Амифи аритуали - 17

сҳан, – амгәацәы, амгәацәа аасырҟьан ҩ-ҵыӷ хәыҷқәак аӷран, – сҳит.
– Ҳат, иабаушьоз, – иҳит, – иамоукзи, ашьацҳәа иакызар аҵыӷ
ауумыжьоз, – иҳит, – баша аҵыӷқәа хԥагь ушьыт, – иҳит, – ахәгьы
ари игогьы анцәаидырп, шьҭа, – иҳит, – ахәы дәықәлахьеит, – иҳит,
– иамоукзи, ашьцҳәы инакы, зҵыӷыз аныуба, иоуумыжьоз, иҳит. –
Ма, бгахәыҷызар аԥхасҭа ҟанаҵон, ишьызар ауот, аха – иҳит.
Ҟеҳ, егьи, ҳа ицәымыӷхан, уыи дцеит, уыгьы акәым, ани ран
сзыҵҟьо, исзыҵҟьо изықәыз ани ииашамкәа исшьит.
– Нас, арыи, избаҟасҵо, абарҭ сышьҭазаауома абас, – сҳан,
– Ммоу, уажә иуыцырыҵот, уара удәықәсҵоит, аха – иҳит, нас
ушьҭан зны, иҳит, – иуышьҭалот, аха – иҳит. — Амнахьхьы ауыс
ахырӡбо уымбои, уа, – иҳит, – убра, – иҳит, – ы, иахәаԥшоит, – иҳит
– Иыузымдыркәа, агьыин, иҟауыҵазар. Наказаник уоуом, – иҳит,
– абанҭ ауаа зеизоиԥш. Абри гәнаҳарак ҟазҵахьоу, – иҳит, – аиаша ҟазҵахьоу, абанҭ уыс иахәаԥшот, – иҳит. – Ари алда аҳәынҵә
иылажьыу, – иҳит, – анҭ цәгьарамзар бзиа ҟазымҵо, адыунеи
иахьынӡақәыу гәнаҳарамзар ҽеи ҟазымҵо, ауаа зшьо, избалагь
ҟазҵо роуп. Убарҭ роуп аҳәынҵәы иылажьыу, – иҳит. – Амни, наҟ,
иыҟоу, иыубо сыбакәыу, – иҳит, – адыунеи бзиарамзар цәгьарак
ҟазымҵац роуп, – иҳит! – Амни џьу-џьу-џьуа иықәыу сыбакәыу,
иҳит, – рҭаацәа дыррак рыҭ, – иҳит.
Уырҭ ҳахаарывсыз, – иыумаҳаи, – иҳан, – «ааи», — сҳәит.
Инсеиҳәа нахыс, анҭ, ы, аҵыӷқәа, акәҷарқәа, а, аӡарқәа агьи,
иахца-иахаа сымбаӡит, наҟ исцрыҵт.
– Абарҭ иытәоу убо, – иҳан,
– Ааи, – сҳит.
– Абарҭ, акрызфо итәоу зыԥсхәы руыз, агьыз, акрызауыз роуп,
– иҳит. – Абанҭ ирыдгылан, иааины иԥшуо, – иҳит, – акрахырфо,
зхәы змауыз роуп, – иҳит.
– Анҭ акрырҿарҵар, хәҷык рырҭар, амла иакоит, иааины итәар,
акрырҿарҵар ҟамлаӡои? – сҳит.
– Уыи зин ыҟаӡам, – иҳит. – Анҭ дара зхәы ҟарҵаз роуп. Анҭ
рыхә иыҟарҵо анҭ афара азин рымаӡам, – иҳит.

– Нас иааины изрыхәаԥшои, наҟ имнаскьо, – сҳан.
– Ну, рыԥсы иаҭахыуп, – иҳит, – иаҭахыуп, игәаҟоит, аха афара
азин рымаӡам, – иҳит...
Ҳаиҭаанхын, урҭ ҳаарывсын, ари <...> иԥҳа адырҩагь дсызбац
дызбит.
– Ари <...> иԥҳа, ари дызҵәыуо убриоуп, – иҳит, – иа иоуп
изҳәо,- са иуасҳәоит, – иҳит, – шьҭа иуаҳәо сцот, – иҳит. – Арыи,
– иҳит, аԥара рацәаӡаны, аԥара лзарплатала еизылго, еизылган,
– иҳит. – лԥеи лыԥҳаи ҩыџьа ахәыҷқәа лыман, – иҳит. – Ы, аҩны
иаалгар, арахь илыдылкылар лан илыуӡомызт, – иҳит. – Иылуомызт, – иҳит, – арахь аҩныҟа иаалгар, илбо, агьиуо, уырҭқәа, – иҳит.
– Лара убас лгәы иҭан, – иҳит, – аԥара рҳаны, егьыны, нас акреидыскылар, абанҭ сыхәҷқәа сыман сааны, квартирак сыҩналап ҳәа,
– иҳит, – сыхәҷқәа са исыдскылап, избап ҳа, – иҳит. – Ҩнык соуазар, уадак соуазар ҳа, – иҳит, – нас схәыҷқәагьы сыдскылап ҳа, аха
лара дыԥсит. Лԥарақәа ԥхасҭахыт, – иҳит. – Аԥарагьы ахә мааҭ агьы
иаԥсамхт, лԥарақәагьы, лыхәҷқәаагьы лара дрықәымшәт – иҳит,
– аҵәыуара даҿыуп, – иҳит, – дызҵәыуо убри ауп, – иҳит, – абри
лымаҭәақәа ԥыжәжәа изыҟоу, – иҳит, – амаҭәақәа илшәу, абарҭ убо
изыҟоу, – иҳит, – шьоук ашкәакәа ршәуп.
– Аԥсылман деиларҳәаӡом, – иҳит. – Аԥсылман ақьафын да­
лар­­ҳәоит, – иҳит. – Нас, ара ианааилагь,- иҳит, – аԥсылман има­
ҭәақәа зӡахо, – иҳит,- абас наҟ џьа итәоуп, портноишәа, аттаҳа
ирӡахоит амаҭәа. Ипашәшәӡа еилаҳәоуп. Абарҭ рқалԥадқәа абыс
иҷыӷраӡа еилаԥсаны иаауп, абранӡа иҩеиуоит. Атуфлақәа ирышьоу
пашәшәӡа иыҟоуп. Ипашәшәӡа иҟоуп, арыи аԥсылман итәӡым.
Цәгьала иԥшӡоуп ирышьоу, агьыи, еинаалоны, уымакала иыԥшӡоп.
Ара изӡахуо ыҟоуп,- иҳит, – абанҭ, ы, ас еилаҳәаны, абарҭ изӡахо ара
итәоуп, иныршәырҵот,- иҳит. – Аныи, агьыи, еилаҳәаны иарҭаз, –
иҳит, – уыс иыршәызааот, иԥыжәжәа илыҟарҵот, – иҳит. – Ара ианааилагь, и, ихьеи, еихьыжә-кәыжә, иааԥыжәжәа-ааԥыжәжәа, дара
иҿыцуп, аха иԥыжәжәажәжәан иаарҵот, – иҳит, – абас, иԥыжәжәаԥыжәжәазааот, – иҳит.
Ҳаиҭавсхын, уыс ааиҳәит:
– Уара улымбаӡеи ани иыԥҳа? Улымбаӡыи, лара аҵәыуара даҿыуп.
Акасы лхаӡамзыи, касыԥшӡак лхан. Уыи амныи илкыз акәын,
иылҿылшьоз акәын, ичабраны, идыуны, абас иылҿылшьон икны.

