Tefsir İbni Kesir - 02 - 42

بىزنىڭ خوتۇن كىشىلىرىمىزگە ھارامدۇر» دېدى .ئەگەر تۇغۇلغان ھايۋان ئۆلۈك بولسا ،بۇ ئەر
كىشىلەر بىلەن خوتۇن كىشىلەر ئارىسىدا ئورتاقتۇر (يەنى ئۇنى ھەممەيلەن تەڭ يەيدۇ) دەپ
(ھاالل -ھارامنى تەيىنلەشتى) ﷲ غا يالغان چاپلىغانلىقلىرى ئۈچۈن ﷲ ئۇالرنى جازااليدۇ.
شۈبھىسىزكى ،ﷲ ھېكمەت بىلەن ئىش قىلغۇچىدۇر ،ھەممىنى بىلگۈچىدۇر﴿.﴾139
ئەبۇ ئىسھاق سەبىئى ئابدۇلالھ ئىبنى ھۇزەيلىدىن بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە
ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :بۇ ھايۋانالرنىڭ
قورسىقىدىكى نەرسىلەردىن ئۇالرنىڭ سۈپىتى كۆزدە تۇتۇلىدۇ(((.

496

ئەۋفىي ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :ئۇ
ھايۋانالرنىڭ قورساقلىرىدىكى نەرسىدىن ئۇالرنىڭ سۈتى كۆزدە تۇتۇلغان بولۇپ ،ئۇالر سۈتنى
ئايالالرغا ھارام قىلىپ ،ئەرلىرى ئىچەتتى .قوي ئەركەك تۇغسا ،قوزىسىنى بوغۇزالپ ،ئاياللىرىغا
بەرمەي ئەرلەرال يەيتتى .ئەگەر قوزىسى چىشى تۇغۇلسا ،ئۇنى بوغۇزلىماي قويۇپ قوياتتى.
ئەگەر قوزا ئۆلۈك تۇغۇلسا ،ئەر ـ ئايال تەڭ يەيتتى .شۇڭا ﷲ تائاال بۇ ئىشتىن توستى .بۇنى
سۇددىمۇ شۇنداق بايان قىلغان.
شەئبىي مۇنداق دېدى :بەھىرەنىڭ سۈتىدىن پەقەت ئەرلەرال ئىچەتتى ،بەھىرەنىڭ
بۇتىلىقى ئۆلۈك تۇغۇلسا ياكى ئۆزى ئۆلۈپ قالسا ،ئۇنى ئەر ـ ئايال تەڭ يەيتتى.
((( بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ئەسلىدە« :ئۇالر بۇ ھايۋانالرنىڭ قورساقلىرىدىكى نەرسە بىزنىڭ ئەرلىرىمىزگە خاستۇر»
دېگەنلىك بولىدۇ .بۇ نەرسىنى بەزى ئالىمالر« :بالىلىرى» دەپ تەپسىر قىلسا ،بەزى ئالىمالر« :سۈتلىرى» دەپ تەپسىر
قىلغان.

ئەنئام سۈرىسى

مۇجاھىد مۇنداق دېدى :قورسىقىدىكى نەرسىلىرى ئەرلىرىگە خاس ،ئاياللىرىغا ھارام
بولغان ھايۋانالر بولسا ،سائىبە ۋە بەھىرەدىن ئىبارەتتۇر.
﴿ﷲ غا يالغان چاپلىغانلىقلىرى ئۈچۈن ﷲ ئۇالرنى جازااليدۇ﴾ ئەبۇئالىيە ،مۇجاھىد
ۋە قەتادە قاتارلىقالر بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دېدى :ﷲ تائاال ئۇالرنى يالغان
سۆزلىگەنلىكى ئۈچۈن جازااليدۇ.
ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ﴿ :ئاغزىڭالرغا كەلگەن يالغاننى سۆزلەش ئۈچۈن
(ھېچقانداق دەلىلسىز) «بۇ ھاالل ،بۇ ھارام» دېمەڭالر ،چۈنكى (مۇنداقتا) ﷲ نامىدىن
يالغاننى ئويدۇرغان بولىسىلەر ،ﷲ نامىدىن يالغاننى ئويدۇرغۇچىالر ھەقىقەتەن (دۇنيا ۋە
ئاخىرەتتە) مەقسىتىگە ئېرىشەلمەيدۇ( .ئۇالر دۇنيادىن پەقەت) ئازغىنا بەھرىمان بولىدۇ ،ئۇالر
(ئاخىرەتتە) قاتتىق ئازابقا دۇچار بولىدۇ﴾(((.
﴿شۈبھىسىزكى ،ﷲ ھېكمەت بىلەن ئىش قىلغۇچىدۇر﴾ يەنى ﷲ تائاال ئۆزىنىڭ
ئىشلىرىدا ،سۆزلىرىدە ،يولغا قويغان ۋە تەقدىر قىلغان ئىشلىرىدا ھېكمەتلىك زاتتۇر﴿ .ھەممىنى
بىلگۈچىدۇر﴾ يەنى بەندىلىرىنىڭ ئىشلىرىنى مەيلى ياخشى ۋەياكى يامىنى بولسۇن ،ھەممىنى
بىلگۈچىدۇر .ئۇالرغا شۇنىڭغا قارىتا ئەڭ تولۇق مۇكاپات ياكى جازا بەرگۈچىدۇر.

*******
ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕﮖ ﮗ
ﮘﮙﮚﮛﮜ
ھاماقەتلىك ۋە نادانلىقلىرىدىن بالىلىرىنى ئۆلتۈرگەن ۋە ﷲ نامىدىن يالغان ئېيتىپ،
ﷲ رىزىق قىلىپ بەرگەن نەرسىلەرنى ھارام بىلگەن كىشىلەر ھەقىقەتەن زىيان تارتتى ،ئۇالر
ھەقىقەتەن (توغرا يولدىن) ئاداشتى ،ھىدايەت تاپمىدى﴿.﴾140
ﷲ تائاال مۇنداق دەيدۇ :مۇشۇ ئىشالرنى قىلغانالر دۇنيا ۋە ئاخىرەتتە زىيان تارتتى.
ئۇالرنىڭ دۇنيادا تارتقان زىيىنى بالىلىرىنى ئۆلتۈرۈۋېتىش بىلەن ئۇالردىن ئايرىلىپ قېلىش
بولدى .چارۋا ماللىرىدا ئۆزلىرىگە قىيىنچىلىق ئېلىپ كېلىپ ،نۇرغۇنلىغان چارۋا مالالرنى
ئۆزلىرىچىال ئۆزلىرىگە ھارام قىلىۋالدى( .ﷲ تائاالغا يالغاننى ۋە بوھتاننى چاپلىغانلىقى ئۈچۈن)
ئاخىرەتتە تارتىدىغان زىيىنى بولسا ،ئۇالر ئەڭ يامان ئورۇن بولغان دوزاخقا كىرىدۇ.
ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ(﴿ :ئى مۇھەممەد!) ئېيتقىنكى« ،ﷲ تائاالغا يالغاننى
چاپاليدىغانالر ھەقىقەتەن (دوزاخ ئازابىدىن) قۇتۇاللمايدۇ» .ئۇالر بۇ دۇنيادىن (ئازغىنا ۋاقىتال)
بەھرىمەن بولىدۇ ،ئاندىن ئۇالر (ھېساب بېرىش ئۈچۈن) بىزنىڭ دەرگاھىمىزغا قايتىدۇ،
ئاندىن كاپىر بولغانلىقلىرى سەۋەبىدىن ئۇالرغا قاتتىق ئازابنى تېتىتىمىز﴾((( ئەبۇبەكرى
((( نەھل سۈرىسى 116ـــــ 117ـ ئايەتلەر.
((( يۇنۇس سۈرىسى 69ــــ 70ـ ئايەتلەر.

