Tefsir İbni Kesir - 02 - 37

ئەنئام سۈرىسى

سېنى بەزى ئىالھلىرىمىز ساراڭ قىلىپ قويۇپتۇ دەيمىز» ھۇد ئېيتتى« :مەن ھەقىقەتەن ﷲ
نى گۇۋاھ قىلىمەن ،سىلەرمۇ گۇۋاھ بولۇڭالركى ،مەن سىلەرنىڭ ﷲ نى قويۇپ شېرىك
كەلتۈرگەن بۇتلىرىڭالردىن ئادا -جۇدامەن ،ھەممىڭالر ماڭا سۇيىقەست قىلىڭالر ،ماڭا مۆھلەت
بەرمەڭالر .شۈبھىسىزكى ،مېنىڭ پەرۋەردىگارىم ۋە سىلەرنىڭ پەرۋەردىگارىڭالر بولغان ﷲ غا
مەن تەۋەككۈل قىلدىم ،ﷲ نىڭ باشقۇرۇشىدا بولمىغان بىرمۇ مەخلۇق يوقتۇر؛ پەرۋەردىگارىم
ھەقىقەتەن توغرا يولدىدۇر (يەنى ئادىل بولۇپ ھېچكىشىگە قىلچە زۇلۇم قىلمايدۇ)﴾(((.
﴿ﷲ نىڭ شېرىكى بولۇش ھەققىدە ﷲ سىلەرگە ھېچقانداق دەلىل چۈشۈرمىگەن بۇتالرنى
ﷲ غا شېرىك كەلتۈرۈشتىن قورقمايۋاتساڭالر ،سىلەرنىڭ شېرىك كەلتۈرگەن بۇتلىرىڭالردىن
مەن قانداقمۇ قورقاتتىم!﴾ ﷲ تائاال ئۆزىنىڭ بىرەر شېرىكى بارلىقى ھەققىدە ھېچقانداق

بىر پاكىت چۈشۈرمىگەنلىكى توغرىسىدا مۇنداق دېدى﴿ :ئۇالرنىڭ ﷲ رۇخسەت قىلمىغان
نەرسىلەرنى دىن قىلىپ بېكىتكەن مەبۇدلىرى بارمۇ؟﴾(((﴿ ،بۇ بۇتالر پەقەت سىلەر ۋە ئاتا-
بوۋاڭالر ئاتىۋالغان قۇرۇق نامالردىنال ئىبارەت ،ﷲ بۇنى ئىسپاتاليدىغان ھېچبىر دەلىل -
پاكىت چۈشۈرگىنى يوق﴾(((.
﴿ئەگەر سىلەر بىلسەڭالر (ئېيتىڭالرچۇ) ،بىز بۇ ئىككى گۇرۇھ ئادەمدىن زادى قايسىمىز ئەڭ
قورقماسلىققا تېگىشلىك»﴾ يەنى ئىككى گۇرۇھنىڭ قايىسىسى ھەق ئۈستىدە؟ قولىدىن پايدا ـ

زىيان كېلىدىغان زاتقا ئىبادەت قىلغانالرمۇ ياكى پايدا ـ زىيان كەلتۈرەلمەيدىغان ،ئىالھلىقىغا
ھېچقانداق دەلىل -پاكىتى بولمىغان نەرسىلەرگە ئىبادەت قىلغانالرمۇ؟ ئۇ ئىككى گۇرۇھنىڭ
قايسىسى قىيامەت كۈنى ﷲ تائاالنىڭ ئازابىدىن ساقلىنىپ قېلىشقا ھەقلىق بولىدۇ؟

﴿ئازابتىن ئەمىن بولۇش ئىمان ئېيتقان ،ئىمانغا مۇشرىكلىكنى ئارىالشتۇرمىغان
ئادەملەرگە مەنسۇپتۇر ،ئۇالر ھىدايەت تاپقۇچىالردۇر﴾ يەنى ئىبادەتنى شېرىكى يوق ،بىر

ﷲ تائاالغىال قىلغان ۋە ﷲ تائاالغا ھېچنەرسىنى شېرىك كەلتۈرمىگەن ئاشۇ كىشىلەر،
قىيامەت كۈنى ﷲ تائاالنىڭ ئازابىدىن ساقلىنىپ قالغۇچىالردۇر ،دۇنيا ۋە ئاخرەتتە ھەقىقەتكە
باشالنغۇچىالردۇر.

شېرىكنىڭ ئەڭ چوڭ زۇلۇم ئىكەنلىكى توغرىسىدا
ئىمام بۇخارى ئابدۇلالھ رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:

﴿ئازابتىن ئەمىن بولۇش ئىمان ئېيتقان ،ئىمانغا مۇشرىكلىكنى ئارىالشتۇرمىغان ئادەملەرگە
مەنسۇپتۇر﴾ دېگەن ئايەت چۈشكەندە ،ساھابىلەر :قايسى بىرىمىز ئۆز ـ ئۆزىمىزگە زۇلۇم

قىلمايمىز؟ (((-دېيىشتى .شۇنىڭ بىلەن ،ﷲ تائاال تۆۋەندىكى ئايەتنى نازىل قىلدى﴿ :شېرىك

((( ھۇد سۈرىسى 53ـــــ 56ـ ئايەتكىچە.
((( شۇرا سۈرىسى 21ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( نەجم سۈرىسى 23ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( ﷲ تائاالنىڭ﴿ :ئىمانغا مۇشرىكلىكنى ئارىالشتۇرمىغان﴾ دېگەن ئايىتىدىكى مۇشرىكلىكنى ئىپادىلەپ بېرىدىغان
سۆز ئەسلىدە زۇلۇمنى ئىپادىلەيدىغان سۆز بولۇپ ،بۇنداق بولغاندا ،ئايەتنىڭ مەنىسى :ئىمانغا زۇلۇمنى ئارىالشتۇرمىغان-،
دېگەن مەنىدە بولىدۇ .شۇڭا ساھابىلەر زۇلۇم سۆزىنى ئادەتتىكى زۇلۇم دەپ چۈشىنىپ قالغان.

433

كەلتۈرۈش ھەقىقەتەن زور گۇناھتۇر﴾(((.
ئىمام ئەھمەد ئابدۇلالھ رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت
قىلىدۇ﴿ :ئازابتىن ئەمىن بولۇش ئىمان ئېيتقان ،ئىمانغا مۇشرىكلىكنى ئارىالشتۇرمىغان
ئادەملەرگە مەنسۇپتۇر﴾ دېگەن ئايىتى چۈشكەندە ،بۇ ساھابىلەرگە ئېغىر تۇيۇلۇپ :ئى
ﷲ نىڭ پەيغەمبىرى! قايسى بىرىمىز ئۆز ـ ئۆزىمىزگە زۇلۇم قىلمايمىز؟ -دېدى .پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالم« :بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى سىلەر چۈشەنگەندەك ئەمەس ،سىلەر ﷲ تائاالنىڭ
ياخشى بەندىسىنىڭ﴿ :ئى ئوغۇلچىقىم ،ﷲ غا شېرىك كەلتۈرمىگىن ،شېرىك كەلتۈرۈش
ھەقىقەتەن زور گۇناھتۇر﴾((( دېگەن سۆزىنى ئاڭلىمىدڭالرمۇ؟ ئۇ پەقەت ﷲ تائاالغا شېرىك
كەلتۈرۈشتۇر» دېدى.
﴿ئۆز قەۋمىگە رەددىيە بېرىش ئۈچۈن ئىبراھىمغا بەرگەن دەلىلىمىز ئەنە شۇدۇر﴾ يەنى
بىز ئىبراھىمنىڭ دەلىلىنى ئۇالرغا قارشى يۈزلەندۈردۇق.
مۇجاھىد ۋە باشقىالر :ﷲ تائاالنىڭ ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمغا بەرگەن دەلىللىرىدىن﴿ :ﷲ
نىڭ شېرىكى بولۇش ھەققىدە ﷲ سىلەرگە ھېچقانداق دەلىل چۈشۈرمىگەن بۇتالرنى ﷲ غا
شېرىك كەلتۈرۈشتىن قورقمايۋاتساڭالر ،سىلەرنىڭ شېرىك كەلتۈرگەن بۇتلىرىڭالردىن مەن
قانداقمۇ قورقاتتىم! ئەگەر سىلەر بىلسەڭالر (ئېيتىڭالرچۇ) ،بىز بۇ ئىككى گۇرۇھ ئادەمدىن زادى
قايسىمىز ئەڭ قورقماسلىققا تېگىشلىك»﴾ دېگەن ئايەتتە كەلگەن (ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمنىڭ)