Уыи, ы, адыҩрегь ҳаарывсхын, ас, наҟ, ҳанааих, аҩада шьхараны, уи аԥхьаҟа ҳанҭалт. Абас избот ихараны. Ҵҟа ауаа еибаҟьо
иықәыуп, аигәышә, аҽаг ауаа амхқәа ирылоушәа, агьиушәа. Ауаа
абри колхозуп, агьиуп, уҳәаратәы, ауаа иблаҟьо иықәыуп. Аҩада
арахә аҿоуп.
– Абарҭ игәаҟо, абрахь иықәыу убыуо, – иҳәан, – Ыы, – сҳит.
– Арҭ рыбжьқәагьы гот дара, рыбжьқәагьы саҳауот, аха иырҳәо
сзеилкааӡом. – Адыунеи ианықәыз, – иҳит, – ирхаргаз шьыбакәу
абрахь ирхаргот, рыԥсы ҭоушәа, – иҳит, – абрахь иықәзааот, – иҳит.
– Аԥсылман данԥслагь, – иҳит, – ахәаџьа дааган диадырԥхьар ауп,
– иҳит! ~ Ахәаџьа, – иҳит, – дызԥсыз иирдырот, – иҳит, – нас иыԥсы
ҭынчхот, – иҳит. – Арҭ рыԥсы ҭоу џьыршьот. Абрахь ирхаргаз аҟра,
зыбакәу, уахь ирхаргот! – иҳит.
– Сара иажәеиԥшьба, иажәеихәба сқәса абна сгәарҵхьеит, уаҳа
сзычҳаӡом. Сара адырҩагьы уажәы асы сылан. Абна, амш цәгьа
бааԥси, асыи, каамеҭ схазгахьеит, арахә, абна, ирацәоуп исхазгоз,
– сҳан. – Ахәаџьа дыухаԥхьар, – иҳит, – уԥсы иырҭынчот, – иҳит, –
узԥсыз уыирдырот, уаангылот, – иҳит. – Ауохәама усурагь, уысоуп,
– иҳит. – Арҭ рыԥсы ҭоу џьыршьот, адыунеи ианықәыз иаархаргаз зегь абра ирхаргот, – иҳыит. – Шьоук тәоуп, икашьшьы иҟами,
анахь акрыҩҩшәа, агьиуа. Анҭ, – иҳит, – адыунеи ианықәызгьы
крыфара иаҿын, – иҳит, – бзабаала адыунеи иықәын, – иҳит, –
араагьы уыс иҟоуп, – иҳит. – А, ахәаџьагьы дамыԥхьат, апапгьы
дамыԥхьат, – иҳит, ақьырсиангьы апап дихаԥхьот, – иҳит. Агьырҭ
апапгьы адынагьы дыззхамыԥхьоз, – иҳит, абанҭ агәаҟра иаҿуп,
абрахь иаанхазгьы уыс иырхыргот, – иҳит. – Иуаҳама шьҭа, – иҳан.
– Ааи, – сҳәыит!
Аныи абудка аԥхьа ҳааит, «уаҳа акрыуҳәар уҭахыума», иҳан.
Схәыцын, агьыин, уыжә уыс сгәахәот, «абарҭ ақырҭқәа шьҭа иаагыло, Аԥсны уаҳа акрахьо, агьи», абас сымҳәуоз асгәахәт санааԥш,
аха иысгәаламшәаӡит.
– Абарҭ сыхәҷқәа, – сҳит, – чарак, агьи, бзирак сымбацт, кыр
сгәы иахәарангьы, иҟоума, агьыигьы, сыӡӷбцәа, сыҷкәынцәа, алда
бзиак збоушь, – сҳит, – абри суазҵаап ҳа акәын, – сҳан.
– Уыхәҷқәа, – иҳит, – еннагь амҩа иаша иықәыуп, – иҳит, –
амҩа иаша, – иҳит, – Аԥааимбар амҩа диырбот, – иҳыит, – ршьа­
пықәыргылан игот, – иҳит, – амш. Абри амца иҟаз иалазгьы ыҟан,

аха, – иҳит, – рыԥсы нхыит, рҩызцәа заҟа ҭаха удыро, иҭабыуп ҳа
абыс ҳәала, угәаныла, – иҳыит, – Анцәа иҭабуп сахауго ҳа ҳәы! –
иҳәыит. – Нас уара – иҳыит, – иаауыкәыршаны угәылацәа заҟа
ԥхасҭа уырҭахьози, аха уырҭ, – иҳит, – уиаҟара уыи дара аԥхасҭа
рымоуп, уара, уеиҳа дара аԥхасҭа роуеит, – иҳыит. – Насы, – иҳит,
– абрыи уыԥҳәыс, – иҳыит, – лассы-лассы, иҳыит,- дшәыиоут, –
иҳыит, – бымшәыиын ҳа лаҳә, ашәира даҟәых, – иҳит.
– Аа, дабамшәиуеи, уыиаҟара аԥхасҭа ҳарҭуоит, агьи, ҳакә­
ты нхом, ҳацәқәа рӡеит, ҳажәқәа рӷьычт, ҳазланхо ҳмоуа ҳақә­
дырхахьеит.
– Уырҭ ҳара иаабот ишьыбакәыу, – иҳит. – Зны иыуҳар ҟалот,
ушәиуот, аха, – иҳыит, – Нас уаҳа аҳәара аҭахӡым, ҳа иаабот, –
иҳәыит, – уырҭ, – иҳит, – Арахь сара исоуои, – сҳан,
– Уара Анцәа иуыиҭот, уыччыианы уҟалаӡом, уфара-уыжәра, –
иҳит, – дара уи аҟара ҩба-хԥа аԥхасҭа роуо иҟалот, – иҳит.
– Нас са исыхәои, – сҳан.
– Иуыхәо, – иҳыит, – уара уааԥсара иыӷәӷәаны ауаа ирфахьеит,
– иҳит. – арахә уааӡан аколхоз иагыт, агьыи аколхоз аҟны аус ууан,
аџьқәреи ааурыхуан, ашә ҟауцон, акәац ааугон, – иҳыит, – абрыи
иуырҳауа, – иҳыит, – рфуан, иҳыит, – абри иахәаԥшоит, – иҳит,
– уара уҿнахот. – иҳит, – Уыбри уҿнахот, убрыи, – иҳыит. – Уаҳа
хьаас иҟауымҵан, уца! – иҳыит. – Амныи, а, ахәаџьа духаԥхьар, –
иҳыт. – Зыгәра уго, – иҳыит, – ҩыџьа-хҩы ираҳә, – иҳит, – изҳәап
зыугәахәо, ихазҵап зыугәахәо. Нас иызбаз абасоуп ҳа инаҳәала,
аха уыи, иыхарҵаӡом ауаа, – иҳыит. – Уажәы, уыс Анцәа иҟаиҵыит,
– иҳыит, – ауҩы аиаша иҳәаргьы, иҳәаргьы ихарҵом, амц иҳәар,
ирҭаххаргьы ирҳәоит, – иҳит, – ирҳәаргьы ихарҵаӡом, убысоуп,
уца, уца шьҭа, – иҳыит. – Ушәаӡаны уыҟан, аха – иҳыит, – ара уаазгт, – иҳыит. – уа, умаар, – иҳыит, – уҭасырхон, усыцмаар, – иҳыит.
– Уааӡомызт, – иҳыит, – укны уаазгт иҳыит, – усааз еиҳа еиӷьыуп,
– иҳыит. – Уца, – иҳыит. – Аныи ахәаны сыҩхәниган, – уца, – иҳан,
– абас дсыгәҭасын, абра адәы саақәлт. Санааԥш, санааԥш арадио
дрым-дрым ҳәа аҳәара, ацәажәара иаҿын. Арыигьы сгылот ҳа
даҿын. – Бара уахак сыцәан, уаҳа смааҳәӡеи, сҳыит. – Арыи сыжәыҩ
сыхьон, арыи сахақәиаз сдыст. Бара сыԥсызаргьы быздыром, –
сҳыит. – Абри уаха иагьа ԥхыӡ збаат, агьыи, санааԥш акымзаракы
сыздырӡомызт, аха ари, ани, уажәгьы, уышьҭангьы, акакала сах-