497

ئىبنى مەردەۋى بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق
دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :ئەگەر ئەرەبلەرنىڭ نادانلىقىنى بىلىشىڭ سېنى خۇرسەن قىلسا،
ئەنئام سۈرىسىدىكى﴿ :ھاماقەتلىك ۋە نادانلىقلىرىدىن بالىلىرىنى ئۆلتۈرگەن ۋە ﷲ نامىدىن
يالغان ئېيتىپ ،ﷲ رىزىق قىلىپ بەرگەن نەرسىلەرنى ھارام بىلگەن كىشىلەر ھەقىقەتەن
زىيان تارتتى ،ئۇالر ھەقىقەتەن (توغرا يولدىن) ئاداشتى ،ھىدايەت تاپمىدى﴾ دېگەن ئايەتنى

ئوقۇغىن .بۇنى ئىمام بۇخارىمۇ رىۋايەت قىلغان.

*******
ﮞﮟ ﮠ ﮡﮢﮣﮤﮥﮦ ﮧﮨ
ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ
ﯗ ﯘﯙ ﯚ ﯛﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ
ﯥﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ
ﷲ بىدىشلىك ۋە بىدىشسىز باغالرنى بەرپا قىلدى ،مېۋىلىرى ،دانلىرى (رەڭگى،
تەمى ،ھەجمى ۋە پۇرىقى) بىر -بىرىگە ئوخشىمايدىغان خورما دەرەخلىرىنى ،زىرائەتلەرنى،
(رەڭگى ۋە شەكلى) بىر -بىرىگە ئوخشايدىغان( ،تەمى) ئوخشىمايدىغان زەيتۇن ۋە ئانارنى
ياراتتى ،مېۋىسى پىشقاندا ،ئۇالردىن يەڭالر ،مېۋە (نىڭ ھوسۇلى) نى يىغقان كۈندە (يەنى
يىغقان ۋاقىتتا) ،ئۇنىڭ ئۆشرىسىنى ئادا قىلىڭالر ،ئىسراپ قىلماڭالر ،ﷲ ھەقىقەتەن
ئىسراپ قىلغۇچىالرنى ياقتۇرمايدۇ﴿ .﴾141ﷲ چاھار پايالرنى (يەنى تۆگە ،كاال ،قويالرنى)،
يۈك كۆتۈرىدىغانالرنى ،بوغۇزلىنىدىغانالرنى ياراتتى .ﷲ سىلەرگە رىزىق قىلىپ بەرگەن
نەرسىلەردىن يەڭالر ،شەيتاننىڭ ئارقىسىغا كىرمەڭالر ،شەيتان سىلەرگە ھەقىقەتەن ئوچۇق
دۈشمەندۇر﴿.﴾142

اﷲ تائاالنىڭ مېۋىلەرنى ،دانالرنى ۋە چارۋا مالالرنى ياراتقان زات ئىكەنلىكى

498

ﷲ تائاال مۇشرىكالرنىڭ ئۆز خاھىشى بويىچە ھۆكۈم قىلىپ ،بىر قانچە قىسىمالرغا
بۆلگەن ،بەزىسىنى ھاالل ۋە بەزىسىنى ھارام دەپ قارىغان زىرائەت ،مېۋە ۋە چارۋا
مالالرنىڭ ھەممىىسنى ئۆزىنىڭ ياراتقانلىقىنى بايان قىلىپ مۇنداق دېدى﴿ :ﷲ بىدىشلىك
ۋە بىدىشسىز باغالرنى بەرپا قىلدى﴾.
ئەلى ئىبنى ئەبۇتەلھە ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :ﷲ تائاالنىڭ “بىدىشلىك باغالر” دېگەن ئايىتىدىن يەردىن ئېگىز
كۆتۈرۈپ باراڭ قىلىنغان باغالر؛ “بىدىشسىز باغالر” دېگەن ئايىتىدىن تاغ ۋە بىنەم
يەرلەردە ئۆزلىكىدىن ئۈنۈپ قالغان مېۋىلەردىن شەكىللەنگەن باغالر كۆزدە تۇتۇلىدۇ.
ئەتا خۇراسانىي ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت

ئەنئام سۈرىسى

قىلىدۇ :ﷲ تائاالنىڭ “بىدىشلىك باغالر” دېگەن ئايىتىدىن باراڭ قىلىنىپ ياسالغان
ئۈزۈم باغلىرى؛ “بىدىشسىز باغالر” دېگەن ئايىتىدىن باراڭ قىلىنمىغان ئۈزۈم باغلىرى
كۆزدە تۇتۇلىدۇ .بۇنى سۇددىمۇ ئىبنى ئابباسقا ئوخشاش بايان قىلغان.
﴿مېۋىلىرى ،دانلىرى (رەڭگى ،تەمى ،ھەجمى ۋە پۇرىقى) بىر ـ بىرىگە ئوخشىمايدىغان
خورما دەرەخلىرىنى ،زىرائەتلەرنى( ،رەڭگى ۋە شەكلى) بىر -بىرىگە ئوخشايدىغان،
(تەمى) ئوخشىمايدىغان زەيتۇن ۋە ئانارنى ياراتتى ،مېۋىسى پىشقاندا ،ئۇالردىن يەڭالر﴾

مۇھەممەد ئىبنى كەئب بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دېدى :يەنى سىلەر ئۇ
باغنىڭ مېۋىلىرىدىن ۋە ئۈزۈملىرىدىن يەڭالر.

﴿مېۋە (نىڭ ھوسۇلى) نى يىغقان كۈندە (يەنى يىغقان ۋاقىتتا) ،ئۇنىڭ ئۆشرىسىنى
ئادا قىلىڭالر﴾ مۇجاھىد بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :يەنى مېۋىسىنى

يىغقان چاغدا ،يېنىڭغا مىسكىنلەر كەلگەن بولسا ،ئۇالرغا مېۋىدىن بەرگىن.

ئابدۇرازاق مۇجاھىدنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :پېقىرغا زىرائەت
تېرىغاندا بىر سىقىم ،ئورىغاندا بىر سىقىم بېرىدۇ .ئاندىن پېقىرالرنى ئورمىنىڭ كېيىنكى
ئىشلىرىغا ئەگىشىشكە يول قويىدۇ(((.
سەۋرى ئىبراھىم نەخەئىينىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :يەنى پېقىرغا
ئاشلىقتىن بىر سىقىمچىلىك بېرىدۇ .ئىبنى مۇبارەك سەئىدى ئىبنى جۇبەيرنىڭ مۇنداق
دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :بۇنداق بېرىش زاكات پەرز قىلىنىشتىن ئىلگىرىكى ئىش
ئىدى .ئۇ چاغدا ،ئاشلىقتىن مىسكىنلەرگە بىر سىقىم ،ئۇلىغىغا بىر سىقىم بېرىلەتتى.
ﷲ تائاال زىرائەتنى يىغىپ ،ئۇنىڭدىن سەدىقە قىلمىغان كىشىلەرنى ئەيىبلەپ ۋە
بىر باغ ئىگىسىنىڭ ئەھۋالىنى بايان قىلىپ مۇنداق دېدى﴿ :ﷲ سىلەرگە نەسىھەت
قىلىدۇكى ،ئەگەر مۆمىن بولساڭالر ،ھەرگىز قايتا مۇنداق سۆزلەرنى قىلماڭالر...
ئۆيلىنەلمەيدىغانالر ﷲ ئۇالرنى ئۆز كەرىمى بىلەن باي قىلغۇچە ،ئۆزلىرىنى ئىپپەتلىك
تۇتسۇن ،قۇللىرىڭالردىن توختام تۈزۈشنى تىلەيدىغانالر (يەنى خوجىسىغا مۇئەييەن پۇل ـ
مال تۆلەش شەرتى بىلەن ئۆزىنىڭ ئازاد قىلىنىشىنى تىلەيدىغانالر) بىلەن ،ئەگەر ئۇالرنىڭ
ساداقىتىنى بايقىساڭالر ،توختام تۈزۈڭالر ،سىلەرگە ﷲ ئاتا قىلغان مال ـ مۈلۈكنىڭ بىر
قىسمىنى (ئۆزلىرىنى ئازاد قىلىشقا ياردەم تەرىقىسىدە) ئۇالرغا بېرىڭالر ،ئەگەر سىلەرنىڭ
چۆرىلىرىڭالر ئىپپەتلىك بولۇشنى خالىسا ،بۇ دۇنيانىڭ ئازغىنا مېلىنى دەپ ئۇالرنى
پاھىشىغا مەجبۇرلىماڭالر ،كىمكى ئۇالرنى پاھىشىغا مەجبۇراليدىكەن ،مەجبۇرالنغاندىن
كېيىن ﷲ ئۇالرنى مەغپىرەت قىلغۇچىدۇر( ،ئۇالرغا) رەھىم قىلغۇچىدۇر (يەنى پاھىشىغا
مەجبۇرالنغانلىقى ئۈچۈن ،ﷲ ئۇالرنى جاۋابكارلىققا تارتمايدۇ ،مەجبۇرلىغۇچىالرنى قاتتىق
جازااليدۇ)﴾(((.
((( يەنى خامان تېپىپ ،ھوسۇل ئالغاندىن كېيىنمۇ ئۇنىڭدىن پېقىرالرغا بېرىدۇ.
((( نۇر سۈرىسى 17ـــــ 33ـ ئايەتكىچە.