دەلىلى كۆزدە تۇتۇلىدۇ -،دېدى.

ﷲ تائاال ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمنى راستچىلغا چىقىرىپ ،ئۇنىڭ ﷲ تائاالنىڭ ئازابىدىن
ساقلىنىپ قالىدىغان ھىدايەت ۋە توغرا يول ئۈستىدىكى كىشىلەردىن ئىكەنلىكىگە ھۆكۈم قىلىپ
مۇنداق دېدى﴿ :ئازابتىن ئەمىن بولۇش ئىمان ئېيتقان ،ئىمانغا مۇشرىكلىكنى ئارىالشتۇرمىغان
ئادەملەرگە مەنسۇپتۇر ،ئۇالر ھىدايەت تاپقۇچىالردۇر﴾.
﴿ئۆز قەۋمىگە رەددىيە بېرىش ئۈچۈن ئىبراھىمغا بەرگەن دەلىلىمىز ئەنە شۇدۇر،
خالىغان كىشىمىزنى بىر قانچە دەرىجە كۆتۈرىمىز ،پەرۋەردىگارىڭ ھەقىقەتەن ھېكمەت بىلەن
ئىش قىلغۇچىدۇر ،ھەممىنى بىلگۈچىدۇر﴾ يەنى پەرۋەردىگارىڭ ئۆزىنىڭ سۆزى ۋە ئىش -

434

ھەرىكەتلىرىدە ھېكمەتلىكتۇر .ھىدايەتكە ماڭىدىغان كىشىنى ۋە بارلىق دەلىل ـ ئىسپاتالر
تۇرغۇزۇلسىمۇ ،ئېزىپ كېتىدىغان كىشىنى بىلگۈچىدۇر .ﷲ تائاال ئېزىپ كېتىدىغان كىشىلەرگە
دەلىل ـ ئىسپاتالرنىڭ پايدا بەرمەيدىغانلىقى ھەققىدە مۇنداق دېدى﴿ :شۈبھىسىزكى،
پەرۋەردىگارىڭنىڭ لەنىتىگە تېگىشلىك بولغانالر ئىمان ئېيتمايدۇ .ئۇالرغا پۈتۈن مۆجىزىلەر
كۆرسىتىلگەن تەقدىردىمۇ ،قاتتىق ئازابنى كۆرمىگىچە (ئىمان ئېيتمايدۇ)﴾(((﴿ ،پەرۋەردىگارىڭ
ھەقىقەتەن ھېكمەت بىلەن ئىش قىلغۇچىدۇر ،ھەممىنى بىلگۈچىدۇر﴾.

*******
((( لوقمان سۈرىسى 13ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( لوقمان سۈرىسى 13ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( يۇنۇس سۈرىسى 96ـــــ 97ـ ئايەتلەر.

ئەنئام سۈرىسى

ﭮ ﭯ ﭰ ﭱﭲ ﭳ ﭴﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹﭺ ﭻ ﭼ ﭽ
ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ
ﮊ ﮋﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔﮕ ﮖ
ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ
ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ
ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ
ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯﯰ ﯱ ﯲﯳ ﯴ ﯵ ﯶ
ﯷ ﯸﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ
بىز ئىبراھىمغا ئىسھاقنى ،يەئقۇبنى ئاتا قىلدۇق .ئۇالرنىڭ ھەر بىرىنى ھىدايەت قىلدۇق.
(ئىبراھىمدىن) ئىلگىرى نۇھنى ھىدايەت قىلدۇق ،ئىبراھىمنىڭ ئەۋالدىدىن داۋۇد ،سۇاليمان،
ئەييۇب ،يۈسۈف ،مۇسا ،ھارۇنالرنى ھىدايەت قىلدۇق ،ياخشى ئىش قىلغۇچىالرنى مۇشۇنداق
مۇكاپاتاليمىز﴿ .﴾84زەكەرىيا ،يەھيا ،ئىسا ۋە ئىلياسالرنى ھىدايەت قىلدۇق ،ئۇالرنىڭ
ھەممىسى ياخشىالردىندۇر﴿ .﴾85ئىسمائىل ،ئىليەسە ،يۇنۇس ۋە لۇتالرنى ھىدايەت قىلدۇق،
ئۇالرنى (ئۆز زامانىدىكى) تامامى جاھان ئەھلىدىن ئۈستۈن قىلدۇق﴿ .﴾86ئۇالرنىڭ ئاتا
بوۋىلىرىدىن ،ئەۋالتلىرىدىن ،قېرىنداشلىرىدىن بەزىلىرىنى ھىدايەت قىلدۇق ،ئۇالرنىتاللىدۇق ،ئۇالرنى توغرا يولغا يېتەكلىدۇق﴿ .﴾87ﷲ نىڭ توغرا يولى ئەنە شۇدۇر ،ﷲ
بەندىلىرىدىن خالىغان كىشىلەرنى شۇ يولغا باشاليدۇ .ئەگەر ئۇالر (يەنى شۇ پەيغەمبەرلەر)
شېرىك كەلتۈرسە ئىدى ،ئۇالرنىڭ قىلغان ياخشى ئەمەللىرى ،ئەلۋەتتە ،بىكار بولۇپ
كېتەتتى﴿ .﴾88ئۇالرغا كىتابنى ،ھېكمەتنى ۋە پەيغەمبەرلىكنى ئاتا قىلدۇق ،ئەگەر بۇ
مۇشرىكالر ئۇالرنى (يەنى كىتاب ،ھېكمەت ۋە پەيغەمبەرلىكنى) ئىنكار قىلسا ،ئۇالرنى ئىنكار
قىلمايدىغان باشقا بىر قەۋمگە تاپشۇرىمىز﴿ .﴾89ئەنە شۇالر (يەنى مەزكۇر پەيغەمبەرلەر)
ﷲ ھىدايەت قىلغان كىشىلەردۇر ،ئۇالرنىڭ يولىغا ئەگەشكىن( ،ئى مۇھەممەد! قەۋمىڭگە)
ئېيتقىنكى« ،قۇرئاننى تەبلىغ قىلغانلىقىمغا سىلەردىن ھېچقانداق ھەق تەلەپ قىلمايمەن،
قۇرئان پەقەت پۈتۈن جاھان ئەھلى ئۈچۈن ۋەز -نەسىھەتتۇر»﴿.﴾90