неигаз, исеиҳәаз, исиырбаз, иоуиашәан ак схашҭом, ҽынлакәзар,
уыс иысгәалашәом. Убас ирыцқьан избыит. Ииҳәақәоз шьыбакәыу
саҳаит, исҳәақәогьы рацәаӡыуп.
– Абри уара изусырбо ауаа рзоуп. Абри уара ауаа ираҳәа. Примерны ауаа ирзеиҭаҳәа, убри азоуп изусырбо. Ани аӡыршы иалажьыз итәы, ирахәым абааԥсы, ирахәым аҟаҵара. Уи еиԥш заҟаҩ
ыҟоу аллаҳ идырп. Ауаа ибзиоу џьыршьоит.
Иахьанӡагьы, иахьанӡагьы ари дыбзиаӡамызт, ари дҽеиӡамызт,
– иҳит. – Дааиуон, акрифон, акрижәон. Драхәӡамызт, ари ауаа ртәы
ифон, ашәарахқәа ифон, аџьқәреи лоугар иара ихыихон.
Абас збеит шьҭа хьачхәамаз, ихасҵоит, аха саниалак, ессыуаха исгәалашәоит, абарҭ, агьы, и, иакәым иыҟаз, абри исеиҳәоз,
исарҳәақәоз. Абас ззбит, санԥслак, сыԥҳа дахаазаалакгьы хәаџьак
дааганы, ҩынҩажәамш аныҟарҵо аума, агьима, аԥсхәоума, гьима, ма санԥслагь акәзаргьы дааганы ари дысхалырԥхьоит, нас
сҭынчхоит. Ҳа ҳаԥсылманцәоуп, аиеи, уԥсылманыума, унқьыр­
сианума атәы ҟаҵа?! Сара шьҭа ихасҵоит.

49. АЏЬАЛ
Аӡәы ԥҳәыс дааигит. Ауыха Аџьал ааит. «Хырԥашьа аҭ!» – иҳәит.
Иан дыҟоуп, иаҳәшьцәа ыҟоуп. Ангьы илымуит, абгьы имуит,
иаҳәшьцәагьы ирымуит. Аҭаца «са сыҟами!» – лҳәит. «Сара изго
абри ауп!» – иҳәан, ала игит.
Анцәа ус иҳәеит: «Иахьарнахыс ани аби раасҭа хаҵеи-ԥҳәыси
ргәы еизыблааит!» – иҳәит. Ус иагьыҟоуп.

50. АҬАҬЫН ЗХЫЛЦЫЗ
Уаҩԥс бзиак ԥҳәыс дааигит. Аԥҳәыс иааигаз, ыҟами, сықәсык
ада еидымхалакәа, иара дыԥсит. Иара данԥсашьҭахь, ыҟами,
акыр ҵхьанеиԥш ԥа длоут. Аԥа илоуз длааӡет, длыхьчит, дуаҩхит.
Даныуаҩха, ыҟами, ҽнак убас иалҳәт иан. Лара днаԥшит, дааԥшит,
аха лхаҵа еиԥш ахаҵа длымбит. Лыҷкәын иаб иҵкыс деиӷьны
дыҟан. Деилашәазаап, Анцәа дахьеилеига здырхуада. Деилашәан,
убас иалҳәит:

– Нан, сара ныҟәарҭак сымоуп, џьа сцоит. Сара лассы сзаауам,
аха абра ԥҳәыск дааиуеит, убри аԥҳәыс лыда уаҳа насыԥ умам,
убри дааумхәар уаҳа аӡәгьы уоуам, – ҳәа абас иалҳәт.
Ла дцет. Сықәсык ҵхьаны, дгьежьын дааит лҽырҩашьан.
Дҩалыхәаԥш-ҩлыхәаԥшит, аха дизымдырт. Дааихәт. Дааихәан,
дызимаз акәымкәа, шьарда акыр ҵхьанеиԥш, излеидыр здырхуада, иалыухи, лҟазшьақәа рыла, егьи, нас, аллаҳ иара идырааит,
дыршьас еиҭаз, дидырт. Данидыр, ыҟами, «ҟаҳ, адунеи иқәсыхуа
егьыҟам, [...]ҟь иаб и [...]цт, абри дахызгалак, џьа дган дызжып,
дысшьып ҳа иҳан, ԥсҭак, уҩытәыҩс дахыҟамыз аԥсҭа дҭалт. Днеин
уа дишьын, анышә деиҭт. Иа ихы ахыига аллаҳ идырааит, уи сыздыруам. Уа анышә даҭан дцет, иалыухи, ихы ахыигазаалак.
Убри дахьижыз анышәынҭра агәҭы ҭаҭыншьапык ықәиааит.
Убри аҭҭыншьап иқәиааз ишәҭит, иҿалт, егьит. Ус изыҟаз акәымкәа,
убра хьчак дҭанагалт. Ахьча иҭалаз амни анышәынҭрагьы ибит,
аҭаҭын агәы иқәгылазгьы ибит. Убри аниба, ыҟами, абӷьы
ааҿихын, инапы иаақәирҟәыҷын, егьин, анахь-арахь дафҩын,
афҩы, егьи уи иаҩсҭаахә игәаԥхет, иалыухи. Акы илеиҳәан, егьин,
дахеит, егьит, иалыухи. Ажәла ҿихт. Ажәла ҿыхны иааигит...
Аҭаҭын зыхҟьа убриоуп. Убри аԥсы лгәы иқәиаан иҟан. Каҳԥуп,
цәыбзахшоуп ҳәа зырҳәо убриоуп. Убриала ажәла ркит. Убриоуп
изыхҟьа.