499

ئىسراپچىلىقنىڭ بايانى
﴿ئىسراپ قىلماڭالر ،ﷲ ھەقىقەتەن ئىسراپ قىلغۇچىالرنى ياقتۇرمايدۇ﴾ يەنى سىلەر
بېرىشتە ئادەتتىن تاشقىرى بېرىپ ،ئىسراپچىلىق قىلماڭالر .ئىبنى جۇرەيج مۇنداق دەيدۇ:
بۇ ئايەت سابىت ئىبنى قەيس ئىبنى شەمماس ھەققىدە چۈشكەن بولۇپ ،ئۇ خورمىلىرىنى
يىغىپ :بۈگۈن مېنىڭ قېشىمغا كەلگەنلىكى ئادەمگە خورمىدىن بېرىمەن دەپ ،تاكى كەچ
كىرگىچە كەلگەنلەرگە خورمىدىن بەردى .كەچتە قارىسا ،ئۇنىڭغا خورمىدىن بىر تالمۇ قالماپتۇ.
شۇنىڭ بىلەن ،ﷲ تائاال بۇ ئايەتنى چۈشۈردى .بۇ ھەدىسنى ئۇنىڭدىن ئىبنى جەرىر رىۋايەت
قىلغان .لېكىن بۇ ئايەتنىڭ بايان قىلىش ئۇسلۇبىدىن قارىغاندا ،ئايەتنىڭ ئاشكارا مەنىسى:
ئەقىل ۋە تەنگە زىيانلىق بولغانلىقى ئۈچۈن ،سىلەر يەپ ـ ئىچىشتە ھەددىدىن كۆپ يەپ –
ئىچىپ ،ئىسراپخورلۇق قىلماڭالر دېگەنلىك بولىدۇ.
ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ﴿ :ئى ئادەم بالىلىرى! ھەر ناماز ۋاقتىدا (ياكى تاۋاپ
ۋاقتىدا ئەۋرىتىڭالرنى سەترى قىلىپ تۇرىدىغان) كىيمىڭالرنى كىيىڭالر ،يەڭالر ،ئىچىڭالر،
ئىسراپ قىلماڭالر ،ﷲ ئىسراپ قىلغۇچىالرنى ھەقىقەتەن ياقتۇرمايدۇ﴾(((.
ئىمام بۇخارى بۇ ھەقتە مۇنداق بىر ھەدىسنى رىۋايەت قىلدى« :ئىسراپخورلۇق ۋە
تەكەببۇرلۇق قىلماستىن يەڭالر ،ئىچىڭالر ۋە كىيىنىڭالر».

چارۋا مالالرنىڭ پايدىلىرى
﴿ﷲ چاھار پايالرنى (يەنى تۆگە ،كاال ،قويالرنى) ،يۈك كۆتۈرىدىغانالرنى،
بوغۇزلىنىدىغانالرنى ياراتتى﴾ سەۋرى بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە ئابدۇلالھنىڭ مۇنداق

دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلدى :ﷲ تائاال تۆگىلەردىن يۈك ئارتىلىدىغىنىنى ۋە كىچىكلىرىنى
ياراتتى .بۇنى ھاكىممۇ رىۋايەت قىلدى.
ئابدۇراھمان ئىبنى زەيد ئىبنى ئەسلەم مۇنداق دېدى :ﷲ تائاال ھايۋانالرنىڭ ئىچىدىن
سىلەر مىنىدىغانالرنى ۋە گۆشىنى يەپ ،سېغىپ ئىچىدىغانالرنى ياراتتى .مەسىلەن ،قويغا يۈك
ئارتىلمايدۇ .ئۇنىڭ گۆشلىرىنى يەيسىلەر .ئۇنىڭ يۇڭىدىن يېپىنچا ۋە سېلىنچا قىلىسىلەر.

500

ئابدۇراھماننىڭ بۇ ئايەتكە بەرگەن مەنىسى مۇناسىپ بىر مەنە بولۇپ ،ئۇنى تۆۋەندىكى
ئايەتلەرمۇ كۈچلەندۈرىدۇ﴿ :ئۇالر بىلمەمدۇكى ،ئۇالر ئۈچۈن ھايۋانالرنى (قۇدرەت) قولىمىز بىلەن
خەلق ئەتتۇق ،ئۇالر ھايۋانالرنى باشقۇرۇپ تۇرغۇچىالردۇر .ھايۋانالرنى ئۇالرغا بويسۇندۇرۇپ
بەردۇق ،ئۇالر ئۇ ھايۋانالرنىڭ بەزىسىنى مىنىدۇ ،بەزىسىنى يەيدۇ﴾(((﴿ ،چاھار پايالردا سىلەر
ئۈچۈن ھەقىقەتەن بىر ئىبرەت بار .سىلەرنى چاھار پايالرنىڭ قارنىدىكى ماياق -تېزەكتىن ۋە
قاندىن ئايرىلىپ چىققان پاكىز ۋە تەملىك سۈت بىلەن سۇغىرىمىز ...ﷲ سىلەرگە ئۆيۈڭالرنى
((( ئەئراف سۈرىسى 31ـ ئايەت.
((( ياسىن سۈرىسى 71ـــــ 72ـ ئايەتلەر.

ئەنئام سۈرىسى

تۇرالغۇ جاي قىلىپ بەردى ،سىلەرگە ھايۋانالرنىڭ تېرىلىرىدىن ئۆيلەرنى (چېدىرلەرنى)
قىلىپ بەردى ،سىلەر كۆچكەن كۈنۈڭالردىمۇ ،تۇرغان كۈنۈڭالردىمۇ ئۇنىڭ يېنىكلىكىنى
ھېس قىلىسىلەر ،سىلەرگە قويالرنىڭ يۇڭلىرىدىن ،تۆگىلەرنىڭ يۇڭلىرىدىن ،ئۆچكىلەرنىڭ
يۇڭلىرىدىن ئۆي جاھازلىرىنى (يەنى سىلەر كىيىدىغان ۋە ئۆيۈڭالرنى سەرەمجانالشتۇرىدىغان)
ھەم مەلۇم مۇددەتكىچە (يەنى ئۆلۈم كەلگۈچە ياكى ئۇالر كونىراپ تۈگىگىچە) پايدىلىنىدىغان
نەرسىلەرنى قىلىپ بەردى﴾(((.