ئىبراھىم ئەلەيھىسساالم ياشانغاندا ،ئۇنىڭغا ئىسھاق ۋە يەئقۇب
ئەلەيھىسساالمالرنىڭ بېرىلگەنلىكى
ﷲ تائاال بۇ ئايەتلەردە ئىبراھىم ئەلەيھىسساالم قېرىپ قالغاندا ۋە ئۇنىڭ ئايالى سارە
بالىلىق بولۇشتىن ئۈمىد ئۈزگەن بىر ۋاقىتتا ،ئۇالرغا ئىسھاق ئەلەيھىسساالمنى بەرگەنلىكىنى
بايان قىلىدۇ.
پەرىشتىلەر لۇت ئەلەيھىسساالمنىڭ قەۋمى تەرەپكە كېتىۋاتقاچ يول ئۈستىدە ئىبراھىم
ئەلەيھىسساالمنىڭ قېشىغا كېلىپ ،ئەر ـ ئايال ئىككىسىگە ئىسھاقتىن ئىبارەت بىر پەرزەنت

435

بېرىلىدىغانلىقى بىلەن خۇش بېشارەت بەردى .سارە بۇنىڭدىن ھەيران قېلىپ«﴿ :ۋىيەي!
مەن بىر موماي تۇرسام ،ئېرىم بىر بوۋاي تۇرسا ،تۇغامدىمەن؟ بۇ ھەقىقەتەن قىزىق ئىشقۇ!»
دېدى .ئۇالر« :ﷲ نىڭ ئەمرىدىن (يەنى قۇدرىتىدىن) ئەجەبلىنەمسەن؟ ﷲ نىڭ رەھمىتى
ۋە بەرىكەتلىرى سىلەرنىڭ ئائىلەڭالرغا (يەنى ئىبراھىمنىڭ ئائىلىسىدىكىلەرگە) نازىل بولسۇن.
ﷲ ھەقىقەتەن مەدھىيلەشكە اليىقتۇر ،ئۇلۇغالشقا اليىقتۇر» دېدى﴾(((.
ئۇ ئىككىسىگە ئىسھاقنىڭ تۇغۇلىدىغانلىقى ھەم ئۇنىڭ پەيغەمبەر قىلىنىدىغانلىقى ۋە
ئىسھاقتىن نەسىل قالدۇرۇلىدىغانلىقى بىلەن خۇش بېشارەت بېرىپ مۇنداق دېدى﴿ :ئۇنىڭغا
(((
بىز پەيغەمبەر بولىدىغان ۋە ياخشىالردىن بولىدىغان ئىسھاق بىلەن خۇش خەۋەر بەردۇق﴾
بۇ ئەڭ چوڭ خۇش خەۋەر ۋە كاتتا نېئمەتتۇر.
ﷲ تائاال بېرىلىدىغان بۇ بالىدىن نەسىل قالىدىغانلىقى توغرىسىدا مۇنداق دېدى:
﴿ئۇنىڭ ئايالى (يەنى سارە) بىر تەرەپتە تۇرۇپ (لۇت قەۋمىنىڭ ھاالك بولىدىغانلىقىدىن
خۇشاللىنىپ) كۈلدى ،بىز ئۇنىڭغا (يەنى سارەگە) ئىسھاق (ئاتلىق بالىسى بولىدىغانلىقى)
بىلەن ۋە ئىسھاقتىن كېيىن كېلىدىغان يەئقۇب (ئاتلىق نەۋرىسى بولىدىغانلىقى) بىلەن
خۇش خەۋەر بەردۇق﴾((( يەنى سىلەر ھايات ۋاقتىڭالردا ،سىلەردىن تۇغۇلىدىغان بۇ بالىنىڭ
بالىسى دۇنياغا كېلىدۇ .خۇددى سىلەر بۇ باالڭالرنىڭ تۇغۇلغىنىغا خۇش بولغاندەك ،ئۇنىڭ
دۇنياغا كەلگەن بالىسى ئۈچۈنمۇ شادلىنىسىلەر .چۈنكى بالىسىنىڭ بالىسى بىلەن شادلىنىش
ئۆزىدىن نەسىل قالغانلىقى ئۈچۈن بولىدىغان شادلىنىشتۇر .ياشىنىپ قالغان بوۋاي ـ مومايدىن
تۇغۇلغان ئىسھاقنىڭ :مەن ئاجىز تۇغۇلغانلىقىم ئۈچۈن نەسلىم قالماسمىكىن -،دەپ ئەنسىرەپ
قالماسلىقى ئۈچۈن ،ئۇنىڭغا كەلگۈسىدە يەئقۇب ئىسىملىك پەرزەنتنىڭ بېرىلىدىغانلىقىدىن
خۇش خەۋەر بېرىلدى.

436

بۇ بولسا ،ئىبراھىم ئەلەيھىسساالم ئۆزىنىڭ كاپىر قەۋمىدىن يۈز ئۆرۈپ ،ئۇالرنى ۋە
ئۆز يۇرتىنى تاشالپ ،ﷲ تائاالغا ئىبادەت قىلىش ئۈچۈن باشقا يۇرتقا ھىجرەت قىلغانلىقى
ئۈچۈن بېرىلگەن مۇكاپاتتۇر .ﷲ تائاال ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمنىڭ ئۆز قەۋمىدىن ۋە ئۇرۇق -
تۇغقانلىرىدىن ئايرىلىپ چىققانلىقى ئۈچۈن ،ئۇالرنىڭ ئورنىغا ئۇنىڭغا شادلىق بېغىشلىنىشى
ئۈچۈن ،ئۆز نەسلىدىن ئۆزىنىڭ دىنىدا بولىدىغان ياخشى ئەۋالدالرنى ئاتا قىلدى .ﷲ
تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ﴿ :ئۇ ئۇالردىن ۋە ئۇالرنىڭ ﷲ نى قويۇپ چوقۇنۇۋاتقان
نەرسىلىرىدىن يىراقالشتى ،ئۇنىڭغا بىز ئىسھاق بىلەن يەئقۇبنى ئاتا قىلدۇق ،ئۇ ئىككىسىنىڭ
ھەر بىرسىنى پەيغەمبەر قىلدۇق﴾(((.
﴿بىز ئىبراھىمغا ئىسھاقنى ،يەئقۇبنى ئاتا قىلدۇق .ئۇالرنىڭ ھەر بىرىنى ھىدايەت قىلدۇق.
(ئىبراھىمدىن) ئىلگىرى نۇھنى ھىدايەت قىلدۇق﴾ يەنى نۇھنى ھىدايەت قىلغىنىمىزدەك،

ئىبراھىمنىمۇ ھىدايەت قىلدۇق .ئۇنىڭغا ياخشى ئەۋالدالرنى ئاتا قىلدۇق.
((( ھۇد سۈرىسى 72ـــــ 73ـ ئايەتلەر.
((( ساففات سۈرىسى 112ـ ئايەت.
((( ھۇد سۈرىسى 71ـ ئايەت.
((( مەريەم سۈرىسى 49ـ ئايەت.