51. Аҭаҭын Аҩсҭаа ицәа иалҵит
Анцәа «ауаа сшоит» иҳәит. Анышәаԥшь иалхны рсахьақәа
ҟаиҵит. Нас инаганы ишьҭаиҵит.
Анцәа Аҩсҭаа диԥхьет. Аҩсҭаа Анцәа иаҳәшьаԥа иоуми, диԥхьет.
«Уара, – иҳәит Анцәа, – абарҭ асахьақәа Аԥсы рхаҵы!». «Мамоу, –
иҳәит Аҩсҭаа, – исҭахым», – иҳәит.
Ус знак, ус ҩынтә. Анцәа дгәааит. «Ҳаит, уаб иԥсы уахаццаит! Уара уоума сҳәатәы ҟазымҵо, иусырбап сара аҳәатә хамҵара
закәу!» – иҳәан иҟама ааҭихит.
Аҩсҭаа дшәырццымзи, дшәан ииқәа аҽҽааҳа дылҭачхәрит.
Ичхәра ахынкаҭәаз, ашьац ҩықәблааит. Убра, убри аҭыԥан аҭаҭын
ҩкылыҩрт.

52. [ АԤААИМБАР ИНЫҞӘАРАҚӘА ]
Аҵх агәахьы ианнеилакь, ауаа рыцәаԥсымҭа ианҭоу аамҭазы,
аԥиаамбар агәарақәа зегьы днарҭысо-даарҭысо, аҩнқәа рышә аарто, ауаа зегьы дрылсоит. Аҩнаргәы цқьамкәа, ма иԥсаны, аҟьамсар
акәакь игҿаҳәҳәаны ибар, дшәиуеит.

53. [ АԤААИМБАР ИНЫҞӘАРАҚӘА ]
Арҵәааҳәа аҳәҳәабжь иаҳаит Аԥиаамбар диасны дызцоз.
«Иҟалазеи» ҳа данҵаа, «ахәыҷы дыблыит» – рҳәит.
«Аџьымшьцәа амца иақәҳаз џьысшьан, ахәыҷы дыблызар, дыбзиахап», – иҳәит.

54. [ АԤААИМБАР ИНЫҞӘАРАҚӘА ]
Аԥиаамбарцәа мҩасны ицон. Шәыжәхьак ахьырхьоз инеит.
Рҳәарақәеи, рыжәқәеи, рыхш аҭыԥ ақәҵареи, еилахит. «Арахь
шәааи» ҳәа рзымҳәт. «Ишәымоу аҟра шәоуааит! Шәышгәаҟуа мацара шәгәаҟлааит, барақьаҭра шәмоуааит!» – рҳәит.
Уи ашьҭахь иахьнеиз аҳәарақәеи дареи жәаба рыман. «Бзиала
шәаабеит! Арахь шәааи!» – рҳәеит.
Рыжәқәа рхьан, рысасцәа нымҩахыганы ашьтәа рзишьит.
«Ишәымоу аҟра шәоуааит, ибарақьаҭны!» – рҳәит.

55. АНцәа иан дзусҭоу
Нан, адд ахьаца иасӡом. Ианыддо унеины ахьаца уаҵагылар
ауп. Усҟан амацәыс уаахаӡом. Анцәа иан Хьацԥҳан лҳәон санду
ԥсаҭа бзиа.

56. АԤааимбари аҩсҭааи
Аԥхыӡ бзиа узырбо, иухылаԥшо Аԥиаамбар иоуп. Аԥхыӡ бааԥс
узырбо Аџьныш иоуп.

57. АҨСҬАА ДШЕИҨЫСҬААХАЗ
Аҩсҭаа, адунеи аниша, Анцәа ҳазшаз, ашәаԥыџьаԥи адгьыли аниша, иара Аҩсҭаа иара диаҳәшьаԥамзи, нас, «анигь ихәҭаа
исҭап», иҳәан, дааиԥхьеит.
– Уҭахызар адгьыл, аа, иҳәит. – Уҭахызар ашәаԥыџьаԥ иқәгы­лоу
га, – иҳәеит. — Аҩба руак га, – ҳәа иеиҳәеит.
Ашәаԥыџьаԥ ԥшӡаӡа ианиба, «ашәаԥыџьаԥ сымазааит», – иҳәеит.
– Бзиоуп нас, – иҳәеит.
Ааԥнуп, иҳәеит. Ашәаԥыџьаԥ, ааԥынрагь цеит, аԥхынрагь цеит,
рыбӷьы каԥсеит, ицәыҩҩаӡа инхеит.
– Еҳе! Шьҭа ушәаԥыџьаԥ ықәга, сара адгьыл даҽакала исырхиоит! – иҳәеит Анцәа ҳазшаз.
Нас алада, иҳәеит, аҩада, иҳәеит арҭ зегьы цәыггара-цәыггараӡа
игылоуп. Иҭахымхеит. Абри аԥсаҵла аҵхны ддәықәлеит иманы,
иҳәеит. Уа днеин, – са истәуп, – иҳәеит, Анцәа ҳазшаз. Уа днеин, «са
истәуп» ҳәа иҳәеит, иҳәеит. Џьарамзар-џьара изадымкылт, иҳәеит,
аԥсҭа ахацәқәа дцеит, иҳәеит, абас ахы ларханы иаирст, иҳәеит.
– Иаҳзеиԥшзааит! Анцәа ҳазшаз уӡбахә ҳәаны аҵла икыдло, уара
думазааит, уӡбахә зымҳәо, са дыстәызааит! – ҳәа иҳәеит, иҳәеит. Ус
иҟалеит, иҳәеит. Ашьҭахь, Анцәа ҳазшаз даалаган, иҳәеит, аӡахәа­
қәа риҭеит, иҳәеит, аҵлақәа, егьи, абас иҟаиҵеит, иҳәеит.
Ари даалаган аџьмақәа аниҵеит Аҩсҭаа, иҳәеит. Аџьмақәа
Аҩсҭаа итәуп, аџьмақәа аниҵеит, иҳәеит. Аџьмақәа аниҵан, иҳәан,
аџьмақәа аӡахәа рбар ирымфо, уара! Иладибаҳәалан аӡахәа афара иҩалагеит. «Шәцәада ԥсыхәа шәмауаат!» – ҳәа иҳәеит, иҳәеит,
Анцәа ҳазшаз.
Ари аџьма жәла аԥсуаа ирымаӡам. Аԥсыуак чнырс дцеит Аҩсҭаа
иҟны. Аҩсҭаа иҟны дычныруан хә-шықәса. Данаауаз, арахә ршот
шьҭа дызлахәыу. Абра ӡ-дук цот, иҳәеит, до, – ара еилаҩынтуа, егьиуа, «иҳазшом, амна ацҳаҿы иаҳшап», – ҳәа иҳәан, иҳәеит, (аԥсуа
рыцҳагьы аҩсҭаарақәа илами) днеин иҳәеит, ацҳа илықәырцалан,
аԥсуа аԥхьаҟа дцан дгылт, иҳәеит. Аџьмақәа ацҳа ианлықәырцала,
иҳәеит, ара иқәгылон еихызза, арахьгьы иԥшӡаӡа иҭагылоуп,
иҳәеит, аӡы.
Ани аԥшӡа ауп дзышьҭоу Аҩсҭаа:
– Ҟоҳ! Ара иҭагылоу са исымаз! – иҳәеит.

– Ибзиоуп.
– Ррыт! – ҳәа иҳәан егьырҭ дларыԥхьан, иҳәеит, иџьмақәа
иманы дцеит, иҳәеит, арҭ иабаҟоу иџьмақәа. Ари дцеит, аха,
иабоуҭахыу, ахааҵа ажәла рымаӡам. Аҩсҭаа иоуп измоу ахааҵа
ажәла, аха ишԥааиго. Дцеит, иҳәеит. «Сахьыхьчоз сцароуп, дызбароуп», – ҳәа иҳәан, иҳәеит, ани ада рахә имамыз, уи ақьаафыр.
Дцан иҳәеит, «ҟоҳ сыхьча дааит», – иҳәан, пату иқәиҵеит, егьит,
иҳәеит. Аџьмахырҵәы, егьи, ани-ари, адырҩаҽны данаауаз иԥаҵа
иҳәеит, ахырҵәыларчны иҟаиҵеит, иҳәеит, дахәуо-дахәуо чаҟәала
иахьижәуаз. Дааин, иҳәеит, иԥаҵа, «ахырҵәыжәла сыҭ» иҳәар
ииҭаӡом, иааиӡәӡәон хшла, иҳәеит, хааҵажәлас иҟаиҵан, иҳәеит,
убри ауп ахааҵажәла иҳамоу. Абас иуит аԥсуа.

58. [ АНЦӘА ИУААИ АҨСҬАА ИУААИ ]
Ауааԥсыра ҩыџьаны ишоуп. Џьоукы ыҟоуп – Анцәа иуаа ҳәа, ҽа
џьоукы – Аҩсҭаа иуаа ҳәа.
Адунеи, нас, ус ауп ишыҟоу, убас еиԥш иҟоуп ауаа, цәгьарамзар
бзиа ҟазымҵуа, аха егьа ацәгьара ҟарҵаргьы, егьа ахәымгара,
агызмалра ҟарҵаргьы зегьы рнаалоит, зегьы рықәҿиоит. Избан
уҳәозар, Аҩсҭаа дырхылаԥшуеит, егьа аус бааԥсы ҟарҵаргьы иара
дрыцхраауеит, рус ирманшәалоит, иааҟарҵо-инықәырҵо зегьы
рнапаҿы иааиуеит...
Аха ус иҟам Анцәа иуаа. Урҭ иалхны имоу цқьа дрыхәаԥшуеит,
дрыцклаԥшуеит. «Урҭ, Анцәа иуаа, амҩа лаша, амҩа қәнага ианызароуп. Аха иагьа бзиара иашьҭазаргьы, иагьа бзиара ҟарҵаргьы,
ауаҩытәыҩса ус дыҟоуп – гхак змыхьуа, шамахамзар, аӡәгьы дыҟам.
Абри ауаҩытәысҩа егьа диашазаргьы, егьа дыцқьазаргьы, знымзар зны заҵәык агха ихьыр, Анцәа дуӡӡа убас диашоуп, «Анцәа
иуаҩы убыс ишԥаихьи» даара игәныигеит. Убри иахҟьаны, абри
ауаҩ бзиа, Анцәа иуаҩы, мышкымзар зны, иқәра ифаанӡа, иусқәа
зегьы дрыхьӡаанӡа ҽеи дақәшәаӡомызт. Убри азоуп ауаа бзиақәа,
Анцәа иуаа, ргәахәтәы изахьымӡауа.
Убри азоуп, ажәытәан, аԥсуа иуаа ҟәышқәан рҳәон, ажәытә уаа
егьа рдыруон, егьа ҟоуҵаргьы ҳаԥхьаҟа аԥеиԥш уазхәыцроуп.

59. АУАА РЫНҴЫРА ЗЫРКЬАҾЫЗ
Уи сара сахааным, иахаану ирҳәоны исаҳаит.
Анкьа ауаа ҩышә-хышә шықәса нырҵон, нас, уажә ишыжәбо
еиԥш, уи аасҭа акырӡа имаҷхеит рынҵыра. Абри изыхҟьа убри ауп:
Уи аамҭазыҳәангьы Аҩсҭаа дыҟан ауаҩы дызгоз. Дааины еиҳәон
ауаҩы дынԥсышаз.
– Уара уҽҳәара ааит, уԥсуеит, укәыба ҟаҵа, уҭыԥ ҟаҵа, уԥсра
аҽҳәара абри ауп! – ҳәа.
Ари даан Аҩсҭаа аӡәы еиҳәеит (уи ауаҩ еилҟьак иакәын, аҩсҭаара
дазааигәан). «Ибзиоуп, – иҳәеит, – скәыба ҟасҵоит, убри сыԥсаанза
уааи, скәыба иснаало иснымаало сурбап!» – иҳәеит.
Акәыба ҟаиҵан, егьиин, ааԥхьара ҟаиҵеит «уааи, ҳәа, – усгьы
сыԥсуеит, акәыба ҟасҵеит, – иҳәан дылҭаеит. Нас, – исгәаԥхом, –
иҳәан, – уҭала уара, саргьы сухәаԥшыр сҭахуп иснаалозар. Уара
шаҟа иунаало саргьы снаалоит, – иҳәеит.
– Ибзиоуп! – иҳәан Аҩсҭаа акәыба дҭаеит. Уи аамҭазыҳәан ахҩа
лахеиҵан, дласын, дласын аҵәымӷла ичаԥеит, иҳәеит, Аҩсҭаа
дҭеикит, иҳәеит, аатә кәыба ҟаҵаны, иҳәеит. Длахан, анышә
ааԥиҟан, иҳәеит, длеиҭеит ари Аҩсҭаа акәыба дҭакны, иҳәеит.
Уажәы, аатә кәыба бааӡом, адгьыл иҵоуп, амҿ еиԥш иҟам.
Ашықәс, шәышықәса цеит, ҩышә шықәса цеит, хышә шықәса цеит,
ауаа ԥсӡом, адунеи иқәуп.
Ари ахьажь иаанагоз арыц, абри анышәынҭра агәы иқәшәан иаазап, убри иахылшан. Адацқәа наркит, агит, ирахеит, идуӡӡахеит
цәгьала.
Хышә шықәса, ԥшьышә шықәса анахыҵ, ԥшацәгьак асын иканажьт, акәыбагьы ахнарҟьеит. Аҩсҭаа дҩрылалан икареитәит,
инирҵәеит, ҩышықәса рыла дырхьигӡеит зегьы. Ауаа анкьа ҩышә
шықәса, хышә шықәса нырҵон ҳәа зырҳәо убри азы ауп.
Аҩсҭаа дзаҩысҭаахаз убри ауп, ишәага мыцхәырра.

60. АМЦҲӘАРА ЗЫХҞЬАЗ
Ари Уаҭҳара ашкол сҭан сара, саншьцәа рҿы. Аҭаҳмадацәа ира­
цәаны еидтәалан. Иахьтәаз ажәабжьқәа ирылацәажәон. Амцҳәара
зыхҟьаз, ишыҟалаз ҳа иалагет.

Анкьа, ажәытәан, иҳәит, амцҳәара ыҟаӡамызт, иҳәит. Ауаҩы
ииҳәаз, иашан иҳәон, иҳәит. Аиаша аниҳәалак, самарҭалла дцәа­
жәон. Убри ақыҭаҿы, иҳәит, убасеиԥш анашана змаз аӡә ды­ҟан,
иҳәит, убри анашана змаз, иҳәит, хысқәсаҟа иҟалашаз аԥхьаҟа убри
идыруан, иҳәит. Амц рҳәо ианалага зегьы, иҳәит, ҩба рҿы дааит,
иҳәит, сықәсык ихашҭт, иҳәит, даҽа ԥыҭк анҵых, иҳәит сықәсык
аҟын дааит, иҳәит. Убри аамҭаз аӡәы, иҳәит, аӡәы, ԥҳәыск, иҳәит,
лцәалтәымкәа дыҟан, иҳәит, хшаа длоут, иҳәит. Ахшаа илоуз, иҳәит,
ибжакы, иҳәит, дыҷкәынан, иҳәит, дӷьаа-ӷьауа дҵәыуот, иҳәит, ибжакы ԥсыӡҵыхәоуп, иҳәит. Аԥсыӡ аҵыхә аԥырԥырҳа иаҟьо иалагет, иҳәит. «Ҳаи, ари закәи, закә нашанахазеи» ҳа рҳан, иҳәит, алагьан аарган, иҳәит, аӡы ланырҭәалан, аԥсыӡҵыхә лӡаарҵан, иҳәит,
иӡсо ианалага, аҵыхә аҟьо иалагит, иҳәит. Аҷкәын иӷьаа-ӷьаауаз
агәыҳәԥы анирҭа, уыгь уа дааиқәыркит, иҳәит. «Ари даара инашанахт» ҳа рҳан, иҳәит, абыргцәа, акреилызкаауаз аҭаҳмадцәа
еидыркылт. Уажәы аӡбра иалагет. Нас «абри зегь здыруа ҳа абра
иҳамоу, ҳқыҭаҿы ҳиԥхьап» ҳа рҳан, дааргит. Даарган, дладыр­
тәан, егьин.
– Уаа, ари ҟазҵаз амцҳәароуп, Аҩсҭаацәа гылт, уажә амш
ҳаларгот, – иҳәит.
– Амцҳәара, иҟала шәымбо, абри Аҩсҭаа ибзоурала ак ҟалит, –
ҳа иҳәит, иҳәит.
Анаҩс, даара акыр идырххет, мчыбжьык еидтәалан, убри аӡ­
браз, аха ирзымӡбеит. Ауаа гәаан ицо иалагет. «Ных, уара иаҳ­
зудыруа егьыҟам, иудыруазгьы ухашҭт» ҳәо рҳәо, аҵыхәан уа иааиуа иалагет.
– Ус анакәха, азин сышәҭ, шәарҭ ауаа шәзымԥшаазар, аиаша
шәҳәа, асамарҭал, амц зымҳәац шәзымԥшаауазар, са исԥшаауот, –
ҳа иҳәазаап.
– Азамана, абааԥс, иуԥшаароуми иаҳҭахыу, – ҳа рҳәазаап ауаа
итәаз, аӷыу ааилдыргеит.
Ус иҳәит иара: – Раԥхьа аиаша зҳәо сара соуп, – ҳа иҳәит, иҳәит.
– Анаҩс – сыԥҳәс, анаҩсгьы – сан. Хҩык аиаша зҳәо, – ҳа иҳан, длаиргылт, иҳәит. Азҵаара ҟаиҵо далагит уажәы иара, ани зегь здыруа
ҳа иҳасабу. Ус иҳәит, иҳәит: – Бара сан боуп, саб дыԥсхьеит. Аха саби,
иахьа быҷкәынзаҵәи иаҳа еиӷьыбшьода? – ҳа анлеиҳәа, иҳәит, –
Уан рыцҳа, сыҷкәынзаҵә уоуп, аха дырҩагьы уаб инышәынҭраҿы