ھايۋانالرنىڭ گۆشىنى يېيىشكە ۋە شەيتاننىڭ ئارقىسىغا كىرمەسلىككە
بۇيرۇش
﴿ﷲ سىلەرگە رىزىق قىلىپ بەرگەن نەرسىلەردىن يەڭالر﴾ يەنى مېۋە ،زىرائەت ۋە
ھايۋانالرنى يەڭالر .ﷲ تائاال ئۇالرنىڭ ھەممىسىنى سىلەرگە رىزىق قىلىپ يارىتىپ بەرگەن.
﴿شەيتاننىڭ ئارقىسىغا كىرمەڭالر﴾ يەنى ﷲ تائاالغا يالغان چاپالپ ،ﷲ تائاال رىزىق
قىلىپ يارىتىپ بەرگەن مېۋە ،زىرائەت ۋە ھايۋانالرنى ئۆزلىرىگە ھارام قىلىۋالغان مۇشرىكالرنىڭ
شەيتانغا ئەگەشكىنىدەك ،سىلەرمۇ شەيتاننىڭ يولىغا ۋە بۇيرۇقلىرىغا ئەگەشمەڭالر.
﴿شەيتان سىلەرگە ھەقىقەتەن ئوچۇق دۈشمەندۇر﴾ يەنى :ئى ئىنسانالر! شەيتان سىلەرگە
ھەقىقەتەن ئاشكارىالنغان بىر دۈشمەندۇر .ﷲ تائاال شەيتاننىڭ دۈشمەن ئىكەنلىكى ھەققىدە
مۇنداق دېدى﴿ :شەيتان ھەقىقەتەن سىلەرگە دۈشمەندۇر ،ئۇنى دۈشمەن تۇتۇڭالر ،شەيتان
ئۆزىنىڭ تەۋەلىرىنى ئەھلى دوزاختىن بولۇشقا چاقىرىدۇ﴾(((﴿ ،لېكىن شەيتان ئۇالرنىڭ
يېپىقلىق ئەۋرەتلىرىنى ئېچىۋېتىش ئۈچۈن ،ئۇالرغا ۋەسۋەسە قىلدى ،شەيتان ئېيتتى:
«پەرۋەردىگارىڭالرنىڭ سىلەرگە بۇ دەرەخنىڭ مېۋىسىنى يېيىشنى مەنئى قىلغانلىقى پەقەت
سىلەرنىڭ پەرىشتە بولۇپ كەتمەسلىكىڭالر ياكى (جەننەتتە) مەڭگۈ تۇرۇپ قالماسلىقىڭالر
ئۈچۈندۇر»﴾(((﴿ ،مېنى قويۇپ ئىبلىسنى ۋە ئۇنىڭ ئەۋالدىنى دوست قىلىۋاالمسىلەر؟ ھالبۇكى،
ئۇالر سىلەرگە دۈشمەندۇر ،ئىبلىس زالىمالر ئۈچۈن نېمىدېگەن يامان بەدەل! (يەنى ﷲ غا
ئىبادەت قىلىشنىڭ ئورنىغا شەيتانغا چوقۇنۇش نېمىدېگەن! يامان)﴾((( بۇ ھەقتە كەلگەن
ئايەتلەر ناھايىتى كۆپتۇر.

*******
ﭑ ﭒﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ
ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ
((( نەھل سۈرىسى 66ـــــ 80ـ ئايەتكىچە.
((( فاتىر سۈرىسى 6ـ ئايەت.
((( ئەئراف سۈرىسى 20ـ ئايەت.
((( كەھف سۈرىسى 50ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

501

ﭮ ﭯ ﭰ ﭱﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ
ﭼﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ
ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ
(ﷲ سىلەرگە يېيىش ھاالل قىلىنغان) سەككىز خىل چاھارپاينى ياراتتى« :قويدىن
ئىككى (قوچقار ۋە ساغلىق) ،ئۆچكىدىن ئىككى (تېكە ۋە ئۇرغاچى)( .ئى مۇھەممەد!
مۇشرىكالرغا) ئېيتقىنكى« ،ﷲ (قوي بىلەن ئۆچكىدىن) ئىككى ئەركەكنى ھارام قىلدىمۇ؟
ياكى ئىككى چىشىنىمۇ ۋەياكى ئىككى چىشىنىڭ قورسىقىدىكى قوزا بىلەن ئوغالقنىمۇ؟ ئەگەر
(سىلەر ﷲ بۇالرنى بىزگە ھارام قىلدى دېگەن سۆزۈڭالردا) راستچىل بولساڭالر ،قېنى
ماڭا بىلىپ ئېيتىپ بېرىڭالر!»﴿( .﴾143ﷲ سىلەرگە) تۆگىدىن ئىككىنى (يەنى ئەركەك
بىلەن چىشىنى) ،كالىدىن ئىككىنى (يەنى ئەركەك بىلەن چىشىنى) ياراتتى( ،مۇشرىكالرغا)
ئېيتقىنكى« ،ﷲ ئىككى ئەركەكنى ھارام قىلدىمۇ؟ ياكى ئىككى چىشىنىمۇ ۋەياكى ئىككى
چىشىنىڭ قورسىقىدىكى بوتىالق بىلەن موزاينىمۇ؟ ياكى ﷲ بۇنى سىلەرگە تەۋسىيە قىلغان
چاغدا سىلەر ھازىرمىدىڭالر؟ كىشىلەرنى ئازدۇرۇش ئۈچۈن ،بىلمەي تۇرۇپ ﷲ نامىدىن
يالغان ئېيتقان ئادەمدىنمۇ زالىم كىشى بارمۇ؟ شۈبھىسىزكى ،ﷲ زالىم قەۋمنى ھىدايەت
قىلمايدۇ»﴿.﴾144
بۇ ،ئىسالم دىنى كېلىشتىن بۇرۇنقى دەۋردىكى ئەرەبلەرنىڭ نادانلىقىنىڭ بايانىدۇر.
ئۇالر ئۆزلىرىگە تۆت پۇتلۇق ھايۋانالردىن بەھىرە ،سائىبە ،ۋەسىلە ۋە ھام قاتارلىقالرنى
شۇنىڭدەك (بۇتلىرىغا ئاتاپ) باشقا ھايۋانالرنى ،زىرائەت ۋە مېۋىلەرنى ھارام قىلدى .ﷲ تائاال
يۇقىرىدا ئۆزىنىڭ باراڭلىق ۋە باراڭسىز باغالرنى قىلغانلىقىنى ،ھايۋانالردىن مىنىلىدىغان ۋە
مىنىلمەيدىغانالرنى ياراتقانلىقىنى بايان قىلدى .ئاندىن تۆت پۇتلۇق ھايۋانالرنى قوي ،ئۆچكە،
تۆگە ۋە كاال دەپ تۈرلەرگە ئايرىپ ،ھەر بىر تۈرىنىڭ ئەركەك -چىشىسىنىڭ بولىدىغانلىقىنى
بايان قىلدى .ﷲ تائاال مۇشۇ ھايۋانالردىن ۋەياكى بۇ ھايۋانالرنىڭ بالىلىرىدىن بىرەرسىنىمۇ
ھارام قىلمىغانلىقىنى ،بەلكى بۇالرنىڭ ھەممىسىنى ئىنسانالرغا يېيىش ،مىنىش ،يۈك ئارتىش،
سېغىپ ئىچىش ۋە ئۇنىڭدىن باشقا ھەر خىل پايدىلىنىشالر ئۈچۈن ياراتقانلىقىنى بايان
قىلدى.

