Latin

Сәлим Кызы Зәйнәп

Süzlärneñ gomumi sanı 4457
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2299
32.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
44.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
51.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
(хикәя)
Халилның хәле начараеп, көңеле белән үзенең өстендә әзраил фәрештәнең канат күләгәсен сизә башлагач, бер дә бер көн, янына җыелган кардәшләренә барыгыз берең, Бикуларда торган эвакуированный Киев табибын чакырып китерегез, бәлки нәрсәдә ярдәм итә алыр, Халилдан ике яшкә олорак булган агасы Алюк, -Халил юк эш ул, Саламон Абрамовичның башы киткән, ни сүләгәнен үзе белми, нәрсәдә эшли алган булса, аны кара татар авылында тотмас иделәр, иң кимендә Дәргачка, я Саратовка алган булырлар иде.
Киевтан машинада чыгып киткәндә, аны патрульлар туктаткач, ул штапларына кәгазләр белән кереп киткәч, машинасына бомба төшә, хатыны, ике кызы, ике онокасы һәләк була, бомба шартлагач машинадан да, якыннарыннан да берни дә калмый, күмәргәдә берсендә табалмый, азмы—күпме бомба базында туфрак эчендә казынгач, онокасының аягын басаношкасы белән таба, шул вакигадан соң акылдан кузгалды ди, көчкә эшалонга утыртып алып киттек диеп, сүләгән иде аның белән авылга килгән теш табибы.
Теш табибын кайдадыр алдылар, авылда озак тормады. Ә Соломон беркемгәдә кирәкми, хәлсез ул.
-Мин соралам үзегездән кил зинһар барып чакырыгыз, бәлки тыңлап килер. Ни булсада салкынныгы тияр, түзәрлегем юк, аяк—кулымның, умырткамның сызлавына. Ни генә эшләмәдем инде, каянда мышаяк табып бирегез инаса, эчиемдә бу җазадан котолыем, ходаем кичерер бәлки колон.
Шул сүзләрне әйткәч Әдиясе, дүрт бала анасы булсада матурлыгын, терелеген югалтмаган, җылап җибәрде дә ярый әти мин барып чакырам, азгына катык итә барам үзенә, катык ярата ди. Китерәм үзен Саламон Абрамовичны, күтәреп булсада китерәм.
Әдия чыгып китте, ыру—кардәш, тирә—күрше таралдылар, Халил авыртуга карамый түшәктән торып, агач кадушкага ачы әремнән ясаган, тән түзәрлек кайнарлыктагы, төнтәмәгә кереп утырды.
Җылы су эчендә, авыртуы тәмам бетмәсәдә, ничектер ерагайган булып, андый кискен сулкнамый, тузәрлек дәрәҗәгә кими, тән йомшарып китә, йокыга тарткан була.
Берәр сәгать вахыт үттемедер—юкмыдыр?, Халил яңа, төнтәмәдән чыгып киенеп түшәккә утырган иде.
Әдия белән Соломон Абрамович килеп керделәр, -Әти вата китердем духтырны, катыкны ашамыча килмәде.
Шул арада Халилның түшәгенә Соломон агайда якынайды да, күзлеген кулы белән рәтли—рәтли салам алейкум добрым мусульманам диеп сәлям бирде. Халил сәлямны алгач—Проходи Соломон присять вот сюда, диеп тәбәнәк кенә урындыкка күрсәтте. —Присяду Халил, ноги совсем не держат, постарел я, как один остался, и говори сомной по татарский я ваш язык понимаю всё мое детство прошло в Болградском районе, среди гагаузов язык ваш похож, и молочные продукты одинакового вкуса. Ты давай расскажи Халил, что с тобой случилось всё по порядку, а потом я посмотрю, почупаю.
Халил ничек сырт астында, кышын төн уздырганын бәйнә—бәйнә сүләп бирде, иртәстөн генә чанага салып өйгә китергәннәре турында, бер җиредә туңмаган булсада үтәдән—үтә өшегәннеген әйтеп, шул вахыттан бирле бөтен буыннары эшешеп чыкканыгы турында, түзгесез авыртуы, сызлавы турында сөйләде.
Соломон Халилга тишенергә кушты, тишенгәч бөтен тәнен карап чыкты, капшап, төртеп. Буыннарын, аркасын суккалап чыктыда киенргә кушты. Халил киенгәч.
-Ни әйтием Халил, син акыллы кеше күренәсең, дөняның асты өскә килгәндәдә сау калгансың, балалар устергәнсең, онокалар күрергә ходай үзеңә нәсеп иткән, чынында кеше өчен бу иң зур байлык, алар өчен нәрсәдәндер баш тартырга, бик күп авырлыкларга түзәргә була. Тик мин сиңа бер якшы сүздә әйтәлмим, синең яшәргә калган көннәрең санаулы, бер ай, я ай ярым, бернинди даруда сине терелтми, ходайда сиңа ярдәм итми, ник дисәң, синең үз үзеңә булган, кимсетү бәясе өчен кичерми.
Соломон аз гына булсада бу авырту газабын җиңеләйтергә диеп, нәрсә белән дәваланырга кирәк икәнен өйрәтеп китте.
Далада булган тозлык уемнарының бәлчеген, агач кадушкага кайнар суга салып, каймак куелыгында тән түзәрлек итеп ясап, шул сеңгәлчек эченә төшеп утырырга кушып китте.