ئەنئام سۈرىسى

نۇھ ۋە ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمغا بېرىلگەن ئىمتىيازالر
بۇ ئىككى پەيغەمبەرنىڭ ھەر ئىككىسىگە چوڭ ـ چوڭ ئىمتىيازالر بېرىلگەن .نۇھ
ئەلەيھىسساالمغا بېرىلگەن ئىمتىياز بولسا ،ﷲ تائاال نۇھ ئەلەيھىسساالمغا ئىمان ئېيتىپ كېمىگە
بىللە چىققان كىشىلەردىن باشقا ،يەر ـ يۈزىدىكى بارلىق كىشىلەرنى سۇغا چۆكتۈرۈپ ھاالك
قىلىۋېتىپ ،ئۇنىڭ باال ـ چاقىلىرىنى ساقالپ قالدى .شۇنىڭ بىلەن ،يەر يۈزىدىكى بارلىق
ئىنسانالر ئۇنىڭ ئەۋالدىدىن كۆپەيدى.
ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمغا بېرىلگەن ئىمتىياز بولسا ،ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمدىن كېيىن
ئەۋەتىلگەن بارلىق پەيغەمبەرلەرنىڭ ھەممىسى پەقەتال ئۇنىڭ ئەۋالدىدىن ئەۋەتىلدى.
ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ﴿ :بىز ھەقىقەتەن نۇھنى ،ئىبراھىمنى پەيغەمبەر قىلىپ
ئەۋەتتۇق ،پەيغەمبەرلىكنى ۋە كىتابنى ئۇالرنىڭ ئەۋالدىغا (ئاتا) قىلدۇق﴾(((﴿ ،ﷲ نىڭ
نېمىتىگە ئېرىشكەن ئەنە شۇ پەيغەمبەرلەر ئادەم (ئەلەيھىسساالم) نىڭ نەسلىدىندۇر ،بىز نۇھ
بىلەن بىللە كېمىگە سالغانالرنىڭ نەسلىدىندۇر ،ئىبراھىمنىڭ نەسلىدىندۇر ،ئىسرائىل (يەنى
يەئقۇب ئەلەيھىسساالم) نىڭ نەسلىدىندۇر ،بىز (ئىمانغا) ھىدايەت قىلغان( ،پەيغەمبەرلىككە)
تاللىغانالردىندۇر ،ئۇالرغا مەرھەمەتلىك ﷲ نىڭ ئايەتلىرى تىالۋەت قىلىنغان چاغدا سەجدە
قىلغان ۋە يىغلىغان ھالدا (زېمىنغا) يىقىلىدۇ﴾(((.
﴿ئىبراھىمنىڭ ئەۋالدىدىن داۋۇد ،سۇاليمان ،ئەييۇب ،يۈسۈف ،مۇسا ،ھارۇنالرنى
ھىدايەت قىلدۇق﴾ دېگەن ئايەتتىكى «ئۇ» دېگەن بىر كىشىلىك ئالماش بولۇپ ،ئايەتنىڭ

ئەسلىدىكى مەنىسى :ئۇنىڭ ئەۋالدىدىن -،دېگەنلىك بولىدۇ .بەزى ئالىمالر :بۇ يەردىكى
«ئۇ» دېگەن ئالماشتىن نۇھ ئەلەيھىسساالم كۆزدە تۇتۇلغان -،دەيدۇ .بۇنداق بولىدىغانلىقى
ئايەتنىڭ مەزمۇنىدىن چىقىپ تۇرىدۇ .ئۇنداقتا ئايەتنىڭ مەنىسى« :نۇھ ئەلەيھىسساالمنىڭ
ئەۋالدىدىن ...ھىدايەت قىلدۇق» دېگەنلىك بولىدۇ .ئەگەر بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى مۇشۇنداق
بولغاندا ،مەنىدە ھېچقانداق بىر زىدلىق بولمايدۇ .بۇ مەنىنى ئىبنى جەرىرمۇ توغرا دەپ
قارىدى.

«ئۇ» دېگەن ئالماش ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمنى كۆرسىتىدۇ دېگەن كۆز قاراشمۇ بار.
چۈنكى بۇ ئايەتتە باشتىن -ئاخىرى ئىبراھىم ئەلەيھىسساالم ھەققىدە توختالغان .شۇڭا
ئالماشنىڭ ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمنى كۆرسىتىشى توغرىراقتۇر .مۇنداق بولغاندا ،ئايەتنىڭ
مەنىسى﴿ :ئىبراھىمنىڭ ئەۋالدىدىن داۋۇد ،سۇاليمان ،ئەييۇب ،يۈسۈف ،مۇسا ،ھارۇنالرنى
ھىدايەت قىلدۇق﴾ دېگەن بولىدۇ.
لېكىن بۇ ئايەتنىڭ مەنىسىنى مۇشۇنداق مۇقىمالشتۇرغاندا ،بۇنىڭدا بىر زىدلىق كېلىپ
چىقىدۇ .ئۇ زىدلىق لۇت ئەلەيھىسساالمنىڭ ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمنىڭ ئەۋالدىدىن بولمىسىمۇ،
ئەۋالدى قاتارىدا سانىلىپ قېلىشىدۇر .چۈنكى لۇت ئەلەيھىسساالم ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمنىڭ
((( ھەدىد سۈرىسى 26ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( مەريەم سۈرىسى 58ـ ئايەت.

437

قېرىندىشى بولغان ماراننىڭ ئوغلىدۇر .گەرچە لۇت ئەلەيھىسساالم ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمنىڭ
ئەۋالدىدىن بولمىسىمۇ ،ئاز سانلىقنى كۆپ سانلىققا بويسۇندۇرۇش ئۇسۇلى بويىچە ،لۇت
ئەلەيھىسساالم ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمنىڭ ئەۋالدىغا قوشۇۋېتىلگەن .مەسىلىنى بۇ ئۇسۇل
بويىچە بىر تەرەپ قىلغاندا ،يۇقىرىدىكى زىدلىقمۇ تۈگەيدۇ.
ئاز سانلىقنى كۆپ سانلىققا بويسۇندۇرۇپ بايان قىلىش ئۇسۇلىنى تۆۋەندىكى ئايەتلەردىنمۇ
كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ﴿ :يەئقۇب جان ئۈزۈۋاتقان ۋاقتىدا سىلەر يېنىدا بارمىدىڭالر؟ شۇ چاغدا
يەئقۇب ئوغۇللىرىدىن« :مەن ئۆلگەندىن كېيىن سىلەر كىمگە ئىبادەت قىلىسىلەر؟» دەپ
سورىدى .ئۇالر« :سېنىڭ ئىالھىڭ ۋە ئاتا -بوۋىلىرىڭ ئىبراھىم ،ئىسمائىل ،ئىسھاقالرنىڭ
(((
ئىالھى بولغان بىر ﷲ غا ئىبادەت قىلىمىز ،بىز ئۇنىڭغا ئىتائەت قىلغۇچىمىز» دېدى﴾
بۇ ئايەتتە ئىسمائىل ئەلەيھىسساالمنى ،يەئقۇب ئەلەيھىسساالمنى ئاتا ـ بوۋىلىرى قاتارىدىن
سانىدى .ئەمەلىيەتتە ،ئىسمائىل ئەلەيھىسساالم يەئقۇب ئەلەيھىسساالمنىڭ تاغىسىدۇر .بۇمۇ
يۇقىرىقى قائىدىدىندۇر.
﴿پەرىشتىلەرنىڭ بىرىمۇ ئايرىلىپ قالماي ھەممىسى (ئادەم ئەلەيھىسساالمغا) سەجدە
قىلدى .پەقەت ئىبلىسال سەجدە قىلىشتىن باش تارتتى﴾((( مانا بۇ ،ئايەتتىمۇ ئىبلىس گەرچە
پەرىشتىلەرنىڭ قاتارىدىن بولمىسىمۇ ،يۇقىرىقى قائىدە بويىچە پەرىشتىلەر بىلەن بىللە ئادەم
ئەلەيھىسساالمغا سەجدە قىلىشقا بۇيرۇلدى ۋە سەجدە قىلمىغانلىقى ئۈچۈن ئەيىبلەندى .ئۇ
ئەسلىدە جىنالردىن بولۇپ ،ئوتنىڭ ئۇچقۇنىدىن يارىتىلغان ،پەرىشتىلەر بولسا ،نۇردىن
يارىتىلغان ئىدى.

438

ئىسا ئەلەيھىسساالمنى ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمنىڭ (يەنە بىر قاراش بويىچە نۇھ
ئەلەيھىسساالمنىڭ) ئەۋالدىدىن ساناش بىر كىشىنىڭ بالىلىرىنىڭ ئىچىگە ئۇ كىشىنىڭ قىزىنىڭ
بالىلىرىنىڭمۇ كىرىدىغانلىقىنىڭ پاكىتىدۇر .چۈنكى ئىسا ئەلەيھىسساالم ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمنىڭ
بالىلىرى قاتارىغا ئانىسى ئارقىلىق تەۋە قىلىنىدۇ .چۈنكى ئىسا ئەلەيھىسساالمنىڭ دادىسى يوق.
ئىبنى ئەبۇھاتەم ئەبۇھەرب ئىبنى ئەبۇئەسۋەدىنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
ھەججاج يەھيا ئىبنى يەئمەرنى چاقىرتىپ ئۇنىڭغا :سېنىڭ ماڭا ھەسەن ،ھۈسەيننى پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالمنىڭ بالىلىرىدىن دەپ قارىغانلىقىڭ ۋە شۇنداق بولىدىغانلىقىنى قۇرئاندىن
كۆرگەنلىكىڭ ھەققىدە خەۋەر يەتتى .مەن قۇرئان كەرىمنى باشتىن -ئاخىرى ئوقۇدۇم .لېكىن
ئۇنداق بولىدىغانلىقىنى ھېچ كۆرمىدىم -،دەيدۇ .يەھيا ئىبنى مەئمەر :سەن قۇرئاندا ﷲ
تائاالنىڭ﴿ :ئىبراھىمنىڭ ئەۋالدىدىن داۋۇد ،سۇاليمان ،ئەييۇب ،يۈسۈف ،مۇسا ،ھارۇنالرنى
ھىدايەت قىلدۇق﴾ دېگەن ئايىتىنى ئوقۇغانمىدىڭ؟ -دېدى .ھەججاج :ھەئە -،دېدى.
يەھيا ئىبنى يەئمەر :ئىسا ئەلەيھىسساالمنىڭ دادىسى بولمىسىمۇ ،ئۇ ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمنىڭ
بالىلىرىنىڭ قاتارىدىن سانالمىدىمۇ؟ (((-دېدى .ھەججاج :توغرا ئېيتتىڭ -،دېدى.
((( بەقەرە سۈرىسى 133ـ ئايەت.
((( ھىجر سۈرىسى 30ــــ 31ـ ئايەتلەر.
((( ئىسا ئەلەيھىسساالم مەريەم ئانىمىز ئارقىلىق ئىبراھىم ئەلەيھىسساالمغا تەۋە بولغاندەك ،ھەسەن ۋە ھۈسەينمۇ پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالمنىڭ قىزى پاتىمە ئارقىلىق پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمغا تەۋە بولدى .چۈنكى ،فاتىمە ھەسەن ۋە ھۈسەيننىڭ

ئەنئام سۈرىسى

شۇڭا بىر كىشى بىر نەرسىنى :بۇ نەرسە مېنىڭ ئەۋالدىمغا قالسۇن -،دەپ ۋەسىيەت
قىلسا ياكى :ئۇ نەرسە ئارقىلىق قولغا كەلگەن پايدىالر مېنىڭ ئەۋالدىمغا بولسۇن ياكى بۇ
نەرسىلەرنى ئەۋالدىمغا بېرىڭالر-،دېگەن بولسا ،ئۇنىڭ ئەۋالدلىرىنىڭ ئىچىگە ئۇ كىشىنىڭ
قىزىنىڭ بالىلىرىمۇ كىرىدۇ .ئەمما ئۇ كىشى يۇقىرىدىكى ۋەسىيەتلىرىدە :مېنىڭ باال ـ
چاقىلىرىمغا بېرىلىدۇ -،دېگەن بولسا ،پەقەتال شۇ كىشىنىڭ بالىلىرىغا ۋە ئوغۇللىرىنىڭ
بالىلىرىغا بېرىلىدۇ .قىزىنىڭ بالىلىرىغا بېرىلمەيدۇ.
﴿ئۇالرنىڭ ئاتا -بوۋىلىرىدىن ،ئەۋالتلىرىدىن ،قېرىنداشلىرىدىن بەزىلىرىنى ھىدايەت
قىلدۇق﴾ يەنى ﷲ تائاال ئۇالرنىڭ ئاتا ـ بوۋىلىرىنى ،ئەۋالدلىرىنى ۋە قېرىنداشلىرىنى

تىلغا ئېلىپ ،ھىدايەت ۋە توغرا يولغا باشلىنىشنىڭ ئۇالرنىڭ ھەممىسىگە ئومۇم بولغانلىقىنى
بايان قىلدى .شۇڭا ﷲ تائاال مۇنداق دېدى﴿ :ئۇالرنى تاللىدۇق ،ئۇالرنى توغرا يولغا
يېتەكلىدۇق﴾.

شېرىك كەلتۈرۈشنىڭ بارلىق مەخلۇقاتالرنىڭ ھەتتا پەيغەمبەرلەرنىڭ
ئەمەللىرىنىمۇ بىكار قىلىۋېتىدىغانلىقى
﴿ﷲ نىڭ توغرا يولى ئەنە شۇدۇر ،ﷲ بەندىلىرىدىن خالىغان كىشىلەرنى شۇ يولغا
باشاليدۇ﴾ يەنى ئۇالر شۇ توغرا يولغا پەقەت ﷲ تائاالنىڭ ئۇالرغا ئۇتۇق ،ھىدايەت ئاتا

قىلىشى بىلەنال ئېرىشىدۇ.

﴿ئەگەر ئۇالر (يەنى شۇ پەيغەمبەرلەر) شېرىك كەلتۈرسە ئىدى ،ئۇالرنىڭ قىلغان ياخشى
ئەمەللىرى ،ئەلۋەتتە ،بىكار بولۇپ كېتەتتى﴾ بۇ ئايەت شېرىك كەلتۈرۈشنىڭ چوڭ جىنايەت،

قاتتىق گۇناھ ۋە ئېغىر قىلمىش ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ﴿ :ساڭا ۋە سەندىن ئىلگىرىكى (پەيغەمبەر) لەرگە:
«ئەگەر سەن ﷲ غا شېرىك كەلتۈرسەڭ ،سېنىڭ ئەمەلىڭ ئەلۋەتتە بىكار بولۇپ كېتىدۇ ،سەن
ئەلۋەتتە زىيان تارتقۇچىالردىن بولۇپ قالىسەن﴾((( بۇ ،پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمغا قويۇلغان
شەرت بولۇپ ،بۇ شەرت نەتىجىنىڭ ۋۇجۇدقا چىقىشىنى يەنى پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ
شېرىك كەلتۈرۈشىنى تەلەپ قىلمايدۇ.
تۆۋەندىكى ئايەتلەردىمۇ شەرتنىڭ نەتىجىنى ۋۇجۇدقا چىقىرىشنى تەلەپ قىلمايدىغانلىقىنى
كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ«﴿ .ئەگەر مېھرىبان ﷲ نىڭ بالىسى بولىدىغان بولسا ،مەن (ئۇ بالىغا)
ئىبادەت قىلغۇچىالرنىڭ ئەۋۋىلى بوالتتىم» دېگىن﴾(((﴿ ،ئەگەر بىز ئىچ پۇشۇقى قىلماقچى
بولساق ،قېشىمىزدىكى نەرسىلەر بىلەن قىالتتۇق ،ئەگەر (شۇنى) ئىرادە قىلغان بولساق
ئانىسى ئىدى.
((( زۇمەر سۈرىسى 65ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( زۇخرۇف سۈرىسى 81ـ ئايەت.