502

ﷲ تائاال تۆت پۇتلۇق ھايۋانالردىن سەككىز خىلنى ياراتقانلىقى ھەققىدە مۇنداق دېدى:
﴿ھايۋانالردىن سەككىزنى((( سىلەر ئۈچۈن ياراتتى﴾(((.
ﷲ تائاالنىڭ﴿ :ياكى ئىككى چىشىنىڭ قورسىقىدىكى قوزا بىلەن ئوغالقنىمۇ؟﴾ (يەنى
شۇالرنى ھارام قىلدىمۇ؟) دېگەن ئايىتى﴿ :ئۇالر« :بۇ ھايۋانالرنىڭ قورساقلىرىدىكى بالىلىرى
(((
بىزنىڭ ئەر كىشىلىرىمىزگە خاستۇر ،بىزنىڭ خوتۇن كىشىلىرىمىزگە ھارامدۇر» دېدى﴾
((( يەنى تۆگە ،كاال ،قوي ،ۋە ئۆچكىدىن ئەركەك ـ چىشى بولۇپ جەمئى سەككىز.
((( زۇمەر سۈرىسى 6ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( ئەنئام سۈرىسى 139ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

ئەنئام سۈرىسى

دېگەن ئايىتىدە بايان قىلىنغان مۇشرىكالرنىڭ سۆزىگە قارىتا بېرىلگەن رەددىيەدۇر.
﴿ئەگەر (سىلەر ﷲ بۇالرنى بىزگە ھارام قىلدى دېگەن سۆزۈڭالردا) راستچىل بولساڭالر،
قېنى ماڭا بىلىپ ئېيتىپ بېرىڭالر!»﴾ يەنى سىلەر ھارام دەپ گۇمان قىلغان بەھىرە ،سائىبە،

ۋەسىلە ،ھام ۋە ئۇنىڭدىن باشقا ھايۋانالرنى ﷲ تائاالنىڭ سىلەرگە قانداق ھارام قىلغانلىقىنى
ماڭا ئىشەنچلىك قىلىپ دەپ بېرىڭالر.

ئەۋفىي ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ«﴿ :قويدىن ئىككى (قوچقار ۋە ساغلىق)،
ئۆچكىدىن ئىككى (تېكە ۋە ئۇرغاچى)﴾ دېگەن ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە :ئەركەك ـ چىشى
بولۇپ تۆت جۈپ ھايۋان كۆزدە تۇتۇلىدۇ -،دېگەنلىكىنى؛ ﴿(ئى مۇھەممەد! مۇشرىكالرغا)
ئېيتقىنكى« ،ﷲ (قوي بىلەن ئۆچكىدىن) ئىككى ئەركەكنى ھارام قىلدىمۇ؟ ياكى ئىككى
چىشىنىمۇ﴾ دېگەن ئايەتتىن :مەن مۇشۇ نەرسىلەرنىڭ ھېچبىرىنى ھارام قىلمىدىم؛ ﴿ۋەياكى
ئىككى چىشىنىڭ قورسىقىدىكى قوزا بىلەن ئوغالقنىمۇ؟﴾ دېگەن ئايەتتىن :تۇغۇلىدىغان

ھايۋاندىن ئەركەك ـ چىشى ھەر ئىككىلىسى بىر چىشى ھايۋاننىڭ قورسىقىدا تۇرسا ،سىلەر

قانداقمۇ ئۇنىڭ بەزىسىنى ھارام ،بەزىسىنى ھاالل قىلىۋالىسىلەر؟ ﴿ئەگەر (سىلەر ﷲ بۇالرنى
بىزگە ھارام قىلدى دېگەن سۆزۈڭالردا) راستچىل بولساڭالر ،قېنى ماڭا بىلىپ ئېيتىپ بېرىڭالر!»﴾

دېگەن ئايىتىدىن :بۇالرنىڭ ھەممىسى ھااللدۇر دېگەن مەنە چىقىدۇ -،دېگەنلىكىنى رىۋايەت
قىلىدۇ.

ﷲ تائاالنىڭ﴿ :ياكى ﷲ بۇنى سىلەرگە تەۋسىيە قىلغان چاغدا سىلەر ھازىرمىدىڭالر؟﴾

دېگەن ئايىتى مۇشرىكالرنىڭ ﷲ تائاالغا بوھتان چاپالپ ،شۇ ھايۋانالرنىڭ ئىچىدىن ئۆزلىرىچە
ئۆزلىرىگە بەزىلىرىنى ھارام قىلغانلىقى ئۈچۈن ئۇالرنى مەسخىرە قىلىشتۇر.

﴿كىشىلەرنى ئازدۇرۇش ئۈچۈن ،بىلمەي تۇرۇپ ﷲ نامىدىن يالغان ئېيتقان ئادەمدىنمۇ
زالىم كىشى بارمۇ؟﴾ يەنى ئۇالردىن زالىم كىشى يوقتۇر﴿ .شۈبھىسىزكى ،ﷲ زالىم قەۋمنى
ھىدايەت قىلمايدۇ»﴾ بۇ ئايەتنىڭ مەزمۇنىغا بىرىنچى بولۇپ كىرىدىغان كىشى ئەمرى ئىبنى

لەھىي ئىبنى قەۋمەئەدۇر .چۈنكى ھەدىسلەردە كېلىشىچە ،ئۇ پەيغەمبەرلەرنىڭ دىنىنى
ئۆزگەرتكەن كىشىلەرنىڭ شۇنداقال سائىبە ،ۋەسىلە ۋە ھام قاتارلىقالرنى بۇتلىرىغا ئاتىغان
كىشىلەرنىڭ تۇنجىسىدۇر.

*******
ﮙﮚﮛ ﮜﮝﮞﮟﮠﮡﮢﮣﮤ ﮥﮦ ﮧﮨﮩﮪ
ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ
ﯟﯠﯡﯢ
(ئى مۇھەممەد! مەككە كۇففارلىرىغا) ئېيتقىنكى ،ساڭا ۋەھىي قىلىنغان ئەھكامالر ئىچىدە،
ئۆزى ئۆلۈپ قالغان نەرسە ياكى ئېقىپ چىققان قان ۋەياكى چوشقا گۆشى -چوشقا نىجىس
يېمەكلىكلەرگە ئادەتلەنگەنلىكى ئۈچۈن چوشقا گۆشى پاسكىنىدۇر -ۋە ﷲ دىن غەيرىينىڭ

503

ئىسمى ئېيتىلىپ بوغۇزالنغان گۇناھ مالدىن غەيرىينى ھەرقانداق ئادەم ئۈچۈن ھارام كۆرمەيمەن.
كىمكى ئۇالردىن (يەنى يۇقىرىقى ھارام قىلىنغان نەرسىلەردىن) نا ئىالج ۋە ئىختىيارسىز ھالدا
ھاياتىنى ساقالپ قالغۇدەك يېسە (ھېچ گۇناھ بولمايدۇ) ،چۈنكى پەرۋەردىگارىڭ مەغپىرەت
قىلغۇچىدۇر( ،بەندىلىرىگە) مېھرىباندۇر﴿.﴾145

ھارام قىلىنغان نەرسىلەرنىڭ بايانى
ﷲ تائاال بەندىسى ۋە پەيغەمبىرى بولغان مۇھەممەد ئەلەيھىسساالمنى ﷲ تائاالغا
بوھتان چاپالپ ،ئۇالرغا ﷲ رىزىق قىلىپ بەرگەن نەرسىلەرنى ئۆزلىرىگە ھارام قىلغان
كاپىرالرغا مۇنداق دېيىشنى بۇيرۇدى:
﴿ساڭا ۋەھىي قىلىنغان ئەھكامالر ئىچىدە ،ئۆزى ئۆلۈپ قالغان نەرسە ياكى ئېقىپ چىققان
قان ۋەياكى چوشقا گۆشى -چوشقا نىجىس يېمەكلىكلەرگە ئادەتلەنگەنلىكى ئۈچۈن چوشقا
گۆشى پاسكىنىدۇر -ۋە ﷲ دىن غەيرىينىڭ ئىسمى ئېيتىلىپ بوغۇزالنغان گۇناھ مالدىن
غەيرىينى ھەرقانداق ئادەم ئۈچۈن ھارام كۆرمەيمەن﴾ يەنى مەن مۇشۇ ھايۋانالردىن باشقا بىر

ھايۋاننى ھارام دەپ قارىمايمەن .بۇ مەنىگە ئاساسەن بۇ ئايەتتە بايان قىلىنغان نەرسىلەرنى
بايان قىلىپ كەلگەن مائىدە سۈرىسىنىڭ ئايىتى((( ۋە ھەدىسلەر بۇ ئايەتنىڭ مەنىسىنى
ئەمەلدىن قالدۇرىدۇ.
﴿ياكى ئېقىپ چىققان قان﴾ قەتادە بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دېدى:
قانالرنىڭ ئىچىدىن پەقەت ئېقىپ چىققان قانال ھارام قىلىندى .لېكىن گۆشلەرگە يۇقۇپ
قالغان قانالر ھارام ئەمەستۇر.

ھۇمەيدى سۇفياندىن ئەمرى ئىبنى دىينارنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :مەن
جابىر ئىبنى ئابدۇلالھقا :كىشىلەر پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ خەيبەردە يەرلىك ئېشەكنىڭ
گۆشلىرىنى يېيىشتىن توسقانلىقىدىن گۇمان قىلىشىدۇ -،دېدىم .جابىر ئىبنى ئابدۇلالھ:
پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ يەرلىك ئېشەكنىڭ گۆشىنى يېيىشتىن توسقانلىقىنى ھەكەم ئىبنى
ئەمرى رىۋايەت قىلغان ئىدى .لېكىن ئۇنىڭغا ئىبنى ئابباس ئۇنىماي((((﴿ :ئى مۇھەممەد!

504

مەككە كۇففارلىرىغا) ئېيتقىنكى ،ساڭا ۋەھىي قىلىنغان ئەھكامالر ئىچىدە ،ئۆزى ئۆلۈپ قالغان
نەرسە ياكى ئېقىپ چىققان قان ۋەياكى چوشقا گۆشى -چوشقا نىجىس يېمەكلىكلەرگە
ئادەتلەنگەنلىكى ئۈچۈن چوشقا گۆشى پاسكىنىدۇر ۋە ﷲ دىن غەيرىينىڭ ئىسمى ئېيتىلىپ
بوغۇزالنغان گۇناھ مالدىن غەيرىينى ھەرقانداق ئادەم ئۈچۈن ھارام كۆرمەيمەن﴾ دېگەن ئايەتنى

ئوقۇدى -،دېدى .بۇنى بۇخارى ۋە ئەبۇ داۋۇدمۇ رىۋايەت قىلدى.

ئەبۇبەكرى ئىبنى مەردەۋىي ۋە ھاكىم ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق
دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :ئىسالم كېلىشتىن بۇرۇنقى دەۋردىكى كىشىلەر نۇرغۇن
نەرسىلەرنى يەيتتى ۋە نۇرغۇن نەرسىلەرنى پاكىزە ئەمەس دەپ يېمەيتتى .ئاندىن ﷲ
((( ھارام قىلىنغان ھايۋانالرنىڭ تەپسىالتى مائىدە سۈرىسى 3ـ ئايىتىدە بايان قىلىندى.
((( يەنى بۇ ئايەتتە ھارام قىلىنغان نەرسىلەر ئىچىدە يەرلىك ئېشەك يوق دېمەكچى.

ئەنئام سۈرىسى

تائاال پەيغەمبىرىنى ئەۋەتىپ ،ئۇنىڭغا چۈشۈرگەن كىتابىدا ئۆزى ھاالل قىلغان ۋە ھارام
قىلغان نەرسىلەرنى بايان قىلىپ بەردى .شۇڭا ﷲ تائاال ھاالل قىلغان نەرسە ھاالل ،ھارام
قىلغان نەرسە ھارام بولىدۇ .ﷲ تائاال ھاالل -ھاراملىقىنى ئېنىق بايان قىلمىغان نەرسىلەر
بولسا ،يېسە گۇناھ بولمايدىغان نەرسىلەردۇر .ئۇ بۇ سۆزنى دەلىللەش ئۈچۈن مۇنۇ ئايەتنى
ئوقۇدى(﴿ :ئى مۇھەممەد! مەككە كۇففارلىرىغا) ئېيتقىنكى ،ساڭا ۋەھىي قىلىنغان ئەھكامالر
ئىچىدە ،ئۆزى ئۆلۈپ قالغان نەرسە ياكى ئېقىپ چىققان قان ۋەياكى چوشقا گۆشى -چوشقا
نىجىس يېمەكلىكلەرگە ئادەتلەنگەنلىكى ئۈچۈن چوشقا گۆشى پاسكىنىدۇر -ۋە ﷲ دىن
غەيرىينىڭ ئىسمى ئېيتىلىپ بوغۇزالنغان گۇناھ مالدىن غەيرىينى ھەرقانداق ئادەم ئۈچۈن ھارام
كۆرمەيمەن﴾ .بۇنى ئەبۇ داۋۇدمۇ رىۋايەت قىلغان.

ئىمام ئەھمەد ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
زەمئەنىڭ قىزى سەۋدەنىڭ بىر قويى ئۆلۈپ قالغاندا ،ئۇ :ئى ﷲ نىڭ پەيغەمبىرى! قوي ئۆلۈپ
قالدى -،دېدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم« :نېمىشقا ئۇنىڭ تېرىسىنى ئېلىۋالمىدىڭالر؟» دېدى.
سەۋدا :ئۆلۈپ قالغان قوينىڭ تېرىسىنى ئېلىۋاالمدۇق؟ -دېدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم:
«ﷲ تائاال ﴿(ئى مۇھەممەد! مەككە كۇففارلىرىغا) ئېيتقىنكى ،ساڭا ۋەھىي قىلىنغان ئەھكامالر
ئىچىدە ،ئۆزى ئۆلۈپ قالغان نەرسە ياكى ئېقىپ چىققان قان ۋەياكى چوشقا گۆشى -چوشقا
نىجىس يېمەكلىكلەرگە ئادەتلەنگەنلىكى ئۈچۈن چوشقا گۆشى پاسكىنىدۇر -ۋە ﷲ دىن
غەيرىينىڭ ئىسمى ئېيتىلىپ بوغۇزالنغان گۇناھ مالدىن غەيرىينى ھەرقانداق ئادەم ئۈچۈن
ھارام كۆرمەيمەن﴾ دېدى .سىلەر ئۇنىڭ تېرىسىنى يېمەيسىلەر ،ئۇنى ئاشالپ پايدىالنساڭالر

بوالتتى» دېدى .شۇنىڭ بىلەن ،سەۋدە ئادەم ئەۋەتىپ ،ئۇ قوينىڭ تېرىسىنى سويدۇرۇپ
كېلىپ ئاشالتقۇزۇپ ،ئۇنىڭدىن بىر تۇلۇم ياساتقۇزدى .ئۇ تۇلۇمنى تاكى كونىراپ كەتكۈچە
ئىشلەتتى .بۇ ھەدىسنى ئىمام بۇخارى ۋە نەسەئىمۇ شۇنداق رىۋايەت قىلغان.

﴿كىمكى ئۇالردىن (يەنى يۇقىرىقى ھارام قىلىنغان نەرسىلەردىن) نا ئىالج ۋە ئىختىيارسىز
ھالدا ھاياتىنى ساقالپ قالغۇدەك يېسە (ھېچ گۇناھ بولمايدۇ)﴾ يەنى كىمكى ﷲ تائاال مۇشۇ

ئايەتتە ھاراملىقىنى بايان قىلغان ھايۋانالرنىڭ گۆشلىرىدىن يېيىشكە مەجبۇر بولۇپ قېلىپ،
بەك تويغۇچە يېمەي پەقەت جېنىنى ساقالپ قالغۇدەكال يېسە بولىدۇ.
﴿چۈنكى پەرۋەردىگارىڭ مەغپىرەت قىلغۇچىدۇر( ،بەندىلىرىگە) مېھرىباندۇر﴾ يەنى ﷲ
تائاال (مەجبۇرلۇقتىن ھارام قىلىنغان نەرسىدىن جېنىنى ساقالپ قالغۇدەك يېگەن كىشىنى)
كەچۈرۈۋەتكۈچىدۇر ۋە ئۇنىڭغا مېھرىبانلىق قىلغۇچىدۇر .بۇ ھەقتىكى تەپسىالتالر بەقەرە
سۈرىسىنىڭ 173ـ ئايىتىنىڭ تەپىسىرىدە بايان قىلىنغان ئىدى.
بۇ يەردە بۇ ئايەتنى بايان قىلىشتىكى مەقسەت بولسا ،ئۆزلىرىنىڭ خاتا قاراشلىرى
بىلەن بەھىرە ،سائىبە ،ۋەسىلە ،ھام ۋە شۇنىڭدەك ھايۋانالرنى ئۆزلىرىگە ھارام قىلىۋالغان
مۇشرىكالرغا رەددىيە بېرىش ئۈچۈندۇر .شۇڭا ﷲ تائاال پەيغەمبىرىنى ﷲ تائاال ۋەھىي
قىلغان نەرسىلەرنىڭ ئىچىدە شۇ ھايۋانالرنىڭ ھارام ئىكەنلىكىنى كۆرمىگەنلىكىنى ،ھارام
قىلىنغان نەرسىلەر پەقەت مۇشۇ ئايەتتىال بايان قىلىنغان ئۆلۈك ،ئېقىپ چىققان قان ،چوشقا
گۆشى ۋە ﷲ تائاالدىن باشقىسىنىڭ نامىنى تىلغا ئېلىپ بوغۇزالنغان ھايۋانالردىن ئىبارەت
ئىكەنلىكىنى ،بۇالردىن باشقىسىنىڭ ھارام ئەمەس ،بەلكى يېسە گۇناھ بولمايدىغانلىقىنى

505

بايان قىلىشقا بۇيرۇدى .ھەمدە :شۇنداق بولغان ئىكەن ،سىلەر قانداقمۇ ئۇنى ھارام دەپ
گۇمان قىلىسىلەر؟! ﷲ تائاال ئۇنى ھارام قىلمىغان تۇرسا ،سىلەر نېمىگە ئاساسەن ئۇنى ھارام
قىلىۋالىسىلەر؟ -دېيىشكە بۇيرۇدى.

*******
ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ
ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺﯻ ﯼ ﯽ ﯾﯿ
ﰀﰁﰂ
يەھۇدىيالرغا توم تۇياقلىق (يەنى تۆگە ،تۆگىقۇشقا ئوخشاش ئاچا تۇياقلىق بولماي
توم تۇياقلىق بولغان) ھايۋانالرنىڭ ھەممىسىنى ھارام قىلدۇق ،ئۇالرغا كاال ،قويالرنىڭ
دۈمبىسىدىكى ياكى ئۈچەيلىرىدىكى ياكى سۆڭىكىگە چاپلىشىقلىق ياغلىرىدىن باشقا ياغلىرىنى
ھارام قىلدۇق ،بۇ ئۇالرنىڭ (پەيغەمبەرلەرنى ئۆلتۈرۈش ،جازانە قىلىش ،كىشىلەرنىڭ مال -
مۈلكىنى ناھەق يەۋېلىش قاتارلىق) زۇلۇملىرى تۈپەيلىدىن ،ئۇالرغا بەرگەن جازايىمىزدۇر ،بىز
ئەلۋەتتە (بەرگەن خەۋەرلىرىمىزدە) راستچىلمىز﴿.﴾146

يەھۇدىيالرنىڭ زۇلۇم قىلغانلىقى سەۋەبىدىن ئەسلىدە ھاالل نەرسىنىڭ
ئۇالرغا ھارام قىلىنىپ كەتكەنلىكى
﴿يەھۇدىيالرغا توم تۇياقلىق (يەنى تۆگە ،تۆگىقۇشقا ئوخشاش ئاچا تۇياقلىق بولماي توم
تۇياقلىق بولغان) ھايۋانالرنىڭ ھەممىسىنى ھارام قىلدۇق﴾ يەنى تۆگە ،تۆگىقۇشى ،غاز ۋە

ئۆردەكلەرگە ئوخشاش توم توياقلىق ھايۋانالرنى ۋە قۇشالرنى يەھۇدىيالرغا ھارام قىلدۇق.

﴿ئۇالرغا كاال ،قويالرنىڭ دۈمبىسىدىكى ياكى ئۈچەيلىرىدىكى ياكى سۆڭىكىگە چاپلىشىقلىق
ياغلىرىدىن باشقا ياغلىرىنى ھارام قىلدۇق﴾ سۇددى :ھارام قىلىنغان ياغالر بولسا ،قېرىنالرغا

چاپلىشىپ تۇرىدىغان ئىچماي ۋە بۆرەك مېيىدۇر .بىزمۇ بۇنى ھارام دەپ قارايمىز -،دېدى.

506

ئىبنى جۇرەيج مۇنداق دېدى :قۇيرۇق مېيى ،پۇت ،يامپاش ،باش ۋە كۆز سۆڭەكلىرىگە
چاپلىشىپ تۇرىدىغان مايالر ھااللدۇر.
﴿بۇ ئۇالرنىڭ (پەيغەمبەرلەرنى ئۆلتۈرۈش ،جازانە قىلىش ،كىشىلەرنىڭ مال -مۈلكىنى
ناھەق يەۋېلىش قاتارلىق) زۇلۇملىرى تۈپەيلىدىن ،ئۇالرغا بەرگەن جازايىمىزدۇر﴾ يەنى مۇشۇ

قىيىنچىلىق ئۇالرنىڭ زۇلۇم قىلغانلىقى ۋە بىزنىڭ بۇيرۇقلىرىمىزغا قارشىلىق كۆرسەتكەنلىكى
ئۈچۈن ئۇالرغا بەرگەن جازايىمىزدۇر.
ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ﴿ :يەھۇدىيالرنىڭ قىلغان ھەقسىزلىقلىرى (يەنى
زۇلمى ۋە قىلغان گۇناھلىرى) ،نۇرغۇن كىشىلەرنى ﷲ نىڭ يولىدىن (يەنى ﷲ نىڭ

ئەنئام سۈرىسى

دىنىغا كىرىشتىن) توسقانلىقلىرى ،چەكلەنگەن جازانىنى ئالغانلىقلىرى ۋە كىشىلەرنىڭ پۇل
ماللىرىنى ناھەق يېگەنلىكلىرى ئۈچۈن ،ئۇالرغا (ئىلگىرى) ھاالل قىلىنغان پاكىز نەرسىلەرنىھارام قىلدۇق ،ئۇالرنىڭ ئىچىدىن كاپىر بولغانالرغا قاتتىق ئازاب ھازىرلىدۇق﴾(((.
﴿بىز ئەلۋەتتە (بەرگەن خەۋەرلىرىمىزدە) راستچىلمىز﴾ يەنى بىز ئۇالرغا بەرگەن
جازالىرىمىزدا ،ئادىلدۇرمىز .ئىبنى جەرىر بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دېدى :ئى
مۇھەممەد! بىز شۇ نەرسىلەرنى ئۇالرغا ھارام قىلدۇق دەپ ساڭا بەرگەن خەۋەرلىرىمىزدە ئەلۋەتتە
راستچىلدۇرمىز .ئىش ئۇالرنىڭ گۇمان قىلغىنىدەك ،يەئقۇب ئەلەيھىسساالم ئۇ نەرسىلەرنى
ئۆزىگە ھارام قىلغان ئەمەس دېگەنلىك بولىدۇ.

يەھۇدىيالرنىڭ ھىيلىسى ۋە اﷲ تائاالنىڭ ئۇالرغا لەنەت قىلغانلىقى
ئىبنى ئابباس مۇنداق دېدى :ئۆمەر ئىبنى خەتتاب رەزىيەلالھۇ ئەنھۇغا سەمەرىنىڭ ھاراق
ساتقانلىق خەۋىرى يەتكۈزۈلدى .ئۆمەر :ﷲ تائاال سەمەرىگە لەنەت قىلسۇن! ئۇ پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالمنىڭ« :ﷲ تائاال يەھۇدىيالرغا لەنەت قىلسۇن! ئۇالرغا چارۋا مالالرنىڭ بەزى
مايلىرى ھارام قىلىنغان ئىدى ،ئۇالر ئۇنى ئېرىتىپ ساتتى» دېگەنلىكىنى بىلمەمدىكەن؟-
دېدى .بۇنى ئىمام بۇخارى ۋە مۇسلىممۇ رىۋايەت قىلغان.
جابىر ئىبنى ئابدۇلالھ رەزىيەلالھۇ ئەنھۇ مۇنداق دەيدۇ :مەككە پەتھى قىلىنغان يىلى
مەن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى ئاڭلىغان ئىدىم« :ھەقىقەتەن ﷲ
تائاال ۋە ئۇنىڭ پەيغەمبىرى ھاراق ،ئۆلۈك ،چوشقا ۋە بۇتالرنى سېتىشنى ھارام قىلدى».
ساھابىلەر :ئى ﷲ نىڭ پەيغەمبىرى! ئۆزى ئۆلۈپ قالغان مالالرنىڭ مايلىرىنىڭ ھۆكمىنى بىزگە
دەپ بەرگىن ،چۈنكى ئۇ مايالر بىلەن تېرىلەر ۋە كېمىلەرنىڭ ياغاچلىرى مايلىنىدۇ .كىشىلەر
ئۇنى كۆيدۈرۈپ چىراق ياقىدۇ -،دېدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم« :ياق ،ئۇنى ئىشلىتىش
ھارامدۇر» دەپ تۆۋەندىكى ھەدىسنى بايان قىلدى« :ﷲ تائاال يەھۇدىيالرغا لەنەت قىلسۇن!
ئۇالرغا ھايۋانالرنىڭ دۈمبە مايلىرى ھارام قىلىنغان ئىدى ،ئۇالر ئۇنى ئېرىتىپ سېتىپ پۇلىنى
يېدى» .بۇ ھەدىسنى ئىمام بۇخارى ،مۇسلىم ،ئەبۇ داۋۇد ،تىرمىزى ،نەسەئى ۋە ئىبنى ماجە
قاتارلىقالرمۇ رىۋايەت قىلغان.

*******
ﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗﭘﭙ ﭚﭛﭜﭝﭞ
(ئى مۇھەممەد!) ئەگەر ئۇالر (يەنى يەھۇدىيالر) سېنى ئىنكار قىلسا ،سەن:
«پەرۋەردىگارىڭالر (قىلمىشىڭالر ئۈچۈن ،سىلەرنى ئالدىراپ جازالىمىغانلىقتىن) كەڭ رەھمەت
ئىگىسىدۇر( ،ﷲ نىڭ رەھمىتىگە مەغرۇر بولماڭالركى) ﷲ نىڭ ئازابى گۇناھكار قەۋمدىن
((( نىسا سۈرىسى 160ـــــ 161ـ ئايەتلەر.

507

قايتۇرۇلمايدۇ» دېگىن﴿.﴾147
ﷲ تائاال :ئى مۇھەممەد! ئەگەر مۇشرىكالر ،يەھۇدىيالر ۋە شۇالرنىڭ ئوخشاشلىرىدىن
بولغان كاپىرالر ،يەنى ساڭا قارشىلىق كۆرسەتكۈچىلەر سېنى ئىنكار قىلسا ،سەن ئۇالرغا:
﴿پەرۋەردىگارىڭالر (قىلمىشىڭالر ئۈچۈن ،سىلەرنى ئالدىراپ جازالىمىغانلىقتىن) كەڭ رەھمەت
ئىگىسىدۇر﴾ دېگىن .بۇ ،ئۇالرنى ﷲ تائاالنىڭ كەڭ رەھمىتىنى ئىزدەشكە ۋە پەيغەمبىرىگە

ئەگىشىشكە رىغبەتلەندۈرۈشتۇر.

﴿(ﷲ نىڭ رەھمىتىگە مەغرۇر بولماڭالركى) ﷲ نىڭ ئازابى گۇناھكار قەۋمدىن
قايتۇرۇلمايدۇ» دېگىن﴾ بۇ ،ئۇالرنى پەيغەمبەرلەرنىڭ تۈگەنچىسى بولغان مۇھەممەد

ئەلەيھىسساالمغا قارشىلىق كۆرسىتىشتىن ئاگاھالندۇرۇشتۇر .ﷲ تائاال قۇرئان كەرىمدە
رىغبەتلەندۈرۈش بىلەن ئاگاھالندۇرۇشنى كۆپلىگەن ئەھۋالالردا بىر يەردە كەلتۈرىدۇ.
تۆۋەندىكى ئايەتلىرىمۇ شۇنىڭ قاتارىدىندۇر:

﴿(ئى مۇھەممەد! ئۇالرغا) ئېيتقىنكى« ،ﷲ سىلەرنىڭ ئۈستۈڭالردىن (نۇھ ۋە لۇت
ئەلەيھىسساالمالرنىڭ قەۋمىگە ،ئەسھابۇلپىلغا ئەۋەتىلگەن ئازابقا ئوخشاش) ياكى ئايىغىڭالر
ئاستىدىن (پىرئەۋن ۋە قارۇنالرغا ئەۋەتىلگەن ئازابقا ئوخشاش) ئازاب ئەۋەتىشكە ياكى
سىلەرنى پىرقىلەر قىلىپ ،ئارىالشتۇرۇپ (يەنى ئۇرۇشقا سېلىپ) بىرىڭالرغا بىرىڭالرنىڭ
ئازابىنى تېتىتىشقا قادىردۇر» .ئۇالرنى چۈشەنسۇن دەپ ئايەتلىرىمىزنى تۈرلۈك شەكىللەردە
قانداق بايان قىلىدىغانلىقىمىزغا قارىغىن﴾(((﴿ ،پەرۋەردىگارىڭ ھەقىقەتەن ئۇالرنى مەغپىرەت
قىلىدۇ .پەرۋەردىگارىڭ (گۇناھالرغا چۆمۈپ تەۋبە قىلمىغانالرنى) شەك -شۈبھىسىز قاتتىق
جازااليدۇ﴾(((﴿ ،ئى مۇھەممەد!) مېنىڭ (مۆمىن) بەندىلىرىمگە خەۋەر قىلغىنكى ،مەن تولىمۇ
مەغپىرەت قىلغۇچىمەن ،ناھايىتى رەھىم قىلغۇچىمەن .مېنىڭ ئازابىم قاتتىقتۇر﴾((((﴿ ،ﷲ)
گۇناھنى مەغپىرەت قىلغۇچىدۇر ،تەۋبىنى قوبۇل قىلغۇچىدۇر( .ﷲ نىڭ) ئازابى قاتتىقتۇر﴾(((،
﴿پەرۋەردىگارىڭنىڭ جازاسى شەك -شۈبھىسىز قاتتىقتۇر .ﷲ (خااليىقنى) ھەقىقەتەن يوقتىن
بار قىلىدۇ (يەنى ئۆلگەندىن كېيىن ئۇالرنى) تىرىلدۈرىدۇ .ﷲ (مۆمىن بەندىلەرنىڭ گۇناھىنى)
مەغپىرەت قىلغۇچىدۇر( .ئۇالرنى) دوست تۇتقۇچىدۇر﴾((( بۇ ھەقتە كەلگەن ئايەتلەر ناھايىتى
كۆپتۇر.

*******
508

ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬﭭ ﭮ
ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽﭾ ﭿ
ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋﮌ ﮍ ﮎ ﮏ
((( ئەنئام سۈرىسى 65ـ ئايەت.
((( رەئد سۈرىسى 6ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( ھىجىر سۈرىسى 49ــــ 50ـ ئايەتلەر.
((( غافىر سۈرىسى 3ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( بۇرۇج سۈرىسى 12ــــ 14ـ ئايەتكىچە.

ئەنئام سۈرىسى

ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ
ﮠﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