Аның әйтүе буенча, сезнең тозлыкларны дөрес файдалана белсәң, үле кешене терелтерлек көчләре бар имеш.
Соломон билгеләгән сеңгәлчеккә утырулар, бернинди дә җиңеллек бирмәделәр. Халил төннәр буе йоклый алмый, авыртуына түзми йортка чыгып, йорт эчендә арлы—бирле йөреп таңны җиткерергә мәҗбур була, бик аз вахытка гына таң шәүләсе беленер алдыннан әлсерәп йокыга талган булып ала.
Җәй аеның төннәре кыска булсада ни генә уйлап өлгерми, ни генә исенә төшми, аның уйлары аны кире яшлегенә алып кайта, алып кайтада бәйләп куйган кебек җибәрми, анда тотып калдырган була.
Үзе теләмәсәдә бар булган вакыгаларны исенә төшерергә мәҗбур итә.
Ай яктысында, йорт уртасында чүгәләгән килеш, шундый ук айлы җәй төне күз каршына килә, яңа гына әле мыегы чыга башлаган дәвердә, икәү әтисе белән, пар атта Яңа пәлдәнге авылына барганнары, әтисе өйдә, өй хуҗасы һәм каяндыр читтән килгән кешләр белән, нәрсә турындадыр, бәхәсләшә—бәхәсләшә сөйләгән арада, ул арбада ятып берчегә кибеп бетмәгән, үлән исе аңкып торган печән өстендә, йокыга киткәнен сизми калган, маңгае түзгесез кытыкланганга күзләрен ачарга маташып кулы белән башын, маңгаен сыпырып алып, күзләрен ачса, күзләренә бердә көтелмәгән, аны каушатып калдырган, күренеш ачылды, бу күренеш анарга уяндыммы әлә әлдә йокымда төш күрәмме диеп шикләндерде.
Арба янында ай яктысында кулына чилигә сабагы тоткан, чәчләрен иңенә тетеп җибәргән килеш, ак күлмәктән, кыткылдап көлеп торган кыз күрде. Көч хәл белән генә йокысын куып, мөмкин кадәр тыныч тавыш белән, көлеп торган кыздан, -Син кем?диеп сорады.
Кыз көлүеннән туктап. -Мин хур кызы, сезнең йокыгызны сакларга куелдым, әгәрдә ниндидә теләгегез бар икән әйтегез, мин үтәргә тырышырмын әфәндем диеп, арбага якынырак килеп, чилигә сабагы белән маңгаеннан тияр—тимәс кенә үткәрде.
Халил маңгае кытыклануның сәбәбен белде, кызның шаяртып сөйләвен йөпләп, арба читенә утырдыда, кызга, -Мин ялгыз йокларга куркам, әйдә яныма ят икебезгә җылыракта булыр, өскә ябарга юрган юк, күлмәк итәгең белән ябынырбыз, ул шулай диеп әйтептә бетермәде кыз чилигә сабагын җиргә ташлап, күз ачып йомганчы арбага сикереп мендедә, печән өстенә чалкан килеш сузылып ятты.
-Кара син ай нинди ярык, йолдызлар ничек җемелди, син җигет исмеңне әйтергә идең, әгәр мин яныңа ятканга шатлыка түзми үлә калсаң, чыназа намазы укыганда, исмеңне әйтү кирәгер диеп кыз кыткылдавын дәвам итте.
Халил үләргә җыенмасада, үзеннән мондый якынныкта ятып торган кызга кулы белән тияргә төгел, ничек ян алырга кирәклегендә оныткан кебек булды.
Кыз үзе аның сакал астыннан тотып, бармакларын аның иреннәренә тигереп, я ни мыек иясе, телеңне йоттыңмы диеп үз йөзен аның йозенә якын китереп, сулышы белән Халилның битенә кагылып, нидер сүләгәннәрен төшендә кебек кенә ишетте.
Таң ата башлагач кына өйдән Халилның атасы белән өй хуҗасы чыгып, болдырга баскан килеш кызга дәште.
-Зәйнәп кер үгә, аз гына оятың булсын, бердә күрмәгән җигет белән, төн уртасында сөйләп утырасың.
-Мин әти керер идем дә шул ул ялгыз калдырма мине куркам диеп сүли, әлә инде чында шүрли, әлә шаяра, исемендә әйткәне юк, син сора бәлки сиңа әйтер диеп, бусагада борылып тагын бер кыткылдап көлдедә, өйгә керде.
Атлар тынган, тиз генә җиктеләрдә яктырткинча үк авылдан чыгып киттеләр. Халилның атасы юл буе нидер сүләп килде, тик Халил аның сүләгәнен ишетмәде. Күз алдында шул чая Пәлдәнге кызы Зәйнәп торса, колагында аның ис киткеч йогышлы көлүе ишетелеп торган кебек булды.
Өйгә җитеп, йортка кереп атларны туаргач, атасы белән алачыкка кереп, алар килешкә әнисе аныклап куйган чәйне эчтеләр, чәйдән соң атасы белән арткы йортка уздылар, анда атасы аны курмылык эченә чакырып керттедә, алар кемнәргә барган булганнарын Халилга сүләп бирде.
-Олом Яңа пәлдәнге авылына без Богданнарга барган идек, алар морзалар тохымыннан, минем күптәнге белешләр, мине әтием аларга иткән иде, ул гомере буе Сәлимнең атасы Мөбин белән эш иткән, ә без Сәлим белән аларның эшен дәвам иттек, хәзер сезнең чират.
Тора бара аларга килгән кешләр белән танышырсың аларның берсе Ураз ямәк җигете, икесе аталы оллы ногайлар атасы Нәби оло Закир синең яшләрдә генә булыр, мин атлап сорамадым, аларның тагын бер итәшләре бар Мөшәрәф ул кара калпак.
Тик бу юлы Мөшәрәф алар белән килмәгән, ниндидер сәбәп чыгып утарларында калган.
Син Халил күрәсең безнең атлар абзарында бәләгән колоннар, мин аларны ел тәвлегендә Пәлдәнгегә барып, Богданнардан алып китерәм, алар исәйгәч үзебезнең тавраны куеп Балакуга итеп сатам.
Бу Пәлдәнгедә минең белән очрашкан җигетләр ат караклары, тик алар берәр ат урламы, табуны белән куып алып китәләр, кайдан урласаларда Богданнарга китерәләр, мин Богдан Сәлимнән тавра салмаган колоннарны сатып алам, ә атларны ул Балаку аша Пенза ягына куа, Пенза татарлары
Мәскәв базарына итә. Кечкенә колоннар белән андый ерак юлда, төрле хәл булырга мөмкин, шуңа күрә аларны юн хакка саталар, ә мин алам.
Бик ук дөрес эш төгел—төгелгә дә, нишлисең тайлар жәл, атларны куганда юлда янып үлеп кенә бетәләр, аерып калдырмасаң.
Без торган далада ат урлаудан бер кайчанда туктамаячаклар, шуңа күрә мин картайсамда, атлар белән сәүдә итүне сезгә дәвам итәргә кирәк.
Базар көн атлар китерегә тиешләр, икәү барып алар китергән атларны каршы алырбыз, ничә тай булыр, алып кайтырбыз.
Ә Зәйнәпкә күзеңне кыздырма, ул килешкән кыз, алар бала чакта ук, аларның аталары кода булырбыз диеп килешкәннәр, Зәйнәп Закирның булачак хатыны. Без тәртипне бозалмыбыз, мин сиңа алар турында юл буе сүләсәмдә син ишетмәдең.
Син Зәйнәпнең анардан бер яшкә оло агасы Салих белән таныш, ул кичә юк иде, йомыш белән Балакуга киткән, урсатна* көн Пәндәлгегә баргач танышырсың, ул атта синнән ким йөреми, корык беләндә, мылтык беләндә эш итә белә.
Әгәр якшы гына җәйне, көзне үткәрсәк, кышка, , алла кушса”өйләнерсең, авылдан теләгән кызыңны сайлап алырсың.
Халилны атасының сүзләре кайгыга салды, ул борыннан килгән гадәтләрне ихтирам итә, аларны тик торганнан, эч пошканнан бозаргада ашыкмый, тик бу юлы түгел. Зәйнәп аның җаннашы булырга тиеш.
Ничек түзгәндер инде базар көнгә тике? Пәлдәнгегә бармынча, үзедә әйтәлми.
Мөнә бара торган көндә килеп җитте, алар өчәү, өч җайдак, Халил, аның атасы, Халилның әнисе Зөбәйдәнең энесе Хафиз, караңгы төшкәч арткы кабактан чыгып Яңа пәлдәнге авылына юнәлделәр.
Төн караңгы, ай кимегән чирегегенә калган, ул да болытлар арасыннан сирәк—сирәк кенә күренеп ала, ай юлны яктыртып алганда, юл өстеннән түбән генә очкан ябалакның, юлга тукланырга яраклы нидер табарга диеп чыккан, кыр тычканын ауларга дип, юл өстенә кискен генә кунып—кунып алганы куренә.
Җилдерештән барган атларның тоякларыннан күтәрелгән юлдагы тузанны, әкерен генә искән җил, атлар артыннан куып итсәдә, атларны җитәлми бара.
Ара ерак булмаганга, барып җиткәннәрен дә тоймадылар, алар җитешкә йөз башка якын ат табунын, даладан ногайлар куып китерделәр, Халиллардан башка Богданның йортында ногайларны көтеп торучы тагын ике төркем җайдак, төркемнәре бер бересенә якын килмичә уз чиратларын көтеп торалар.
Иң башта колоннарны аналарыннан аердылар, Халилның бу хәлне беренче күрүе булганга, тайларны аналарыннан айру көңеленә бик ук якшы булып күренмәде, бияләрнең колоннарның аларны аерганда кешнәүләре, бияләрнең колонны ничектә булса яклап калдырырга тырышуы, колоннарны уртага калдырып, үзләре читтә торып табун эченә кешләрне җибәрмәскә тырышулары, аның ихтиярын какшатты, күзләренә яш китерде.
Тик өлкәннәр эшне туктатмадылар, тиз генә бияләрне махсус ясаган аерма калдыга кертеп, колоннарын аердылар, колоннарны калдыдан абзарга кертеп пар—пар итеп бәйләделәр.
Башка төркемнәр бияләрне бүлеп алып, куып алып киттеләр, һәр төркем үз юлы белән китте, ике сәгаттан соң Богданның йортында тояк эзләре генә калды.
Тояк тавышлары тынып алар күтәргән тузан утыргач кына, Халиллар колоннар белән юлга кузгалды.
Халил күзләре белән Зәйнәпне эзләсәдә кыз беркайдада күренмәде, атасы Халилның тик тормаганныгын күреп, син малай тик кенә тор, бер ике көннән килербез кире, күрерсең карым дигәнеңне.
Төн уртасында өйгә килеп җиттеләр, Халилның ике агасы колоннарга урын аныклап, аерым калды ясап куйганнар арткы йорт эчендә, колоннарны керткәч әтисе йортта калсада Халил өйгә керде, тик өйдәдә уйлары аны калдырмады.
Яраса ат ярләп Пәлдәнгегә барыр идедә, алай эшләргә ярамаганныгын аңгара торып түзде. Ниһаят атасы әйткән көн килеп җитте, алар караңгы төшәр— төшмәс өйдән чыгып киттеләр, атасы дилбегәләрне Халилга биреп, син әле кая барырга кирәкне беләсең, әйдә куала атларны.
Соңрак ул бәлки үкегәндердә, дилбегәләрне Халилга биргәнгә, тик баребер бер нидә әйтмәде, атлар очып баргандай чаптылар Пәлдәнгегә тике.
Килеп җиттеләр, аларны күптән көтеп торганнар, алар килеп тукталышка кабаклар ачылдыда, кабак янында фанар тотып баскан җигет Халилга йортка узарга кушты, Халил Салихны үзе күрмәгәнгә ул бу фанар тоткан җигет Зәйнәпнең агасы Салих булырга тиеш диеп уйлады.
Ул шулай булыпта чыкты. Йортта арбадан төшкәч, саулыклаштылар, Салих белән Халил таныштылар, җигетләр икеседә бер буйлы, гәүдәләредә бик аерылып тормый. Ике җигеттә зур, таза ирләр булачак икәннекләре күренеп тора.
Сәлим кунакларны өйгә дәште, яш җигетләр арткарак калып түргә уздылар, анда идәндәге кашма өстеннә, түр уртасында ашяулык җәйгән, кырыларында тәкәмәтләр өстенә кунаклар утырышкан. Һәр бер кунак дәрәҗәсенә карата урын алган.
Халил Салих белән читкә, ишек ягалы диярлек, янәшә утырдылар, Салих табын артындагыларны якшы белгәнгә, Халилны пышылдап кына кунаклар белән таныштырды.
-Табын башында утырганнардан әтиең янында Нәби ул бөтен эшнең башы, аның янында кара мыеклы Мөшәрәф ул арада иң картлары, Мөшәрәф янында Ураз ул аның сул ягында утырган Закирдан өч—дүрт яшкә генә оло, аны аның агасын Сәрсәнне, , Глинянный кордон” тирәсендә калмыклар куып тотып үтергәч агасы урнына алдылар, ул ике ел чамасы Нәби белән йөри, минем әтине танысың диеп, сүзен тямамлады.
Салих сүзен бетерүгә аның әнисе Мәйсәрә зур агач шавада пешкән кайнар ит алып керде, аның артыннан яшел кытай җефәгеннән теккән кулмәктән, башына кызыл атлас яулык бәйләгән, яулык астыннан чәч толымнары салынып төшкән, кара кашлы, кара күзле Зәйнәп урта зурлыктагы агач шава һәм комган белән, кунакларның кулларын юдырырга диеп, Салих алдына китереп куйды. -Мә абыем юдыр кулларын, әни хәзер сөлге китерер.
Кулларны югач, яшләргә итне турарга кушып, өлкәннәр өч көн алда үткән эшнең, акчалата исәбен килешергә тотындылар.
Итне турап бетерешкә Зәйнәп яңа пешкән җәймеш һәм пары чыгып тораторган кайнар бәрәңге керте. Җигетләр тозлаган бер яшлек тай итен тураган килеш, җәймеш һәм бәрәңге белән катнаштырдылар, өстөнә тозлык салдылар. Ололарның сүзләре ахырына җитмәсәдә, аштан оло бернидә юк диеп, агач кашыклар алып бишбармак ашарга керештеләр. Нәби хуҗага йөзен борып, -Якшы рызык татар бишбармагы бәрәңге белән булганга, кабатланмас тәм үзендә, мөмкин булса көндә ашар идем татар бишбармагын, бәлки Зәйнәбең минем малайга Закирга кияүгә чыккач, миңа ешрак татар бишбармагы ашарга ходай нәсеп итәр. Сәлим син туйны боелга калдырган идең, хәзер буш вахыт, әйдә туй уйнап алыек, кодалар булыек, егерме елдан артык бер—беребезне беләбез, балалар усте.
-Мин каршы төгел Нәби, тик безнең яклардагы татар халкы, туйны көзен, я кыш башында бөтен кыр эшләре беткәч уйны, бездә кешләрдән аерылып тормыек.
-Әйдә алдан кайсы айда туебызны уйныбыз, килешеп алыек Сәлим.
-Миңа калса ноябер ае ярап куяр иде, син каршы булмасаң.
-Без каршы төгел, Закирда миндә рыза, тик бу сүз соңгысы булсын, артык күчермиек туй вахытын.
Бу сүзләрне ишетеп торган Халил утта янган кебек янды, тамагына аш бармады, тик ник болай үзен хис иткәнен аңгармады.
Гомерендә бары ике тапкыр гына күргән чая кыз өченме, әллә инде шул кыска арада гайшик булдымы.
Атасы ачыктан—ачык әйтте, җигете бар диеп, ә ник алай булса Зәйнәп аның белән үзен шулай иркен тота, күрәсең ул җигет буларак Зәйнәпнең көңеленә хуш килгән. Битараф булса тик томалга үртәп йөремәс иде диеп, бөтенләй чуалып беткән уйларын рәткә салырга маташты, ә Зәйнәп белән тагын бер очрашып, үзенең анарга булган тойгылары турында әйтергә булды.
Ашап—эчкәч өч җигеттә йортка чыкты, бер бересе белән якынырак таныштылар, Халил Закирдан моңа кадәр очрашканы булмаганга, төпченеп, аның кайда торганын, кемнәре барын, Пәлдәнгегә тагын кайчан килергә ниятләгәнен, Салихларга килгәч икү безгәдә килегез диеп, икесендә кунакка чакырды.
Тик Закир анарга, юк бу араларда киләлмәбез, эш күп диеп килергә шандырмады.
Шулай итеп Халил кечкенә генә хәйлә файдаланып тиз арада аның көндәше Пәлдәнгедә булмаячагын ачыклады.
Салих белән Закир өйгә керделәр Халил бәлки Зәйнәпне бергә—бер күрермен диеп тышта калды, Зәйнәптә ахрысы Халилны ялгызын очратырга тырышкан, өйдән бер мизгелгә генә күренеп алдыда, кара кашларын җыерып, тавышын калынайта төшеп, син җигет караңгыдан куркмасаң, иртәгә шул вахытка безнең артка су буена кил, тик әниеңә кая барганыңны әйтмә, синең белән килүе ихтимал, дидедә кире ишектән кереп югалды.
Халилның йөрәге авызыннан чыгардай булды, нәрсәгә шатланганын үзедә төшенмәде.
Өйгә кайткачта Зәйнәп белән күрешү турында гына уйлады, башка бернидә бу дөняда аны борчымады.
Көн үттедә, кич җитте, атасы аңа атап бу синең атың булсын диеп биргән җирән айгырын, Ядрунны ярләде, ял иткән, тук ат, күз ачып йомгынча Халилны Пәлдәнгегә җиткерде, Зәйнәпләр артына су буена туктады, атын тезгененнән су буендагы талга бәйләп куйды.
Зәйнәп дигәне дә көттермәде, килептә җитте әйтептә салды, я ник бер ат белән генә килдең, миңа дигән атың кайда, әллә бүген мине урламысыңмы, бәлки мин сиңа ярамым, көңелеңә охшамадым, әллә син мине яратмысыңда, син әйт, мин йөрәгемне яндырып, төн йокыларымны сине уйлап йокламы тороп җазаланмыемда, син бәлки башка кызны сөясең, аның өчен янасыңда көясең, ә мине жәлләп кенә, бу сабы бала җигет күреп юансын диеп кенә йөрисеңдер.
Халилга бер сүз кушаргада бирмичә, сөйләде дә сөйләде, якын ук килеп, бармак очлары белән, аның сыек кына ускән мыегыннан уңнан сулга, сулдан уңга тияр—тимәскенә сыпады, ул шул хәтле Халилга якынайды, хәттә аның алнылары Халилның күкрәгенә килеп терәлделәр.
Ул артык түзмәде, куллары белән Зәйнәпне кочаклап алды да, иреннәре белән кызның иреннәрен табып суырып үпте.
-Я раббым, ярый әле мине үбәргә кыйдың, синең янга йөгереп килгәндә үбәрме юкмы икән диеп, уйлап килдем, үпмәс, үземә үбәргә туры килер диеп, ярый ир җигетлегеңне күрсәттең, әле әйт ни эшлибез.
-Мин сине беренче күргәннән, үлеп яратам Зәйнәп, синең хисләреңне белмим, син дә эчең пошканга гына , мине борчымысыңны аңгарам, тик синең җигетең бар, җигеттә төгел киявең диеп әйтергә була. Мин сине кияүгә сорасамда, сине миңа бирмәячәкләре алдан билгеле.
Әтиең сиңа булада, миңа булада сүзен бозмый, Закирда аның әтиседә вәгдәдән кайтмаганныгы көн кебек ачык.
Мин безнең якның гадәтләрен беләм, вәгдәләнгән кыз урласаң дөньяда тере калуың икеле.
Таңга тике сөйләшеп, бер—берсен иркәләп, бер—бересен яратканныкларын аңлашып, иртәгә шул ук җирдә күрешергә килешеп аерылдылар.
Ядрунның тояклары җиргә тимәде, авылга тике ук көбек очты.
Халилны арткы кабак янында анардан ике яшкә кече энесе Мостафа каршы алды.
-Әти ачуланган бу малай ахтыгы шул Пәлдәнгедәге Сәлимнең ут кызына кызыгып башын җуймагае диеп, кургашлы камчы белән төн азагында йортта йөреп торды, хәзер чәйгә керде, кара аны.
Халил атасы белән очрашмый булмаганны аңгарды һәм үзе атасы чәй эчеп торган алачыкка керде.
Өстәл артында атасы белән анасы гына, башка беркем дә юк, ул аларга саулармысыз сау кундыгызмы диеп эндәшкән иде, атасы-Кунарсың синең белән сау сәләмәт. Син зур җигет инде, әйтеп китәргә кирәк атаң белән анаңа, аннары мин сиңа сүләдем, якшылык белән алныдан әйтеп куйдым, ул кызга нәфсеңне сузма диеп, син әле үзең беләсең, кемгә атаган Зәйнәп, каршыңда сүз куйдылар.
Ул чынында кеше хатыны, Закирның хатыны була, даладагы гадәтләр буенча, аны урласаңда хатынын урлаган буласың, ә болай сорап, сиңа Сәлим кызын бирми, бер кызны ике кияүгә бер юлы бирмиләр. Анасыда, атасының сүзләренә өстәп, -Балам авыл тулы кыз, Бурмис Исмаилның кызын димләгез диеп миңа әйттең, сабантуйдан соң, мин Мөршидә тәтәмне җибәргән идем, сораштырырга каршы төгелләр ди, яучы җибәрсәгез.
Әйдә көзен, башкода җибәриек үзләренә, Хәернисә кызларын сорап, үзеңнең сүзең, син ир җигет, җигетләр ике сүләми.
Мин Сәлимнең кызын күргәнем юк, ә Хәернисәне беләм эшкәдә уңган, йөзгәдә күркәм, кулгада чибәр, сокланып туймаслык кыз, тагы сиңа ни кирәк.
Халилның дәшми утырганын күреп, атасы, -Я ни телеңне йоттыңмы, бер юнле сүз анаң белән атаңа әйт.
-Ни әйтием үземдә белмим, сез бик дөрес сүлисез, үземдә акылым белән аңгарып торам, тик ялгыз каламда күз алдымнан китми, көлгән тавышы колагымда гайны, ни эшләргәдә белмим, шул хәтле көчле көңелем анарга тартыла.
Балам йөремә, бөтен тохомыбызны бәляга тартасың, якшыга булмый бу карышуың диеп әйтте анасы, яш тулы күзләрен аляпкычы белән сөртә—сөртә.
Ярый бармым артык, Зәйнәп белән очрашмым, борчылмагыз, кил зинһар.
Тик әйтергә генә җиңел булды, бармым диеп, кич җиткәч кая басар урынын тапмый арлы бирле йөрегәнен, Мостафа энесе күрдедә, абыем син барып әйт Зәйнәбеңә, ул көтеп торыр, белми синең ник килмәгәнеңне.
Дөрес сүлисең Мостафа, барып әйтәм артык йөремим диеп, бу очрашулар якшыга китермәс икебезнедә, син кичер мине Зәйнәп, ачуланма.
Зәйнәпне күргәч бөтен сүзләре башыннан чыкты, телгә бердә кулланмаган сүзләр килде, яратам сине Зәйнәп, торалмым синнән башка, тик ни эшләргә икәннеген белмим.
-Карале җигетебез бер көн эчендә сөйләргә өйрәнгән, мин башта син төгел диеп белдем, синдә сүли беләсең икән. Ни әйтсәдә Зәйнәпне кочагыннан җибәрмәде, ата—анасының сүзләрен анарга җиткеде.
-Әти бирми мине сиңа, сиңа гына төгел, авыл мулласы олона сорасада бирми, беренчедән сүз куйган, икенчедән Закирның атасы мәгер диеп илле бия бирә, әти мине яратсада, мин аның бердән бер кызы булсамда, ат җене тигән атама, илле ат бирсә ата җенгәдә биреп җибәрергә анык, ә Закирга бирәдә бирә, монда шикләнеп торуыда юк.
Иртәгә кичен мин үземнең атым белән, әниемнең сеңеленә китәм, алар Турмак елгасы Сафарка елгасы белән кушылган җирдә, чагыр белән сугарып бакча устерәләр, мин аларда үткән җәйдә, әнием белән бер—өч көн кунак булдым, ә хәзер яңгыз бер кемгәдә әйтми китәм, син кил озата барырсың ахрын дөнья күрсәтер, ә хәзергә сау бул диеп Халилны ике кулы белән кочаклап иреннәреннән үптедә, артык берни әйтми, арткы капкадан йортларына кереп китте.
Халил өйгә кайткач, таң атып көн үткәнен көтеп, йөзгәләнде.
Акылы белән барырга кирәкмәгәнен аңгарсада, мәхәббәте аны Зәйнәпкә кире барыга мәҗбур итте, ә Халил Зәйнәпкә гайшик булуын, башкалардан таналсада үз—үзеннән берничектә таналмый, ул бөтен җаны—тәне белән Зәйнәпне ярата, анардан башка киләчәген күз алдына китерәлми, тик тормышта ул теләгәнчә генә булмый. Бер кемдә аның яш күңелендә туган, Зәйнәпкә булган мәхәббәте белән санашкысы келәми, барлык кардәшләре анасы—атасыда ул сиңа лаек төгел диеп, бер авыздан, Зәйнәптән баш тартырга киңәш итәләр. Бәлки алар бер кайчанда сөймәгәннәрдер, сөю хисе алар өчен таныш төгелдер?
Шундый көңелсез уйларга батып Халил Пәлдәнгегә, су буена, Зәйнәпләр артына барып җиткәнен сизмидә калды.
Зәйнәпнең я батыр җигет сәфәргә аныкмы син, дигән сүзләрен ишеткәч кенә кайда булганныгын аңгарды. Зәйнәпнең әйткән сүзләрен дәвам итеп боерыгыз ханым, сезнең боерык минем өчен яшәү мәгнәсе.
Зәйнәп артык бер сүздә әйтмәде, Халилга якын ук килеп, аның артыннан барырга кирәклеген аңгартып кулы белән ишарәләде.
Җәйге төн кыска, шуңа күрә бердә туктамыча барганга, бер сәгать—сәгать ярым вахыт үткәч күзләренә бер ялгыз янган ут яктылыгы күренде, Зәйнәп Халилга боролып. - Бу аларның бакчадагы алачыкларының уты, алар ишек алдында һәр вахыт диярлек, фонарь ягалар, чөнки чагырда чагырны әйләндергән мал куалаучы йокламый, бакчаны төннедә койдыралар.
Шулай дидедә Зәйнәп атын юлдан, әллә ни ерак булмаган, зәгиф кенә болотлар арасыннан яктырткан ай яктылыгында, суы ялтырап торган елгага табан борды, елга ярына җиткәч, атын туктаттыда, аттан сикереп төште, төште дә үлән эчендә суга чумган кебек югалды, чалгы күрмәгән үлән елга ярында шул хәтле куе һәм биек ускән, урны—урны атның башы гына күренә.
Халил Зәйнәпнең кил бире дигән тавышына барып, аны кочагына алды, Халилның башында атларны тышаулап җибәрегә кирәк дигән уй кузгалсада, Зәйнәпнең кайнар кочагы, татлы иреннәре, аны бу дөняның барлык мәшәкатларын оноттырды.
Икесенең дә бернинди тәҗрибәсе булмасада, адәм яратылганны бирле, бер нинди дә үзгәреш күрмәгән, хәрәкәтләрне аларда кабатлады, бер бересенә монды рәхәт бирәлгәннекләре, аларның көңелләрен нечкәртте, хисләрен кеше күкрәгенә сымас иттереп, бер бересе белән бүлешергә мөмкиннек бирде, аларны үзләрен бу дөньяда иң бәхетле кешләр итеп сиздерде. Вахыт алар өчен туктасада, табигать үз эшен дәвам итте, кояш таң китерде.
Җәннәттән җиргә иң беренче Зәйнәп кайтты, Халил син бар елганың аргы ягына күч, ә мин апаларыма җитәм, монда ара ерак төгел, бер сүздә әйтмә, таң аткач ни күрсәңдә, теге ярда ускән таллар эченнән чыкма, эзләп килмәсәләр кичен күрешербез.
Әгәр эзләп тапсалар, сау бул димәк шулай алла язган, тик чыга күрмә, мине харап итәсең, ялгыз булсам килдем кунакка, соралмый киттем, аеп зур түгел.
Шулай диде дә бер суырып үптедә, атка сикереп менеп, таң шәүләсендә тоныгая барган утка таба, ялгызы китте.
Халил да ярның яптым җирен табып аргы якка, ат йөздереп чыкты да, таллар арасыннан иплерәк урны табып, бакчага таба китеп барган җайдакны карап калды.
Нинди сак булсада таң алдыннан Халил нывыган, йокыдан аны атының пошкырган тавышы уятты, торып таллар арасыннан атын тапты, тик анда аның атыгына төгел, агасы Алюкның кара биясе, Ядрун янында көтелә, агасы аркасына мылтык аскан килеш, бер сүз әйтми Халилның янына килеп, анарга пышылдап кына. - Әйдә карыек юлны, кем киләме юкмы. Алюк Халилның усал күз карашы белән очрашкач, -Син миңа акаеп бакма, әти кичә кичен үк синнән калырга кушмады, мин калмадым, авылдан Пәлдәнгегә, Пәлдәнгедән бире артыгыздан килдем.
-Без Нәбиләрнең кем икәннеген беләбез, ачыктан—ачык алар белән талашырга кирәкми, дөреслек алар ягында, тик бездә сине ялгызыңны, язмыш кулына ташламыбыз. Дөресен әйткәндә Зәйнәп барыбыздан да акыллырак, тапкырырак булып чыкты андый кыз өчен көрәшеп карарга була идедә шул, тик үзе кушмагач, тыгылмыек тик торыек.
Кояш шакты ук күтәрелгәч, юлдан өч җайдак, яшелчә бакчасына табан узды. Ара ерак булмаганга җайдакларны җиңел таныдылар.
Салих белән Закир аз гына арттарак калып сөйләшеп баралар, ә алда юлдагы эзләрне күзәтеп Мөшәрәф җилдерә.
Алюк Халилны елга ярыннан эчкәрәк алып керде. -Әйдә капкалап алыек, без бу җайдаклар кире юлга чыкмый, моннан кузгалмыбыз, ни булганын карыек.
Ашагач ярләрен баш астына куеп, таянсаларда йокы алмады, яткан җирләреннән торып, кире яр читенә барып, таллар ышыгыннан юлны һәм яшелчә бакчасын, күзәтергә алындылар.
Салихлар озак тормадылар, тик алачык яныннан кире юлга, дүрт җайдак чыкканныгы күренде. Аларның атлары адым белән генә аптырамыйча Пәлдәнге юлына төшеп, ни турындадыр сөйләшә—сөйләшә, Халиллар каршыннан үттеләр, Зәйнәп тик бер тапкыр гына Халил качып торган якка карады.
Халилның йөрәге йөзелеп төшкәндәй булды, дөня караңгыланды, үзен бернигә ярамаган мескен итеп күрде, кемнәрдер аның тәүге мәхәббәтен таптап, аның киләчәктә була диеп ниятләгән, якты тормышын аяк аска баскалап, яраткан кешесен каршында алып киттеләр.
Кайчанда булса Зәйнәбен кочагына алырга ходай нәсеп итәрме икән?
Алюк, энесенең көңелендә нинди хисләр булганныгын төшенеп, анарга берничектә ярдәм итәлмәгәнгә, бер сүздә әйтми атларны ярләде дә.
-Әйдә Халил кайттык, анайлар көтә безне, сау кайтканыбызны.
Күптә үтмәде Закир белән Зәйнәпнең туе булды, туйга Халилның атасы белән Алюк бардылар, туйдан кайткач аерым Халилга бернидә сөйләмәделәр.
Туй ул туй инде, үттедә китте. Ә туйдан соң булган вакигалар шатландырмадылар.
Нәби белән Мөшәрәф, урал казакларының төнгегә чыгарган ат табуннарын, исерек табунчы йоклаган арада, алып китәләр, Чижа елгалары тирәсендә, таң атышына аларны Ураз белән Закир каршылый. Аларның атларыда үзләредә арымаган, алар табунны куа китәләр, ә Мөшәрәф белән Нәби арткарак кала, казаклар куа чыксаларда, куып җитсәләрдә, алар ат караклары түгел, кунактан кайтучылар гына.
Тик куып җиткән казаклар башкача уйлаган, икесендә кылычлар белән чапкалап үтерәләр, атларын җибәрәләр, атлар казакларны Нәбиләрнең утарларына китерә, утарның табунчысы ят кешләр килгәнен ерактан күреп, утар халкына хәбәр итә, мондый хәлләргә коныккан кешләр тиз арада кача, тик мал кала, казаклар ни булган малны үзләре белән куып алып китәләр, Нәби белән Мөшәрәфнең уле гәүдәләрен утарда калдырып, башларын кылыч белән чабып, үзләре белән алалар.
Закир Зәйнәп белән Пәлдәнгедә торып кала, тик булган акча бетә, ат урлаудан башка һөнәре булмаган Закир кыш җиткәч ат урлап булмаганныгын истә тотып, ерак утарларны йөреп чыккач, бер байның зур табунын куып алып китәргә була.
Тик атасыда Мөшәрәфтә вафат, Ураз белән икәү табунны куалмаганнарын белә торып, Салихны алар белән барыга күндерәләр, каракларга Зәйнәптә иярә.
Закир белән Салих күпме әйтсәләрдә тыңнамый, үз сүзен итә, алар белән бара.
Көпә—көндез табунны куып алып китәләр, табунчы башта алардан куркып, үз утарына табан кача, тик бераз киткәч табунны куган юнәлештән ерак булмаган, авылга атын бора, каракларның күз алдында авылга барып керә, авыл күздәндә югалып өлгерми, авылдан җайдаклар, табун артыннан куа чыгалар.
Ни әйтсәңдә табунның чабуы, аерым җайдакныкыннан әкренерәк, кугын якынайганнан якыная бара, Салих Зәйнәпнең янын килеп, әйдә Зәйнәп ташлыбыз табунны, үзебез котолыек дисәдә, юк мин иремне ташлап китмим диеп җавап бирә. Салих Закиргада табунны ташларга тәгдим итә, тик аны тыңнаучы булмый, шуннан соң ул атын борада читкә чаба, аның артыннан бер кемдә кумый, ул кугыннан аерылып китә.
Куа килгән җайдаклар табунның артыннан әйдәп барган Уразны беренче җитәләрдә, сәнәк белән аркасына кадылар, ул авланып төшкәч, Закир белән Зәйнәп табунны ташлылар, тик кугын туктамый, алар артына төшә. Зәйнәп үзедә, атыда арыган булганга Закирдан кала башлый, Закир Зәйнәпнең атының югәненән тота, Закирның аты зур таза айгыр, бушка гына , , Кара шаукын” исмен йөретмәгән, Зәйнәпнең атынада ярдәм итә һәм алар кугыннан аерыла башлылар тик атның көче озакка җитми, куып килгән җайдаклар арасыннан берсе алныга чыга һәм Закир белән Зәйнәпкә якыная, куучының аты Зәнәпнең атының койрогына башы белән терәлә яза, куып килгән җайдак кулындагы сәнәген, качып баручыларга ыргый, сәнәк бер аеры белән Зәйнәпне үтәдән—үтә, кугын туктый, Закир Зәйнәпнең атын югәненнән тоткан килеш, куучылар күздән югалгынча чаба, сырттан кугынны карап торган Салих, кугын куркынычы беткәч Закир белән Зәйнәп янына килә, икәүләп Зәйнәпне аттан тышерәләр, Зәйнәпнең көче, - Абыем үгә ит, монда калдырма мине диеп әйтергә генә җитә, авызыннан кан китә, шондук җан бирә.
Бу булган аяныч хәлне Зәйнәпнең атасы, Халилның атасына елый—елый сүләгәнен, Халил да, елый—елый тыңлады.
Шул үткәннәрне теләсәң—теләмәсәң дә искә алырга мәҗбур иткән авруы, Халилдан воҗдан имтиханы алган кебек, йөрәген кабат—кабат әрнетә.
Искәрмә—урсатна* көн-базар көн—урыс ана көне.
Верхазовка 11. 11. 11. ел
Sez Tatar ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.