkä yıtep sudta bulmanım, naçalstvoğa qarşı qarışmanım... — tigän hüzzärze äytte lä tını qısılıp tuqtap qaldı.
Pristav tağı:
— Hin qarışmahañ, hineñ ulıñ qarışa. Ul hine qotorta. Min ul ette bik tiz öyrätermen!.. Qara hin ul ette, ni eşläp yöröy bit?! — tip hügende.
Ğälläm ağay esenän bötä eşteñ hizelgänlegen uylap, ni eşlärgä belmäy, ayaqtarın ber nisä rät almaştırıp bastı. Mañlayı tirlägän keüyek bulğas, unı hörtöp al¬dı häm kös-häl menän:
— Min ulımdan unday hüzzär işetkänem yuq, — ti¬gän hüzze äytep, küzzären möldörätep, pristavqa qarap aldı.
Pristav kömöş portsigarınan papirosın alıp qa¬bızzı la, tirä-yağına qarap alğandan huñ, kemdeñder küñelen tapqan keüyek, asıuın basa töştö lä Ğälläm ağayğa qarap:
— Bar, häzer yul tözäteşergä yüger! — tip yıkerep quyzı.
Ğälläm ağay eşteñ bılay ğına bötkän keüyek bulğa¬nın kürep, hüz zä äytmäy, alğa yügerze. Läkin unıñ küñe¬le aldağı qurqınıstarzı hizep, yöräge nığıraq tibä başlanı.
Pristav keüyek zur türäneñ Vahit haqında şunday hüzzär äyteüye unı yaratmağan keşelär arahında törlö hüzzär sığıuğa säbäp buldı.
— Bik küp belä başlağan ine şul... «Tartay tele¬nän tabır» tigändäy, bıl yıget tä kärägen taptı... — tip bında la Näğim haqında äytelgän hüzzärze qabatlanı¬lar.
Pristav kilep, şulay auıl halıqtarına qurqıu halıp häm Vahit haqında Sebergä hörgöngä yıbäreü me¬nän yanap kitkäs tä, Söläymän bayzarzıñ:
— Bez unıñ keüyek mañqalarzı aqılğa ultırta be¬lerbez... İmeş, ul bik küp belä başlağan!.. — tip maqtanıuzarı taraldı.
Vahit haqındağı bıl eş Ğälläm ağayzarzıñ öy esen¬dä nindäyzer ber qurqınıs bulasağın küz aldına kil¬terep, yaqşı uq zur borsolouğa säbäp buldı. Ğälläm ağay za, Fäüziä yıñgä lä Vahitqa: