Latin

Ак Чәчәкләр - 01

Süzlärneñ gomumi sanı 4006
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2056
39.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
56.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
64.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
(роман)
Ак чәчәкләр: Роман, — Казан: Татар, кит. нәшр.,
1989. — 510 бит.
«Ак чәчәкләр» романы бүгенге кешеләребез, аларның уй-кичерешләре һәм мәхәббәтләре турында сөйли. Әсәрнең үзәгендә иң кешелекле профессия вәкилләре — табиблар тора. Табиблар дөньясы белән янәшә, дөресрәге, бергә үрелеп, үзенең кайгы-хәсрәте һәм савыгу шатлыгы белән авырулар дөньясы бирелә. Шуларның бер-берсенә мөнәсәбәтеннән романның мавыктыргыч сюжеты туа. Автор геройларның рухи халәтен оста күрсәтеп, кеше күңеленең нечкәлеген һәм катлаулылыгын тирәнтен ачарга тырыша.

Беренче бүлек
1
Сибәләп кенә үтеп киткән төнге яңгырдан соң гаҗәеп аяз таң атты. Гөлшәһидә, күңелендә үтә бер җиңеллек һәм сафлык тоеп, урыныннан җәһәт торды, халатын киде һәм, иптәшләрен уятмас өчен аяк очларына гына баса-баса атлап барып, тулай таракның тәрәзәсен ачып җибәрде. Яңгырдан соңгы аз гына дымсу һава, салкынча ефәк сыман, йөзенә, муенына сарылды. Гөлшәһидә калтыранып куйды һәм, терсәкләре белән тәрәзә төбенә таянып, ияген учларына терәде. Аның алдында шәһәрнең бөтен түбән ягы җәелеп ята иде. Йокыдан уянып җитмәгән Казан өстенә әйтерсең үтә күренмәле алсу өрфия каплаганнар. Шушы алсу өрфия астында матурлыгын бернинди сүз белән дә әйтеп биреп булмый торган тылсымлы тынлык һәм изге тынычлык хөкем сөрә. Кояшның беренче нурлары бары тик аерым биек йортларның стеналарына гына төшкән. Алар исәпсез-хисапсыз ташпулатлар диңгезендә ак кыялар төсле калкып торалар. Тәбәнәгрәк йортлар барысы да күләгә эчендә. Бакчалардагы агачларның ябалдашлары, алтын нурга манчылып, очлы таҗлардай балкыйлар. Тәм барысы да, хәтта узып киткән паровоздан өзелеп калган соры төтен йомгагы да нәкъ рәсемдәге кебек хәрәкәтсез. Еракка-еракка җәелгән Идел дә тибрәнми, причаллардагы мәһабәт порт краннары да оеганнар, елга аръягындагы карасу-яшькелт хәтфә таулар да, иртәнге тынлыкка һәм тынычлыкка әсир булып, нәрсәдер көтәләр сыман.
Гөлшәһидә гүя тәрәзәдән карамый, ул гүя очып бара. Гел яктыга, иркенлеккә карап оча шикелле, ә күңелендә сөенечле дә, борчулы да бер уй: «Мансур кайткан!» Чындырмы, имеш-мимеш кенәдерме?.. Мансурны ул үзе күрмәде, аның кайтуын башкалардан гына ишетте. Ләкин шул кадәресе дә яшь күңелне очындырырга җитә калды...
Гөлшәһидәнең Мансурны инде дүрт ел күргәне юк, ләкин шушы дүрт ел эчендә аны исеннән чыгарган дүрт көн булдымы икән? Казанга килгән саен (мединститутны тәмамлаганнан соң, ул туган авылы Акъярга эшкә кайткан иде) аның йөрәге урыныннан куба, күңеле тыелгысыз рәвештә хатирәле урыннарга — Федосеев дамбасына, Фукс бакчасына тарта иде. Ләкин ул анда бармый, курка, гүя анда барса, әллә нәрсә булыр төсле иде. Ул ашыга-ашыга Казаннан тизрәк китү ягын карый иде, ә соңыннан хатирәле урыннарны күрмәве өчен үкенеп бетә алмый. Әмма Казанда кабат булырга туры килгәндә, барысы да нәкъ элеккечә кабатлана иде. Күңелнең аңлашылмый торган ниндидер бер уены иде, ахрысы, бу, чөнки Гөлшәһидә Мансурның Казанда юклыгын, кайдадыр ерак төньякта эшләвен белә. Аннары Федосеев дамбасына барып чыккан тәкъдирдә дә бернинди могҗиза булмаячагы көн кебек ачык. Ләкин моны акыл әйтә бит, ә күңел...
Быел җәй көне Гөлшәһидә Казанга, табибларның белемнәрен күтәрү курсына укырга килде. Әле Акъярдан кузгалганда ук ул, укуга зыян китермәс өчен, мәхәббәт турында уйламаска, хатирәле урыннарга, бигрәк тә Федосеев дамбасы белән Фукс бакчасына бер генә тапкыр да аяк басмаска антлар эчте. Бәхеткә каршы, уку программасы бик тыгыз булып чыкты: лекцияләр залы, хастаханә һәм китапханә — менә шул өчпочмакта аның бөтен сәгатьләре үтте. Кайчакта хәтта тамак ялгарга да вакыты калмый иде.
Шулай ыгы-зыгы белән укуларның дүрт ае узып та китте. Тагын күп булса ике ай калып бара. Укулар тәмамлангач та, Гөлшәһидә Казанда бер көн тормый Акъярга кайтып китәм дип уйлап йөрде. Анда кайткач, аның тормышы яңадан, Акъяр инеше кебек, кышларын калын боз астында калып, язларын аз-маз ташыштыргалап, җәйге челләләрдә саега-саега тын гына агар да агар...
Күңел чоңгылының төбендә бөтерелә башлаган дулкыннарның ерак тавышын ишетеп тәшвишкә төшкән кеше кайчак үзен-үзе шулай алдап хәвефтән котылмакчы була бит. Гөлшәһидә дә әле кичә генә шулай юана торган иде, ә бүген... «Нигә инде бичара күңелемне һаман-һаман газаплыйм... — дип уйлый ул, тәрәзәдән караган килеш.
— Барыбер анда бармыйча чыдый алмыйм бит», һәм бер карарга килгән кеше кебек, капыл кубып, тәрәзә яныннан китте. Ә ун-унбиш минуттан инде, өстенә сөтле чәй төсендәге пыльнигын киеп, болай да нечкә билен бил-бау белән кысып, стенадагы көзге алдына килде. Чем-кара чәче тома итеп артка таралган, калын толымнары урап тоеп куелган. Бу чәчләргә берни дә — эшләпә дә, яулык та кирәкми, алар шул табигый көенчә бик матур.
Урамга чыккач та икеләнмәде, бик кызу атлады ул һәм ун-унбиш минуттан Фукс бакчасының текә ярына — хатирәле таныш урындык янына килеп басты. Бу вакытта аның йөрәге сулкылдап тибә, сулышы ешайган, күзләре ялтырый иде инде. Алда Казанка җәелгән. Әнә кемдер таңнан торып җилкәнле көймәдә йөрергә чыккан, әнә кемдер дамбага төшеп бара...
Гөлшәһидә ике кулы белән йөзен каплады, һәм шул күз йомып ачкан бер мизгел вакыт эчендә моннан дүрт ел элек булган бөтен хәлләр аның күз алдыннан яшендәй ялтырап үтеп киттеләр.
Институтны тәмамлар алдыннан профессор Әбүзәр Таһиров Гөлшәһидәгә ординатурада калырга тәкъдим итте. Ятимлектә үскән, тормышта таяныр терәге булмаган гади авыл кызына моннан да зуррак бәхетне өмет итәргә мөмкин идеме соң?! Әгәр бу тәкъдим артында тагын бүтән бернәрсә тормаса, Гөлшәһидә моңа бик шатланып риза булган булыр иде! Бәхетсезлегенә каршы, ул чакта Гөлшәһидә профессорның асрамага алган улы Мансур белән дуслашкан иде. Дөресрәге, алар беренче курста ук таныштылар. Октябрь, Май бәйрәмнәрендә яки Яңа ел балында бергә биеделәр, кайчак бергәләп кинога, катокка баргаладылар. Мансур бокс ярата иде. Ул Гөлшәһидәне дә спорт залына чакыра иде. Ләкин Гөлшәһидә кешеләрнең бер-берсен кыйнашуларын тыныч кына карап утыра алмый иде. Беркөнне кайсыдыр иптәше Мансурны сугып екканнан соң, Гөлшәһидәнең котлары очты һәм егеткә боксны ташла дип ялына башлады. Спорт яратасың икән, җиңел атлетика яки футбол белән шөгыльлән, волейбол, баскетбол уйна, гер күтәр, суда йөз, чаңгыда шу, диде. Мансур бу тәкъдимнәрнең берсен дә кабул итмәде. Шуннан соң алар бераз бозылышып та йөрделәр. Дөресрәге, Гөлшәһидә үпкәләгән булып кыланды. Ләкин сөйгән күңел күпме турсая ала соң?! Актыккы курсларда укыганда, Гөлшәһидә, Мансурга ияреп, аларның квартирасына да баргалый башлады. Профессорның китапханәсе бөтен Казанга атаклы иде. Ул яшьләргә аннан теләгәнчә файдаланырга рөхсәт итте. Мансур белән Гөлшәһидә көннәр, кичләр буе анда утыра торган булдылар. Биредә аларга берәү дә комачауламый. Өй эче тып-тын, авыр шторалар төшерелгәнгә, ярым караңгы. Профессор үзе йә деканатта, йә хастаханәдә, йә гыйльми утырышларда. «Аның хатыны, Мәдинә ханым, яшь чагында мөгаллимә һәм һәвәскәр артистка булган кеше, хәзер инде беркайда да эшләми, вакытының күбрәк өлешен сәнгать, матур әдәбият китаплары укып һәм иренә кирәкле әдәбият әзерләп кую белән үткәрә. Ул һәр китапның урынын белә һәм гаҗәп пөхтә кеше иде. Тагын Таһировларда гомер итеп туганлашып беткән өй хезмәтчеләре Фатихәттәй бар. Ул фәкать аш вакыты җиткәч кенә кухнядан чыга. Аннары алар Мәдинә ханым белән икәүләп табын әзерлиләр. Шуннан соң җиңнәрен сызганган, озынча яулыгын яшь киленнәрчә колак артына кайтарып бәйләгән чандыр, җитез һәм шук Фатихәттәй, кабинетның ишеген шакып, ярым шаян тавыш белән:
— Ярар, Әбүзәр белән мин укыган хәтле барыбер укый алмассыз инде. Әйдәгез, чәй эчик. Чәйнең җитмеш җиде төрле сихәте бар, чәй эчкәч, башның зиһене арта, — ди-ди, яшьләрне табынга чакыра.
Кайчак, хисләре артыграк ташыган минутлар булса, Гөлшәһидә бу сөйкемле карчыкны кочып алып зырылдатып әйләндерергә керешә. Андый чакта апакайның чәчүргечендәге чулпылары гына чыңлый, һәм ахырда ул:
– Әбәү, Гөлшәһидә бәгырем, йөрәгемне өздең бит! — дип, бүлмә уртасындагы урындыкка лып итеп утыра да, хәйран калып, Гөлшәһидәгә башын чайкап карап тора: — Беләм, кызый!
Кайбер көннәрдә, укып арыгач, Мансур рояль уйный, Гөлшәһидә аңа кушылып җырлый торган иде. Ләкин уйна димәсәләр, Мансур үзе теләп бервакытта да диярлек рояль янына килеп утырмый. Ә менә профессор гел үзе теләп һәм нотасыз гына уйный. Гөлшәһидәнең җырлавын да күбрәк Мәдинә ханым белән Әбүзәр абзый үтенәләр.
Май урталары иде. Алар Мансур белән Казанка елгасына җилкәнле көймәдә йөрергә төштеләр. Киңлек, җил, текә ярлар, яшел шәһәр, ак җилкән, вак дулкыннар, гармун моңнары. Кинәт якында гына исерек җыр ишетелде, аннары чыр-чу купты, һәм бөтен су өсләрен яңгыратып кемдер ачы тавыш белән кычкыра башлады:
— Батам!.. Коткарыгыз, ба-а-а...
Мансур күз ачып йомганчы көймәне тавыш ишетелгән якка таба борды. Алар килеп җиткәндә, ир кеше йөзтүбән капланган көймәгә үрмәләргә маташа, ә читтәрәк, бөтерелеп торган упкын уртасында, бата-калка хатын-кыз башы күренә иде. Ул да булмады, баш су астында бөтенләй югалды, өстә беразга тырпайган кул һәм алсу косынка очы гына калды. Аннары аларны да упкын йотты. Гөлшәһидә бер сүз әйтергә дә өлгермәде, Мансур киеме белән көймәдән нәкъ упкын уртасына сикерде. Гөлшәһидәнең коты очты, кулын калтыранган иреннәренә китереп, кычкырып җибәрде.
Мансур суга чумганнан соң санаулы секундлар гына үтте, ләкин бу секундлар Гөлшәһидәгә әйтеп бетергесез озак булып күренде. Ниһаять, су өстендә шактый читтә Мансурның башы күренгәч, ул үз күзенә үзе ышанмады. Ләкин Мансур, сулыш алгач, яңадан чумды һәм тагын су төбендә бик озак югалып торды. Тагын калыкты, тагын чумды... Тик дүртенчеме, бишенчеме чумганнан соң гына, ул суга баткан кызны чәченнән тартып өскә чыгарды...
Соңыннан алар, һушын югалткан кызны һәм аның исерек егетен көймә белән ярга чыгарып, икәүләшеп кызга ясалма сулыш алдырдылар. Бары тик кыз күзләрен ачкач кына, аны килеп җиткән табиблар кулына тапшырып, үзләре шыпырт кына китеп бардылар.
Кичен алар яңадан Казанка буена төштеләр, ләкин башка көннәрдәгечә дамбада йөрмәделәр, Фукс бакчасында текә яр кырыендагы бер буш урындыкка килеп утырдылар. Ул арада караңгы төште, ай калыкты. Cy өстенә көмеш юл сузылды. Шушы кичтә Мансур беренче тапкыр Гөлшәһидәнең иңбашыннан кочып алды, кыз шунда ук башын аның күкрәгенә куйды һәм күгәрчен кебек тынып калды. Егетнең йөрәге дөп-дөп тибә иде. Кинәт Гөлшәһидә чәчләреннән Мансурның җиңелчә үбүен сизде, башын чак кына кыйшайта төшеп: «Нишләвең бу?» — дигән шикелле, күз кырые белән генә аңа карап алды. Мансур аның караңгыда да ялтыраган күзләренә берничә секунд исереп карап торды да иреннәреннән суырып үпте...
— Бая мин бик-бик курыктым... — дип пышылдады Гөлшәһидә.
— Кирәкми ул турыда... Әнә су өстендәге көмеш тәңкәләргә кара. Нинди матур тибрәнәләр.
Алар, башларын башка терәп, шул серле көмеш тәңкәләргә бик озак карап сүзсез утырдылар. Аннары алар янына бер колгасар егет килде.
— Гафу итегез, мин сезне кич буе эзлим... Мине рәхмәт әйтергә җибәрделәр. Сез минем кызымны...
Бу көндез суга бата язган кызның егете иде. Мансур урыныннан сикереп торды да егетне беләгеннән кысып читкә алып китте һәм, авыз читен кулы белән каплап, тегенең колагына:
— Шайтаныма олак! — дип пышылдады.
Егет күзләрен чекрәйтеп арты белән чигенә-чигенә китеп баргач, Мансур тагын Гөлшәһидә янына килеп утырды, ниндидер үтә саф наз белән кызның иңбашыннан кочты һәм шуннан соң инде бер генә минутка да кызның кулын ычкындырмады.
Алар вәгъдәләр бирешмәделәр, бер-берсенә «сөям» дип әйтешмәделәр. Болай да барысы да ачык иде кебек. Гөлшәһидә үзен иң бәхетле сизеп йөри башлады. Кич саен диярлек Мансур белән очрашалар, кич саен диярлек Казанка буйларын бер әйләнеп кайталар, текә яр башында таныш урындыкта кулларны куллардан алмыйча утырып торалар. Өйдәгеләр дә аларның мөнәсәбәтләрен сизәләр иде. Мәдинә ханым белән Әбүзәр абзый, әдәп саклап, турыдан-туры әйтмәсәләр дә, үтә шук телле, аннары укымышлы кешеләр кебек тегесен-монысын нечкәләп тә тормый торган Фатихәттәй еш кына: «Уңган киленкәем минем!» — дип ычкындыргалый торган булды.
Аннары... Шуннан соңгы хәлләрне Гөлшәһидә ул чакта да аңлый алмады, менә хәзер дә, дүрт елдан соң да, төшенә алмый иде. Мансур нигәдер аңардан читләшә башлады, Гөлшәһидә Казанка буена чакырса, әллә нинди сәбәпләр табып, анда бармаска тырышты. Беркөнне бутала-бутала Гөлшәһидәдән гафу үтенә башлады. Ә тетрәп калган Гөлшәһидә: «Ни өчен гафу үтенәсең әле?» — дип, турыдан-туры сорарга кыймады. «Күрәсең, бүтәнне тапкандыр», — дип уйлады. Ләкин күпме генә күзәтсә дә, Мансурны ятлар белән күрмәде. Шуннан соң, тәвәкәлләп: «Ни булды әле сиңа, Мансур, нигә болай үзгәрдең?» — дип сорады. Әмма Мансур бу туры сорауга да ачык җавап бирә алмады. Гөлшәһидәгә исә аның иреннәре: «Мин сине яратмыйм», — дип әйтәләр шикелле тоелды.
Нәкъ менә шушы көннәрдә инде, алда әйткәнебезчә, профессор Таһиров Гөлшәһидәгә ординатурада калырга тәкъдим итте. Ә мәхәббәт уңышсызлыгына очраган кыз, уйлап та тормастан, күңеленә кинәт килеп киткән беренче тойгыга бирелеп (андый чакта акыл әйдә булмый бит): «Юк, мин башта үземнең туган авылыма кайтып эшләргә телим», — дип кырт кисте. Профессор, аның бу җавабын төпле уйлау нәтиҗәсе дип аңлапмы, әллә бүтән башка сәбәпләрдәнме, кабат үгетләмәде. Соңыннан Гөлшәһидә, билгеле, үзенең бу дуамаллыгы өчен үкенде дә. Аннары үзен аклау өчен сәбәп эзли башлады: «Әгәр мин сәләтле булсам, — дип уйлады ул, — Әгәр миннән медицина эшлеклесе чыгардай булса, профессор үз сүзеннән болай тиз кире кайтмас иде. Әнә Вера Иванованы аспирантурада калдыру өчен министрның үзенә үк барып даулашкан диләр бит. Юк, бу тәкъдимне ул миңа булачак киленнәре итеп кенә яки Фатихәттәйнең үтенүләрен тыңлап кына ясаган! (Фатихәттәй аңа: «Мин сине Казанда калдыртам», — дип гел әйтеп килде ләбаса.) Нинди хурлык!»
Атна-ун көннән соң Гөлшәһидә Мансурны, институт коридорында очратып, кич белән Федосеев дамбасына чакырды. «Бу, бәлки, соңгы йөрүебез дә булыр», — дип, үзенчә бер мәгънә дә өстәп куйды. Мансур, аның кайнар теләген сизепме, әллә вакыты буш булганга гынамы, бу юлы берсүзсез риза булды, тик ул кызны Федосеев дамбасына түгел, бәлки Идел буена алып китте, һәм менә алар бер-берсенең кулларыннан, дөресрәге, мәктәп балалары кебек, бармакларыннан тотып, порт дамбасы буйлап баралар. Кояш Ослан тауларының сыртын кызгылт нурга манчыган. Киң Идел өсте җем-җем итеп тора, күзне кысмыйча карарлык та түгел. Пароходларның берсе килә, берсе китә. Аларның басынкы гудок тавышлары яр буйлап әллә кайларга китеп баргач кына тыналар. Кайбер пароходлардан җыр-музыка ишетелә. Моторлы көймәләр, борыннарын югары чөеп, җилдереп узып китәләр. Идел ягыннан канны уйната торган тыгыз һәм җылы җил исә.
Гөлшәһидә үзенең иң яраткан эре бизәкле, киң итәкле юбкасын һәм кар кебек ак кофтасын кигән, нечкә биленә нәфис пластмасса билбау салган, аякларында ак босоножкалар. Толымнары яртылаш сүтелгән. Мансур исә киемен дә алмаштырмаган — көн дә киеп йөри торган ярым спортчы формасында.
Алар сөйләшмичә атлыйлар. Гөлшәһидә авыз эченнән генә көйләп ала, кайчак күз кырые белән Мансурга ук атып куя. Ниләр генә юк аның бу күз карашында: чакыру да, үтенү дә, ачулану да, ярату да — һәммәсе бар. Тик...
— Менә гыйллә! — диде түземлеге тәмам беткән Гөлшәһидә ахырда һәм Мансурның беретын йолкып алып чәчен тузгытты. — Менә шулай көнҗәлә бул, шулай килешә сиңа, Әлмансур! — Һәм кычкырып көлеп җибәрде. — Әйдә җилгә каршы йөгерәбез.
Мансурның онытылып китүе булдымы, әллә кызның яшерен теләгенә буйсындымы, порт дамбасын узгач та, стадион буендагы дамбадан соң да кирегә борылмады. Алар Кремль артына — Федосеев дамбасына ук барып чыктылар! Гөлшәһидә, бүген-иртәгә диплом алачакларын әйтеп, Мансурны да үзе белән авылга димли башлады.
– Әле соң түгел бит... бергә барып сорасак... И күңелле дә булыр иде бергә-бергә, Мансур... Акъярда яңа хастаханә салдырыр идек. Син — хирург, мин — терапевт... билләһи!..
Мансур тыңлады-тыңлады да Гөлшәһидәнең бу уйларын «соңга калган романтика» дип атады.
Ә син романтик түгелмени? — дип, тиз генә сорады гаҗәпкә калган Гөлшәһидә.
Мансур, Казанка ягына карап, җилкәнле көймәдә узып баручы таныш егетенә кул болгарга тотынды.
— Минем көймәдә йөрисем килми, Мансур. Әйдә бакчага менеп утырыйк, — диде Гөлшәһидә, турсая башлап.
Мансур гүя аның бу сүзләрен дә ишетмәде, иелеп таш кисәге алды да, каерылып селтәнеп, суга томырды. Еракта «чулт» иткән тавыш ишетелде һәм суга баткан таш урынында берсе эченнән берсе калкып чыгып һаман зурая барган түгәрәкләр генә калды.
— Бу нинди киная? Нигә телең белән әйтмисең?
Мансур дәшмәде. Аның карашы инде кер чайкаучы кызларга юнәлгән иде.
— Күрәм, минем янда сиңа күңелсез, — диде Гөлшәһидә, аскы иренен тешләп. — Ахрысы, туйдырып бетергәнмендер... Муеныма тагыла дип курыкма... Хуш!
Гөлшәһидә кисәк борылды да, дамбадан төшеп, әрекмәннәргә, шайтан таякларына, алабуталарга тотына-тотына, текә тауга үрмәләп менә башлады. Ул артына борылып карамады, Мансурның килү-килмәвен күрмәде. Тик Фукс бакчасына менеп, хатирәле урындык янында тыны кысылып туктагач кына борылып карады. Мансур баягы иптәшенең көймәсенә утырган да Казанка өстеннән кыйгачлап парк ягына таба берүзе китеп бара. Кояшның соңгы кызгылт нурларында аның ак җилкәне генә ялтырый...
«Күңелендә сөю чаткысы булса, хат язар яки Акъярга килеп китәр әле», — дип, беркадәр вакыт өметләнеп яшәде Гөлшәһидә, авылга кайтканнан соң. Әмма Мансур хат та язмады, Акъярга да килмәде. Бераздан Гөлшәһидә аның Казаннан бөтенләй китеп баруы турында ишетте. Янәсе, үзеннән күп өлкән бер хатынга ияреп өеннән качкан. Әй кимсенде, әй гарьләнде, әй хурланды Гөлшәһидә! Ләкин ни хәл итәсең, башны ташка орып булмый.
Бер елдан соң Гөлшәһидә үзе дә кияүгә чыкты һәм җиде-сигез ай гомер итәр-итмәс аерылды да. Шуннан соң инде ул еш кына үзен бәхетсез санап йөри башлады. Ләкин егерме алты яшьтә күңел моның белән һич тә килешергә теләми, сагынулар белән генә дә яшәргә риза түгел ул. Шунлыктан Казанга барып төшкән көнне үк Таһировларга керәм дип карар итте. Әмма үзенең инде элекке Гөлшәһидә түгеллеген уйлап, барырга дип чыккан җиреннән кире борылды. Шуннан соң ул Әбүзәр абзый үзе чакырыр әле дип көтеп йөри башлады. Ләкин профессор аның белән хастаханәдә әллә ничә очрашып хәл-әхвәлләрен сораштырса да, өенә чакырмады. Ичмасам, Мәдинә ханымны яки Фатихәттәйне урамда күрмәмме дип, Гөлшәһидә Таһировлар йорты турысыннан узгалады. Бәхетсезгә гел вакытсыз дигәндәй, аңа берсе дә очрамады.
Таһировлар урамына барган чагында ул нәрсә уйлый иде соң? Мансур турында уйлый идеме? Тәгаен генә Гөлшәһидә үзе дә әйтә алмастыр. Мансур бар, ләкин кайдадыр бер читтә басып тора, якын да килми, ерак та китми, һәрвакыт шулай: күзгә күренә — сөйләшергә тавышы-өне юк. Күңелдән бөтенләй чыгарып ташлап та булмый үзен, элеккечә җаннан якын итеп тә булмый...
Федосеев дамбасын Гөлшәһидә тыелган, бозарга ярамый торган соңгы чик дип уйлый иде. Ләкин бүген ул менә шушы соңгы чикне дә бозды һәм менә ярамаган бер эш эшләгән кеше кебек оялып, йөзен ике кулы белән каплап, текә яр кырыенда басып... кеше ирен көтә! Ләкин бу дөньяда могҗиза юк, берәү дә килеп Гөлшәһидәнең кулларыннан тотмый. Ул үзе курка-курка күзләрен ача. Казанка өсте дә, дамба да буп-буш...
Бер караганда, хыялының җимерелүе, үзенең шулкадәр вакыт бөтенләй буш, юк нәрсәләр турында уйлавын аңлау аны ачындырырга, һич югында күңелсезләндерергә тиеш иде кебек. Ләкин Гөлшәһидә (сер бирмәве генә идеме?), башын гадәттәгедән югарырак тотып, дөньяга күзләрен зур итеп ачып карап, агач баскычтан су буена төште, дамба буйлап Кремльгә таба китте. Троллейбуста да, аннары трамвайда да керфекләрен түбән төшермәде. Алай гына да түгел, хастаханә урамы чатыннан борылгач, бу урамнан көн саен узуына карамастан, мондагы контрастларга бүген генә игътибар итте. Гомерендә беренче тапкыр яхшы күзлек кигән һәм шунлыктан гомерендә беренче тапкыр табигатьнең бөтен буяуларын ачык итеп тойган күрә караучы кеше сыман таң калып як-ягына каранды. Ике якта да бишәр катлы менә дигән яңа таш йортлар, капка хәтле зур тәрәзәле кибетләр. Шуннан ярты квартал китмисең, берәр, икешәр катлы агач яки таш йортлар башлана. Агач йортларның күбесе еллар узудан кыйшаеп беткән, таш йортларның штукатуркалары кубып төшкән, почмаклары кителгән. Киноларда күрсәтелә торган ниндидер иске өяз каласын хәтерләтә. Әнә бер хатын көянтә белән иелә-сыгыла су алып кайта, әнә ишегалды аркылы сузылган бауга кызыл башлы сөлгеләр кибәргә эленгән. Өстенә озын ак җилән, башына кырпулы бүрек кигән бер бабай, кулындагы кәкре башлы таягы белән асфальтка тук-тук бәрә-бәрә, вәкарь генә узып бара; әнә бер абыстай, яулык чите белән авызын каплап, капка төбенә баскан да кемнедер көтеп тора. Шуннан егерме-утыз адымда яңа таш йорт салалар, чалбар кигән кызлар, татарча җырлый-җырлый, таш өяләр, баш очларында салмак кына кран әйләнә. Каршы якта барлык тәрәзәләреннән көн утлары балкып торган биш катлы завод. Аннары тагын җиргә сеңеп барган вак-вак агач йортлар китә. Тәрәзә төпләрендә гөлләр, тәрәзәләренең йөзлекләре гадәт буларак йә акка, йә зәңгәргә буялган, өй түбәләрендә телевизор антенналары тырпаен тора. Тыкрыкларны тәмам казып, актарып бетергәннәр — бөтен җирдә газ, су, җылыту торбалары үткәрәләр.
Шушы тыкрыкларның берсендә, Хуҗа Насретдин өе шикелле, авыш яктан терәтелгән бәләкәй генә агач йорт бар. Аның кыйшаеп беткән капкасы төбендә чәчәк сатучы Мортаза бабай утырган була. Әнә бүген дә ул шунда. Өстендә озын җиңле ак күлмәк, җиңсез кыска бишмәт, башында җәлпәеп һәм каешланып беткән түбәтәй. Калын кара кашларына һәм кәҗә сакалына чал йоккан...
Гөлшәһидә көн саен аңардан чәчәк сатып ала. Күпләп алмый, өч-дүрт тармак кына, иң матурларын сайлый ул. Дөресрәге, иртән акчасын түләп калдыра да чәчәкләрне кич кайтышлый кереп ала.
Гөлшәһидә Мортаза бабай белән ягымлы итеп исәнләште, хәлен сорашты.
— Ал да гөл минем хәлләр, кызым, — диде аңа каршы бабай. — Үзең әйбәт кенәме? Сиңа дигәннәрен алып та чыкмадым, өйалдында банкага утыртып калдырдым. Бүгенгеләре бигрәк әгъла, көнләшеп үзең чәчәк булырсың.
Гөлшәһидә елмайды. Әйе, бүген аңа нәкъ шундый чәчәкләр генә кирәк. Аның эчке сөенечен хәтта карт та сизеп алды.
— Бер-бер шатлыгың бармы әллә, кызым? — дип сорады.
– Үзем дә белмим әле, — диде Гөлшәһидә, кызара төшеп. — Бар шикелле.
Мортаза бабайлар чатыннан борылгач, хастаханә да күренә. Әнә аның нык таш нигезгә утыртылган биек чуен рәшәткәсе. Рәшәткә буенда яшел стена шикелле сәрви куаклары. Аларның башлары рәшәткәдән аз гына биегрәк калдырып тип-тигез кыркылган. Эчтәрәк юан-юан карама, өрәңге, каен агачлары. Аларның куе ябалдашлары киртләч-киртләч күтәрелгән яшел тауга охшый һәм бакча түрендәге өч катлы борынгы сары бинаны каплап тора. Тик кайбер урыннарда гына сирәгәя башлаган яфраклар арасыннан йә бер сары почмак, йә бер тәрәзә өлгесе, йә түбә кыегы, йә «Н шәһәр хастаханәсе» дигән зур вывесканың аерым хәрефләре генә күренә. Өстән караганда хастаханә бинасы «Г» хәрефенә охшый. Әйтүләренчә, аның икенче канаты да салынырга тиеш булган. Әмма вакытында бу эш ниндидер сәбәпләр аркасында җиренә җиткерелмәгән, ә соңыннан... соңыннан инде картлар сүзе: калган эшкә кар ява.
Гөлшәһидә тимер капкадан бакчага керде. Киң асфальт юл туп-туры парадный баскычка алып бара. Баскыч таш бинаның үзе кебек үк борынгы стильдә колонналап салынган. Колонналар өстендәге рим цифрлары бу бинаның унтугызынчы йөз азакларында корылуын әйтәләр. Бакча да шул ук елларда утыртылган булса кирәк. Кызу җәй көннәрендә биредә һәрвакыт күләгә була. Авырулар рәхәтләнеп ял итәләр.
Гөлшәһидә, туктап, Көз дигән бөек художникның бакчага салган биниһая бизәкләренә сокланып карап торды. Бу бакча бүген генә шулай искитмәле матур һәм купшы булмаган бит. Нигә ул моңа кичә яки аннан элегрәк көннәрдә игътибар итмәде икән?
Ул арада капка төбенә җиңел машина килеп туктады. Башына күгелҗем эшләпә, өстенә шундый ук төстә затлы макинтош кигән кыска ак мыеклы, озын һәм төз буйлы бер кеше машинадан төште. Бу — профессор Әбүзәр Таһиров иде. Ул, эшләпәсен салып, Гөлшәһидәгә ихтирам белән баш иде. Уйга чумган хатын аны бик соң күрде һәм, үзенең илтифатсызлыгыннан шактый уңайсызланып:
— Сезгә дә хәерле иртә, Әбүзәр Гиреевич, — диде.
— Күрәм, сез көзге бизәкләргә хәйран, — дип елмайды профессор. — Ләкин көзнең матурлыгыннан ләззәт аласыгыз килсә, урманда йөрегез, Гөлшәһидә. Монда имитация генә... Карагыз әле, Гөлшәһидә, — диде профессор, сүзен кинәт башкага борып, — безне оныттыгыз бит. Фатихәттәй күземне ачырмый. Кайчан шул Гөлшәһидәне алып киләсең, ди. Бүген эштән соң безгә барырбыз... Вакытыгыз бардыр бит?
Гөлшәһидә Мансур турында сорамады, ләкин үзе аны уйлады һәм шатланып риза булды.

(роман)
2
Сәгать унберләрдә Гөлшәһидә иптәшләре белән бергә профессорның лекциясенә керде һәм аны... танымады. Бу инде иртәнге көләч йөзле Әбүзәр абзый түгел иде. Лекциясен ул гадәттә булмаганча таркау һәм кабаланып укыды. Озак еллар буе кафедрадан сөйләргә күнеккән, остарган Әбүзәр абзыйның тигез, салмак һәм ачык тавышы да, яңа материалны аңлаткандагы гаҗәеп эзлеклелеге, төгәллеге һәм фикер ачыклыгы да, аның һәр лекциясенә хас тирәнлек, пөхтәлек һәм тел шомалыгы да — кыскасы, барысы да бүген чыгырыннан чыккан иде. Яңарак килгән тыңлаучылар гына түгел, аның белән озак еллар бергә эшләгән ассистентлары да аның болай чәчелүен хәтерләмиләр иде. Бер фикерне тогәлләр-тогәлләмәс икенчесенә, өченчесенә сикерде, аннан яңадан кире кайтты, зиһене таралган кеше кебек, бер сөйләгәннәрен яңадан кабатлады, ә кайчакта бөтенләй читкә дә киткәләде. Гомердә лекция укымаган кеше шикелле, йә авыз эченнән генә мыгырданды, йә артык кычкырып сөйләде. Нәрсә бу? Картлык галәмәтеме яки үзе кафедрада булып та күңеле бүтән җиргә очкан борчулы сәгате генәме?
Өстәлдән өстәлгә запискалар йөгерә башлады: белмисезме, профессорга ни булган? Бер-бер күңелсезлек юкмы? Бигрәк тә Гөлшәһидә аптырады. Ике-өч сәгать эчендә генә нәрсә булды икән соң аңа?
Профессор үзе дә лекциясенең тәртибе юклыгын аңлады, ахрысы. Гафу үтенде дә вакыты тулмас борын ук кафедрадан төшеп китте.
Сәбәбе шул иде: иртән эшкә килгәч тә Әбүзәр абзыйның кабинетына хастаханәнең баш табибы Алексей Лукич Михальчук керде. Исәнләшеп утырырга да өлгермәделәр, телефон шалтырады.
– Әйе, профессор Таһиров... Әйе... Бу тагын сезмени?.. Карагыз әле, иптәш Солтанморатова... Әйттем бит инде мин сезгә. Әниегезне карадым, аның хастаханәгә салырлык чире юк. Барысы картлыктан гына. Өйдә яхшылап кадерен күрегез, хастаханәдә аңа кыен гына булачак... Урын да юк. Коридорларыбыз авырулар белән тулган. Нәрсә? Сездә бүтән мәгълүматлар бар? Алары мине кызыксындырмый... Йә... Йә, тыңлыйм. Гафу итегез, әлегә кафедра җитәкчесе мин, Сәлах Саматов түгел... — Бик яман акырганга, профессор трубканы колагыннан читкәрәк алды. Хәзер Таһировны шәфкатьсезлектә, илтифатсызлыкта һәм тагын шуның ише коточкыч нәрсәләрдә гаепләгән зәһәрле тавыш бөтен кабинетка яңгырый иде.
— Рәхмәт, — диде профессор һәм трубканы куйды.
Алексей Лукич, уңайсызланып һәм оялып, башын аска иеп утырды. Бу Солтанморатова кичә аңа да кара җил шикелле ташланган иде.
– Әллә, бәладән башаяк дигәндәй, Әбүзәр Гиреевич, ул каһәр орган карчыкны... Бер урын табарбыз әле.
— Эш урында гынамыни, Алексей Лукич. Ул карчык безнең ярдәмгә мохтаҗ түгел.
— Бик тә яхшы, ята бирсен шунда.
Алексей Лукич — озын буйлы, какча сөякле кеше. Битендә аз гына шадрасы бар, борыны юка, күз карашында һәрвакыт эчке борчылу һәм моң сизелеп тора. Бүген теше дә сызлаганга, ул бөтенләй басынкы күренә. Яше дә байтак, илле бишләрдән узган. Казанга Алексей Лукич Михальчук, сугыш беткәч, Белоруссиядән килде. Дөресрәге, хатыны алып килде аны. Ул үзе белән бер госпитальдә эшләгән татар хатынына өйләнгән булган. Элекке гаиләсен фашистлар кырганнар. Җәйге ял вакытларында Алексей Лукич ел саен Белоруссиягә аларны зиярәт итәргә бара һәм, аннан кайткач, бик озак сагышка чумып йөри.
— Тереләй ашаячак... Ана каплан бит ул, Әбүзәр Гиреевич.
— Минем карт итем аңа бик үк тәмле булмас, — дип көлемсерәде профессор һәм бетте дигәндәй кулын селтәде. Ул арада тагын телефон шалтырады.
— Сәлам Әбүзәр Гиреевичка. Тютеев. Тютеев!
Шәһәр сәламәтлек саклау бүлеге мөдиренең гадәте шундый: башта ул үзенең фамилиясен астыртын гына, ишетелер-ишетелмәс кенә әйтә, аннары тыңлаучының башына күсәк белән органдай калын тавыш белән бар көченә: «Тютеев!..» — дип кычкыра.
Ул да шул Солтанморатованың әнисе турында икән. Профессорның ачуы килде.
— Ул Солтанморатовагызга әйтегез әле, — диде нәфрәтләнеп, — әнисен кунакка алдырган икән, өендә сый-хөрмәт итсен, хастаханәгә тыгарга маташмасын! Хастаханә кунак йорты да, ял йорты да түгел.
– Әбүзәр Гиреевич! — дип кисәтеп куйды Тютеев. Хәзер аның тавышы ачулы һәм боеручан яңгырый башлады. — Сез ни... Сез уйлыйсызмы?.. Сез Солтанморатованың кем икәнен оныттыгызмыни?..
Sez Tatar ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Ак Чәчәкләр - 02
  • Büleklär
  • Ак Чәчәкләр - 01
    Süzlärneñ gomumi sanı 4006
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2056
    39.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    64.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 02
    Süzlärneñ gomumi sanı 3972
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1985
    38.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    63.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 03
    Süzlärneñ gomumi sanı 3833
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1903
    39.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 04
    Süzlärneñ gomumi sanı 3943
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2048
    37.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 05
    Süzlärneñ gomumi sanı 3734
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1874
    38.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    60.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 06
    Süzlärneñ gomumi sanı 3621
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1902
    39.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    51.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    59.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 07
    Süzlärneñ gomumi sanı 3928
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1960
    37.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 08
    Süzlärneñ gomumi sanı 3862
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1951
    40.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    64.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 09
    Süzlärneñ gomumi sanı 3975
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1968
    40.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    65.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 10
    Süzlärneñ gomumi sanı 3874
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1850
    41.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    58.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    66.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 11
    Süzlärneñ gomumi sanı 3831
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1901
    40.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    64.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 12
    Süzlärneñ gomumi sanı 4099
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2012
    39.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 13
    Süzlärneñ gomumi sanı 3981
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1981
    39.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    63.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 14
    Süzlärneñ gomumi sanı 4089
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2055
    38.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 15
    Süzlärneñ gomumi sanı 3987
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2099
    38.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 16
    Süzlärneñ gomumi sanı 3867
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1861
    38.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 17
    Süzlärneñ gomumi sanı 3966
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1920
    38.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 18
    Süzlärneñ gomumi sanı 3955
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2016
    38.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 19
    Süzlärneñ gomumi sanı 4035
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2013
    38.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 20
    Süzlärneñ gomumi sanı 3983
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2009
    39.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 21
    Süzlärneñ gomumi sanı 3992
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2084
    38.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 22
    Süzlärneñ gomumi sanı 3971
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1889
    41.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    66.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 23
    Süzlärneñ gomumi sanı 3962
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2013
    38.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 24
    Süzlärneñ gomumi sanı 3936
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2002
    39.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 25
    Süzlärneñ gomumi sanı 3993
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1999
    39.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 26
    Süzlärneñ gomumi sanı 3885
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1886
    39.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    64.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 27
    Süzlärneñ gomumi sanı 3893
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2008
    37.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 28
    Süzlärneñ gomumi sanı 3966
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2025
    40.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    64.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 29
    Süzlärneñ gomumi sanı 3860
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1845
    40.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    63.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 30
    Süzlärneñ gomumi sanı 3979
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1871
    41.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    63.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 31
    Süzlärneñ gomumi sanı 3799
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1932
    39.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    65.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 32
    Süzlärneñ gomumi sanı 4013
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1934
    40.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    64.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 33
    Süzlärneñ gomumi sanı 3807
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1921
    38.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 34
    Süzlärneñ gomumi sanı 3946
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1950
    39.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    63.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 35
    Süzlärneñ gomumi sanı 4030
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2036
    39.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    63.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 36
    Süzlärneñ gomumi sanı 1577
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1015
    47.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    68.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.