439

(لېكىن بۇ ئۇلۇغ زاتىمىزغا مۇھال بولغانلىقتىن ئۇنداق قىلىشنى ئىرادە قىلمىدۇق)﴾(((﴿ ،ئەگەر
ﷲ باال تۇتۇشنى خالىسا ئىدى ،ئەلۋەتتە ،مەخلۇقات ئىچىدىن خالىغاننى ئىختىيار قىالتتى،
ﷲ (باال تۇتۇشتىن) پاكتۇر ،ئۇ غالىب ،بىر ﷲ دۇر﴾(((.
﴿ئۇالرغا كىتابنى ،ھېكمەتنى ۋە پەيغەمبەرلىكنى ئاتا قىلدۇق﴾ يەنى بەندىلەرگە ئۇالر
ئارقىلىق رەھمەت ۋە مېھرىبانلىق قىلىشىمىز ئۈچۈن ،ئۇالرغا مۇشۇ نەرسىلەرنى نېئمەت قىلىپ
بەردۇق.
﴿ئەگەر بۇ مۇشرىكالر ئۇالرنى (يەنى كىتاب ،ھېكمەت ۋە پەيغەمبەرلىكنى) ئىنكار قىلسا،
ئۇالرنى ئىنكار قىلمايدىغان باشقا بىر قەۋمگە تاپشۇرىمىز﴾ يەنى قۇرەيش ۋە ئۇالردىن باشقا،

مەيلى ئەرەب ياكى ئەرەبتىن باشقا مىللەتلەر بولسۇن ،ياكى كىتاب بېرىلگەن ۋە كىتاب
بېرىلمىگەنلەر بولسۇن ،شۇ نېئمەتلەرنى ئىنكار قىلسا ،ئۇ نېئمەتلەرنى باشقا بىر قەۋمگە يەنى
ئۇ نېئمەتلەرنىڭ ئىچىدىن كىچچىكىنىمۇ بىر نەرسىنى ئىنكار قىلمايدىغان ،رەت قىلمايدىغان،
بەلكى ئۇ نېئمەتلەرنىڭ ھەممىسىگە ئىمان ئېيتىدىغان مۇھاجىر ،ئەنسارى ۋە ئۇالرنىڭ قىيامەت
كۈنگىچە ئەگەشكۈچىلىرىگە بېرىمىز .ﷲ تائاال ئۆزىنىڭ رەھمىتى ،پەزىلىتى ۋە مېھرىبانلىقى
بىلەن بىزنى شۇالرنىڭ قاتارىدىن قىلغاي!

ئاندىن ﷲ تائاال بەندىسى ۋە پەيغەمبىرى مۇھەممەد ئەلەيھىسساالمغا مۇنداق دېدى﴿ :ئەنە
شۇالر (يەنى مەزكۇر پەيغەمبەرلەر)﴾ بۇالرنىڭ ئىچىگە ئۇالرنىڭ ئاتىلىرى ،قېرىنداشلىرى ۋە
ئەۋالدلىرىمۇ كىرىدۇ﴿ .ﷲ ھىدايەت قىلغان كىشىلەردۇر﴾ يەنى پەقەت ئۇالرال ھىدايەتكە

ئېرىشكەن كىشىلەردۇر.

﴿ئۇالرنىڭ يولىغا ئەگەشكىن﴾ يەنى ئۇالرغا ئەگەشكىن! بۇ بۇيرۇق قارىماققا پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالمغا قىلىنغان بۇيرۇق بولسىمۇ ،بۇنىڭ ئىچىگە ئۇنىڭ ئۈممىتىمۇ كىرىدۇ.
ئىمام بۇخارى مۇنداق رىۋايەت قىلىدۇ :مۇجاھىد ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمادىن:
ساد سۈرىسىدە سەجدە ئايىتى بارمۇ؟ -دەپ سورايدۇ .ئىبنى ئابباس :ھەئە ،بار -،دەپ﴿ :بىز
ئىبراھىمغا ئىسھاقنى ،يەئقۇبنى ئاتا قىلدۇق ...ئۇالرنىڭ يولىغا ئەگەشكىن﴾ دېگەن ئايەتلەرنى
ئوقۇپ :داۋۇد ئەلەيھىسساالممۇ مۇھەممەد ئەلەيھىسساالم ئەگىشىشكە بۇيرۇلغان پەيغەمبەرلەرنىڭ
قاتارىدىندۇر((( -،دېدى.

440

﴿(ئى مۇھەممەد! قەۋمىڭگە) ئېيتقىنكى« ،قۇرئاننى تەبلىغ قىلغانلىقىمغا سىلەردىن
ھېچقانداق ھەق تەلەپ قىلمايمەن﴾ يەنى مېنىڭ سىلەرگە بۇ قۇرئاننى يەتكۈزگەنلىكىم ئۈچۈن،
((( ئەنبىيا سۈرىسى 17ـ ئايەت.
((( زۇمەر سۈرىسى 4ـ ئايەت.
((( ساد سۈرىسىدىكى سەجدە ئايىتى بولسا﴿ :داۋۇد بىزنىڭ ئۇنى سىنىغانلىقىمىزنى بىلدى .پەرۋەردىگارىدىن
مەغپىرەت تەلەپ قىلدى ،سەجدىگە باردى( .ﷲغا) تەۋبە قىلدى﴾ دېگەن ئايەتتۇر .بۇ ئايەتتە ئەسلى سەجدە
قىلغۇچى داۋۇد ئەلەيھىسساالم بولغانلىقى ئۈچۈن ،مۇجاھىد ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمادىن ئۇ سەجدە قىلغان مۇشۇ
ئايەتكە كەلگەندە ،بىزنىڭ سەجدە قىلىدىغان قىلمايدىغانلىقىمىز ھەققىدە سورىغان ئىدى .ئىبنى ئابباس ئۇنىڭغا يۇقىرىدا
دېگەندەك« :داۋۇد ئەلەيھىسساالممۇ پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم ئەگىشىشكە بۇيرۇلغان پەيغەمبەرلەردىندۇر» دېگەن سۆزى
بىلەن ،بۇ يەردە مۇھەممەد ئەلەيھىسساالم ۋە ئۇنىڭ ئۈممىتىنىڭمۇ سەجدە قىلىشى الزىملىقىنى بىلدۈرىدۇ.

ئەنئام سۈرىسى

سىلەردىن ھېچقانداق ھەق تەلەپ قىلمايمەن.
﴿قۇرئان پەقەت پۈتۈن جاھان ئەھلى ئۈچۈن ۋەز -نەسىھەتتۇر»﴾ يەنى جاھان ئەھلى
شۇ قۇرئاندىن ۋەز ـ نەسىھەت ئېلىپ ئازغۇنلۇقتىن ھىدايەتكە ،گۇمراھلىقتىن توغرا يولغا ۋە
كۇپۇرلۇقتىن ئىمانغا چىقىدۇ.

*******
ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ
ﭧ ﭨ ﭩ ﭪﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ
ﭸﭹ ﭺ ﭻﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ
ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕﮖ ﮗ ﮘ ﮙ
ﮚﮛ
ئۇالر ﷲ نى ھەقىقىي رەۋىشتە تونۇمىدى ،ئۇالر (يەنى يەھۇدىيالر) ئۆز ۋاقتىدا« :ﷲ
ھېچكىشىگە ھېچ نەرسە نازىل قىلمىدى» دېدى (يەنى ۋەھىينى ۋە پەيغەمبەرلەرنى ئىنكار
قىلدى)( .ئى مۇھەممەد!) ئېيتقىنكى« ،مۇسا ئېلىپ كەلگەن ۋە كىشىلەرگە نۇر ،ھىدايەت
بولغان كىتابنى كىم نازىل قىلدى؟ ئۇ كىتابنى پارچە -پارچە قەغەزلەرگە كۆچۈرۈپ ،بىر
قىسمىنى ئاشكارىالپ ،كۆپ قىسمىنى يوشۇرىسىلەر( .ئى يەھۇدىيالر!) سىلەرگە ئۆزەڭالر ۋە
ئاتا ـ بوۋاڭالر بىلمىگەن نەرسىلەر بىلدۈرۈلدى( ،بۇ قۇرئاننى) ﷲ (نازىل قىلدى)» .ئاندىن
ئۇالرنى تەرك ئەتكىنكى ،ئۇالر باتىللىرىدا (يەنى قااليمىقان سۆزلىرىدە) ئويناپ يۈرسۇن﴿.﴾91
بۇ (قۇرئان) مەككە ئاھالىسىنى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكىلەرنى ئاگاھالندۇرۇشۇڭ ئۈچۈن بىز
نازىل قىلغان ،ئۇنىڭدىن ئىلگىرى نازىل قىلىنغان (تەۋرات ۋە ئىنجىلغا ئوخشاش) كىتابالرنى
ئېتىراپ قىلغۇچى مۇبارەك كىتابتۇر ،ئاخىرەتكە ئىمان ئېيتىدىغانالر ئۇنىڭغا ئىمان ئېيتىدۇ،
ئۇالر نامازلىرىنى ئۆز ۋاقتىدا تولۇق ئادا قىلىدۇ﴿.﴾92

پەيغەمبەرنىڭ ئىنسانالر ئارىسىدىن چىقىرىلىدىغانلىقى ۋە ئۇنىڭغا كىتاب
نازىل قىلىنىدىغانلىقى توغرىسىدا
﴿ئۇالر ﷲ نى ھەقىقىي رەۋىشتە تونۇمىدى﴾ يەنى ئۇالر ﷲ تائاالنى ھەقىقىي رەۋىشتە
ئۇلۇغلىمىدى .چۈنكى ئۇالر ﷲ تائاالنىڭ ئۇالرغا ئەۋەتكەن پەيغەمبەرلىرىنى ئىنكار قىلدى.
ئىبنى ئابباس ،مۇجاھىد ۋە ئابدۇلالھ ئىبنى كەسىر قاتارلىقالر :بۇ ئايەت قۇرەيشلىكلەر توغرىسىدا
چۈشتى -،دېدى .بۇ ئايەت﴿ :ئۆز ۋاقتىدا« :ﷲ ھېچكىشىگە ھېچ نەرسە نازىل قىلمىدى»﴾
دېگەن بىر تۈركۈم يەھۇدىيالر توغرىسىدا چۈشتى -،دېگەن كۆز قاراشمۇ بار.
ﷲ تائاال كاپىرالرنىڭ پەيغەمبەرلەرنىڭ ئىنسانالردىن بولۇپ قالغانلىقىغا ھەيران
قالىدىغانلىقى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ﴿ :ئىنسانالرنىڭ بىرىگە (يەنى مۇھەممەد ئەلەيھىسساالمغا):

441

ئىنسانالر (يەنى كاپىرالر) نى (ﷲ نىڭ ئازابىدىن) ئاگاھالندۇرغىن ،مۆمىنلەرگە پەرۋەردىگارىنىڭ
دەرگاھىدا (قىلغان ياخشى ئەمەللىرى ئۈچۈن) يۇقىرى ئورۇنغا ئېرىشىدىغانلىقى بىلەن
خۇش خەۋەر بەرگىن ،دەپ ۋەھى قىلغانلىقىمىزدىن ئۇالر ئەجەبلىنەمدۇ؟﴾(((﴿ ،ئۇالر (يەنى
مۇشرىكالر) نىڭ ئۆزلىرىگە ھىدايەت (يەنى پەيغەمبەر بىلەن قۇرئان) كەلگەن چاغدا ئىمان
ئېيتماسلىقلىرى «ﷲ ئىنساننى پەيغەمبەر قىلىپ ئەۋەتەمدۇ؟» دېگەنلىكلىرى ئۈچۈندۇر( .ئى
مۇھەممەد! ئۇالرغا) ئېيتقىنكى« ،مۇبادا زېمىندا (يەنى زېمىن ئەھلىدەك) مېڭىپ يۈرۈيدىغان،
ئولتۇراقالشقان پەرىشتىلەر بولسا ئىدى ،ئەلۋەتتە ئۇالرغا ئاسماندىن پەرىشتىنى پەيغەمبەر قىلىپ
چۈشۈرەتتۇق»﴾(((.
﴿ئۇالر ﷲ نى ھەقىقىي رەۋىشتە تونۇمىدى ،ئۇالر (يەنى يەھۇدىيالر) ئۆز ۋاقتىدا« :ﷲ ھېچكىشىگە
ھېچ نەرسە نازىل قىلمىدى» دېدى (يەنى ۋەھىينى ۋە پەيغەمبەرلەرنى ئىنكار قىلدى)﴾ ئاندىن

ﷲ تائاال مۇھەممەد ئەلەيھىسساالمغا ئۆزى تەرىپىدىن بىرەر كىشىگە ۋەھىيىنىڭ چۈشۈرۈلگەنلىكىنى
ئىنكار قىلغۇچىالرغا مۇنداق دەپ جاۋاب بېرىشنى بۇيرۇدى(﴿ .ئى مۇھەممەد!) ئېيتقىنكى« ،مۇسا
ئېلىپ كەلگەن ۋە كىشىلەرگە نۇر ،ھىدايەت بولغان كىتابنى كىم نازىل قىلدى؟﴾ يەنى ئۇ
بولسىمۇ ،سىلەر بىلىدىغان تەۋراتتۇر .كىشىلەر تەۋرات بىلەن قىيىنچىلىقلىرىنى ھەل قىلسۇن
ۋە گۇمراھلىقنىڭ قاراڭغۇلۇقلىرىدىن توغرا يولغا چىقسۇن دەپ ،ﷲ تائاالنىڭ تەۋراتنى مۇسا
ئەلەيھىسساالمغا چۈشۈرۈپ بەرگەنلىكىنى ھەممە كىشى بىلىدۇ.