саннеилак, игәы снапы анаақәсшьлак, уара уаасхашҭуеит, уан
рыцҳа, – ҳа лҳәит, иҳәит.
– Убри иашазар Анцәа ибап, Анцәа иҵабыргитәаат! – ҳа иҳан,
иҳәит, нас самараҭалла, убыс дцәажәет, иҳәит. Нас иԥҳәыс лышҟа
азҵаара ҟаиҵазаап:
– Нас, бара ибҳәози? Ачарақәа рҿы бцот, акампаниақәарҿ
быҟоуп, асасцәа ахыҟоу, егьиу, егьараангьы аҷкәынцәа бзиақәа
ббахьазар ҟалап. Быгәгьы иагьаанагахьеит, «амни, шьыри, амни
аҷкәын бзиа иааиуа, ах, схаҵа иакәындаз» ҳа абас еиԥш бгәы
иааҭакны, гәыла сбыԥсаххьоума, мамзаргьы бгәаҿы нас абас иаанаганы, егьи, абас даҽакала? – ҳа дҵааит, иҳәит.
Ус аниҳәа ашьҭахь: — Ҟоҳ, заҟантәы усыԥсаххьоу удыруоу уара,
аҷкәынцәа бзиақәа анызбалак. «Шьыри, амни схаҵа иакәындаз» ҳа
заҟа сгәы иҭаскхьоу аҟара, уи аҟара абзиарақәа сԥылаат! – ҳа лҳәит,
иҳәит.
– Убрыгь иашазаргь, Анцәа иҟынтә иҳамҭан иҟалааит! – ҳа иҳан,
иҳәит, – Самарҭалны иҟалаат, амни асаби изеӷьхаат! – ҳа иҳәит,
иҳәит.
Ангьы даацәырҵын, азҵаара илҭо далагет: – Уара, аҽы уҭиуот,
аҽы ааухәот, даҽак уҭиуот, аԥара уоуот. Иахәҭаҵәҟьо аԥара
самарҭалла иуырҭот. Аха анаҩс угәы шԥаҟало убра? Амни аԥара
умангьы, уџьаба иҭангьы, амни аҽгьы еиҭа уара иумазар, убри
бзиа иумбаӡои? – ҳа абас ан азҵаара ҟалҵазаап.
– Ҟоҳ, амни аҽы анысҭиуа, аԥара сџьаба ианҭасҵалакгьы, «ҳаи,
шьыри, аҽгьы сымандаз, аԥарагь сымандаз» ҳа сгәы иаанагоит,
– ҳа иҳәит, иҳәит. – Макәымзаргьы, иаасхәозаргьы, убасҟангьы
убас сгәы иаанагот, – ҳа иҳәит, иҳәит. – Убри иашазар Анцәа
исамарҭалны, Анцәа иҟаиҵаат! – ҳа иҳәит, иҳәит.
Асаби, амни алагьан иӡааз, иара аԥсыӡҵыхә нкашәан, иҳәит,
ишьапы иоут, иҳәит, аҷкәын замана абасеиԥш дҟалит, иҳәит.
Абри ҟазҵаз, дад, амцҳәара рацәахит ҳа абас далацәажәит.
Ирҳәон аҭаҳмадацәа, исаҳаит. Абри схашҭуам.

61. [ АҨСҬАА ]
Ацә, ажә ануқәҟаалакь «уаҩсҭаахә уаԥхьа дгыланы иабоит», рҳәоит.
Ахәыц аалхны инақәдыршәоит, «уаҩсҭаахә уара думазааит!» –
рҳәоит.

62. [ АҨСҬАА ]
Ҽынлан унацхыԥ хыуссар, насгьы икауыжьыр, Аҩсҭаа ашашәа
ихаиҵоит, далахәмаруа далагоит. Ашашәа тыркҳа данаахалакь,
ушьацхыԥ ихыуссаз ԥнаҵәоит. Абри Аҩсҭаа ианԥиҵәалакь уара
амашәыр угар ауеит, уҽыузынкылом. Умчра иара иагоит. Аҩсҭаагьы
дулахәмаруа далагоит.

63. АҨСҬААЦӘЕИ АӠЛАГАРАХЬЧЕИ
Дыҟан ӡлагарахьчаҩык. Аӡлагара дшахатәаз аҩсҭаацәа ааиуашәа
аниба амҵәышә дҭатәеит. Аҩсҭаацәа аӡлагара иааҩнатәан
ицәажәон. Еибырҳәон аҳ иԥа алахьаа змоу ихәшәтәышьа абас
иҟоуп ҳа. Игәарԥ аԥхьа ишьҭоу ахаҳә шкәакәа ааԥҽны, ақәҭаны
иагәылоу ашкәакәа хәыҷы ааршьшьаны, аӡала илақәа ирхьишьыр
далгон, – рҳәит. Аӡлагарахьчаҩ дҩагылан, анҭ аҩсҭаацәа анца, аҩны
днеит. «Аҳ иԥа илақәа схәшәтәуеит», иҳәит. Ахаҳә ишьҭаз иагәылаз
ашкәакәа хәыҷы иааршьшьаны илақәа иахьишьит. Алақәахьаа
имаз далгеит. Ирымаз амал зегьы ирҭеит.
Хаҵак уи гәеиҭеит. Длалаган иҟаиҵаз ҟасцоит, иҳәит.
Аӡлагараҿы днеит. Аҩсҭаацәа ааиуашәа аниба амҵәышә дҭатәеит.
Аҩсҭаацәа, иҟалаз рымдырхьази, «иаҳҳәаз аӡәы иаҳазаап» рҳәан
амҵәышә иҭаԥшит. Ахаҵа амҵәышә дҭатәан, дыҩҭырган, иааисааисуа дышьны дылкарыжьт.

64. [ УАХЫНЛА УНАԤХЫС ХУССАР ]
Уахынла унацхыԥ хыуссар, унасыԥ гәаҟуа адәы иаақәхоит
ҽыҵәахырҭа амамкәа «сабацари» – ҳәа.
Избанзар, уахынла унасыԥ унацхыԥ аҿы аҽаҵәахуеит. Убри
азы ҽынлан ашьацхыԥ хыуссар ҟалаӡом. ҽынла унасыԥ ашьацхыԥ
аҿы иҟоуп.

65. АҨСҬАА
Аграа Аҩсҭаа дыкны дрыман. Иҵыхә хҵәаны иҵәахны ирыман
акы иаҵаҵаны.

Аӡха дцар дааӡомызт. «Уаанӡа узтәеи анырҳәалакь, «Аграа
шәыӡхәы аанӡа стәан», иҳәон. Знык иааигаз мчыбжьык ирызхон.
Зны иҵыхә иԥшаан дцеит. Данцоз «Аграа аӡазы шәрыцҳазааит!»
– иҳәит. Иахьагьы Агрбак дахьынхо, ахәархәарҳа ӡык ааиӡом, баша-маша аӡы аӡәгьы имам.

66. Аҵәасса амч дуӠӠа амоуп
Аҩсҭааи Анцәеи еицны инеиуан. Ишнеиуаз акәымкәа «уара
иулшои?»- иҳәит Анцәа. «Зегь сылшоит!» – иҳәеит Аҩсҭаа.
Аӡәы уардынла днеиуан. «Абни иҟны иуылшо сырба!»- иҳәеит
Анцәа. «Акгьы сылшаӡом», – иҳәит Аҩсҭаа. «Избан?» – иҳәеит
Анцәа. « Избан акзар, ауыӷә аҟьатамақәа руакы аҵәасса амахә ауп
излыху», – иҳәеит Аҩсҭаа.
Устәи иқәланы ишнеиуаз акәымкәаны, ԥҳәыск асқам дықәтәаны
ажә лхьон. «Иуылшо абни аԥҳәыс лыҟны исырба!» – иҳәеит Анцәа.
«Изаманоуп!» – иҳәеит Аҩсҭаа.
Аԥҳәыс ажә иҟанаҵақәоз лгәамԥхазт, лҟәардә ала ажә ахы
аҟәақҳа дласын, ишьны илкалыжьт.
Арҭ ашьҭыбжьқәа лыԥшәма ианиаҳа даадәылҵзар, иԥҳәыс лхы
еилагеит, рыжәзаҵә лшьит. «Ҳаит!» – иҳәан, ишәақь аагҿихын,
иԥҳәыс иаалгәыдҵан дишьит.
Иалухи, иабхәында аҩны дыҟазаарын, даадәылҵын, имаҳә
иаҳәшьа дшишьыз аниба, илабашьа рххо ихы даасын, имаҳә дышьны дылкаижьит.
Анцәа, «ҳаи, абаа, уа уаангыл, умчра атәы збеит!» – иҳәан дааникылт.

67. [ АԤСРА ]
Ауаҩы хынтә дыԥсоит:
1. Дыԥсит, аха макьана дырҵәуоит, адунеи аҿы дыҟоуп.
2. Акәыпа данҭарҵалакь «сыԥсыҵәҟьама» ҳәа знык хыла адамра дасоит.
3. Анышә данарҭа, нырцә мҩа дықәлоит. Уи ахынтәтәи иԥсроуп.

68. [ АԤСЫ ]
Аԥсы дыржаанӡа аидара идыраагоит, наҟ Нырцәыҟа абраантә
игалоит. Абраантә дцо-даауа дыбжьоп. Заҟа заа дыржо – убраҟара
еидара маҷхоит.

69. [ АԤСЫ ]
Ҿыц иԥсыз дахьжу даҽаӡәы дыржуазар, уа ижу изааигәоу,
иҭынхоу аӡәы анышәынҭраҿы днеины «умшәан, умшәан» ҳа ҳәо
аҩы, аӡы карҭәон.
Избанзар, Аԥс ҿыц аҳәҳәабжьы даршәоит ҳәа иԥхьаӡоуп. Ажәытә
уаа ирҳәон «Аԥсы ишықәс ҵаанӡа изхыҵыз ажьы иахылаԥшоит» ҳа

70. [ АԤСЫ ]
Ан лылаӷырӡ адгьыл иқәҭәар, Нырцәы имшынханы лыҷкәыни
лареи ирыбжьалоит ҳәа иԥхьаӡоуп. Убри азы ауп ан лхәыҷы изы
алаӷырӡ калҭәар ҟалаӡом ззырҳәогьы. Ԥсыуаҵас аҵәыуара мыцхәы
иашаӡам, иԥсыз изеицәоуп ҳәа ирыԥхьаӡоит, ӡны иҵалоит рҳәоит.

71. [ АԤСЫ ]
Зышықәс ҵаанӡа асаби иԥсыз, аҩны даҵадырԥхьаӡом. Данԥсыз
аҽны анышә дарҭоит. Даанужьыр, «аҿа аурбоит», рҳәоит.

72. [ АԤСЫ ]
Зышықәса ҵаанӡа иԥсыз асаби дырҵәыуаӡом, аҳәҳәабжь лыԥсы
аршәоит ҳәа.

73. [ АԤСЫ ]
Зышықәс ҵаанӡа иԥсыз асаби шьыбжьон ааиаанӡа дыржуеит.
Шьыбжьон инхыҳәҳәар, «лҭыԥ аҿы днеиаанӡа илашьцоит, илашьцар, лыԥсы хәыҷы шәоит», рҳәоит.

74. АԤСЫ ИЗКУ
Аӡәы лхаҵа дыԥсит. Анышә дарҭит, иқә-иҵас мҩаԥыргеит.
Ус зегь ҟарҵеит, аха ишааиуаз, уахыла ашәқәа рхала иаатуа,
адулаԥ ашә аатуа, иакуа иалагеит. Данҵаа, «бхаҵа иԥсы аҩ­ны
идәылымҵӡеит, – ҳәа рҳәит, – Амра ҭашәаанӡа, аҳәа ршны аны­
шәынҭра агәы иалаҵа!» – рҳәит.
Ус ианыҟалҵа уаҳа длымбаӡеит.

75.[ АԤСЫ ИЗКУ ]
Аӡә дыԥсит, ԥҳәыск дыԥсит. Дырҽеины, егьины, дпашәшәӡа
днықәырҵеит. Иахлыдтәалаз, хыхь илықәз аҿы аҵақәа хәнаны
илықәло иалагт. Илыдтәалаз илықәырхит знык, ҩынтә, хынтә,
ԥшьынтә илықәырхит. Ианлықәырхы, ирцәымыӷханы еизҵаауа
иалагет. Аӡә ус лҳәит: «Абри шылома, џьыкома ак ԥсахны илым­
шәацзар ҟалап». «Иҟаҵатәузеи» ҳәа ианеизҵаа, агәылацәа ил­
зааигәаз, ак змылхт зыргәахәқәоз, шылак аӡәы илырҭит, џьыкак
аӡәы илырҭит. Нас, уи аамышьҭахь, илықәлоз аҵыхә ааԥҵәеит. Убри
ала ирбеит аџьыка, ашыла аԥсахра иганы иуымшәар шыҟамло.

76. АԤСЫ ИЗКУ
Аҳ ибахә аҿы ацәқәа рыхьчон еиманы гәыԥҩык.
Ҵкыгә-иԥа шылаагара даат. Саб дыҷкәынан излеиҳәаз ала.
Аҭыԥ аҿы иара дахаанхеит.
Ус аҵхагәҭаны арҵәааҳәа аӡәы ибжьы геит.
«Ыы, ыы, ыы», – ҳәа дыӷзуеит, ахра иаҿыҩуеит.
Рацәак бжьамкәа Џьсыԥ дтәан.
Уахь длеит.
«Уи уацәымшәан, аӡсхьча убра дҭахит. Данҭаха иақәыршәаны
аҳәҳәабжь галоит», – иҳәит Џьсыԥ.

77. АԤСЫ ИЗКУ АҲӘАМҬА
Ҿыц иԥсыз иҩынҩажәамшы ҵаанӡа аҭаацәара дрылатәоп, дрылагылоп. Зегьы ирҳәо иаҳот, дара рхаҭақәагьы ибоит. Иара аӡәгьы

дибар ҟалаӡом. Есыуаха ацәымза анадырко, аишәа андыргыло
аҭаацәа зегьы аҩны иыҟазар ауп. Аӡә дагзар, аԥсы «сҭаацәа абаҟоу,
сҭаацәа абаҟоу» ҳәа дозыро далагот.

78. АԤСЫ
Ҩыџьа аиҩызцәа, аигәылацәа амхы драшәон. Аҩыџьагьы анаа­
ԥса ашьашәыр аҿы инеин иныҵатәеит. Рыуаӡәы дыцәеит, егьи ус
дтәан.
Ус дшыԥшоз акәымкәаны, иҩыза иҿы акәтаӷь агәы еиԥш
иҩеижьӡа, игьыжьжьӡа иааҭыҵын икәыр-кәыруа аҿынанахеит.
Иш­неиоз раԥхьа иҟаз акәар инықәгылт. Иара ладаран. Инырны
ицеит.
Ус ԥыҭк ааҵхьан еиԥш игьежьны аҭыԥ ахь иаауан. Акәар
иаахықәгылт, акәар иҭалт, аха изымхәнеит, акыр аџьабаа абит,