﴿ئۇ كىتابنى پارچە -پارچە قەغەزلەرگە كۆچۈرۈپ ،بىر قىسمىنى ئاشكارىالپ ،كۆپ
قىسمىنى يوشۇرىسىلەر﴾ يەنى سىلەر ئۇنىڭ كۆپ قىسمىنى قولۇڭالردىكى كىتابتىن پارچە

ـ پارچە قىلىپ قەغەزگە كۆچۈرۈپ يازىسىلەر .ئۇنىڭدىن خالىغىنىڭالرنى ئالماشتۇرۇسىلەر،
خالىغىنىڭالرنى ئۆزگەرتىسىلەر ۋە خالىغىنىڭالرنى باشقا مەنىگە بۇراپ :بۇ ﷲ تائاال تەرىپىدىن
مۇشۇنداق چۈشكەن -،دەيسىلەر .ئەمەلىيەتتە ،ئۇ ﷲ تائاال تەرىپىدىن چۈشكەن ئەمەستۇر.

﴿(ئى يەھۇدىيالر!) سىلەرگە ئۆزەڭالر ۋە ئاتا -بوۋاڭالر بىلمىگەن نەرسىلەر بىلدۈرۈلدى﴾

يەنى ﷲ تائاال سىلەرگە ئىلگىرى ئۆتۈپ كەتكەن ئىشالرنىڭ خەۋىرىنى ،سىلەر ۋە سىلەرنىڭ
ئاتا ـ بوۋىلىرىڭالر بىلمەيدىغان كېلەچەكنىڭ خەۋەرلىرىنى بىلدۈرگەن شۇ قۇرئاننى كىم نازىل
قىلدى؟ ﴿(بۇ قۇرئاننى) ﷲ (نازىل قىلدى)»﴾.

﴿ئاندىن ئۇالرنى تەرك ئەتكىنكى ،ئۇالر باتىللىرىدا (يەنى قااليمىقان سۆزلىرىدە) ئويناپ
يۈرسۇن﴾ يەنى ئۇالرنى تاشلىغىن! ئۇالر ئۆزلىرىنىڭ نادانلىقى ،گۇمراھلىقلىرىدا تاكى ئۇالرغا

442

قىيامەت كەلگۈچە ئوينىسۇن .ئۇالر ياخشى ئاقىۋەتنىڭ ئۆزلىرىگە ياكى مۆمىنلەرگە ئىكەنلىكىنى
شۇ چاغدا بىلىدۇ.

﴿بۇ (قۇرئان) مەككە ئاھالىسىنى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكىلەرنى ئاگاھالندۇرۇشۇڭ ئۈچۈن بىز
نازىل قىلغان ،ئۇنىڭدىن ئىلگىرى نازىل قىلىنغان (تەۋرات ۋە ئىنجىلغا ئوخشاش) كىتابالرنى
ئېتىراپ قىلغۇچى مۇبارەك كىتابتۇر﴾ يەنى ئۇ قۇرئان مەككىلىكلەرنى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى ئەرەب

ياكى باشقا مىللەتتىن بولسۇن ،بارلىق كىشىلەرنى ئاگاھالندۇرۇش ئۈچۈن نازىل قىلىندى.
((( يۇنۇس سۈرىسى 2ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( ئىسرا سۈرىسى 94ــــ 95ـ ئايەتلەر.

ئەنئام سۈرىسى

ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ(﴿ :ئى مۇھەممەد!) ئېيتقىنكى« ،ئى ئىنسانالر مەن
ھەقىقەتەن سىلەرنىڭ ھەممىڭالرغا ﷲ تەرىپىدىن ئەۋەتىلگەن ئەلچىمەن﴾(((﴿ ،بۇ قۇرئان
ماڭا سىلەرنى ۋە (قىيامەتكىچە) قۇرئان يەتكەن كىشىلەرنى ئاگاھالندۇرۇش ئۈچۈن ۋەھىي
قىلىندى﴾(((﴿ ،كىمكى قۇرئاننى ئىنكار قىلىدىكەن ،ئۇنىڭغا ۋەدە قىلىنغان جاي دوزاختۇر﴾(((،
﴿پۈتۈن جاھان ئەھلىنى (ﷲ نىڭ ئازابىدىن) ئاگاھالندۇرغۇچى بولۇشى ئۈچۈن ،بەندىسىگە
(يەنى مۇھەممەد ئەلەيھىسساالمغا) ھەق بىلەن باتىلنى ئايرىغۇچى قۇرئاننى نازىل قىلغان
ﷲ نىڭ بەرىكىتى بۈيۈكتۇر﴾(((﴿ ،كىتاب بېرىلگەنلەرگە (يەنى يەھۇدىيالر ۋە ناساراالرغا)
ۋە ئۈممىلەرگە (يەنى ئەرەب مۇشرىكلىرىغا) « :مۇسۇلمان بولدۇڭالرمۇ؟» دېگىن ،ئەگەر ئۇالر
مۇسۇلمان بولسا ،توغرا يول تاپقان بولىدۇ .ئەگەر ئۇالر يۈز ئۆرۈسە (ساڭا ھېچ زىيىنى يوق)،
سېنىڭ پەقەت تەبلىغ قىلىش مەسئۇلىيىتىڭ بار ،ﷲ بەندىلىرىنى (يەنى ھەممە ئەھۋالنى)
كۆرۈپ تۇرغۇچىدۇر﴾(((.
ئىمام بۇخارى ۋە مۇسلىم پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت
قىلىدۇ« :ماڭا مەندىن بۇرۇن ئەۋەتىلگەن پەيغەمبەرلەرنىڭ ھېچقايسىسىغا بېرىلمىگەن بەش
خىل ئاالھىدىلىك بېرىلدى ».پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم ئۇ بەش خىل ئاالھىدىلىكنىڭ بىرىنى
مۇنداق بايان قىلدى« :بۇرۇنقى پەيغەمبەرلەر پەقەت ئۆزىنىڭ قەۋمىگىال پەيغەمبەر قىلىنىپ
ئەۋەتىلگەن ئىدى ،مەن بارلىق ئىنسانالرغا پەيغەمبەر قىلىپ ئەۋەتىلدىم».
﴿ئاخىرەتكە ئىمان ئېيتىدىغانالر ئۇنىڭغا ئىمان ئېيتىدۇ﴾ يەنى :ئى مۇھەممەد! كىمكى
ﷲ تائاالغا ۋە قىيامەت كۈنىگە ئىشنىدىكەن ،قۇرئاندىن ئىبارەت ساڭا نازىل قىلىنغان بۇ
مۇبارەك كىتابىمىزغا ئىشىنىدۇ.
﴿ئۇالر نامازلىرىنى ئۆز ۋاقتىدا تولۇق ئادا قىلىدۇ﴾ يەنى ئۆزلىرىگە پەرز قىلىنغان نامازالرنى
ئۆز ۋاقتىدا ئادا قىلىدۇ.

*******
ﮜﮝﮞﮟ ﮠ ﮡﮢ ﮣ ﮤﮥﮦ ﮧﮨﮩﮪﮫﮬﮭ ﮮﮯ
ﮰ ﮱﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ
ﯟﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ
ﯮﯯﯰﯱﯲﯳ ﯴ ﯵﯶﯷﯸﯹﯺﯻ
ﯼﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆﰇ ﰈ ﰉ ﰊ ﰋ
ﰌﰍﰎ ﰏﰐ
((( ئەئراف سۈرىسى 158ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( ئەنئام سۈرىسى 19ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( ھۇد سۈرىسى 17ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( فۇرقان سۈرىسى 1ـ ئايەت.
((( ئال ئىمران سۈرىسى 20ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

443

ﷲ غا يالغان چاپلىغان ياكى ئۆزىگە ھېچ نەرسە ۋەھيى قىلىنمىغان تۇرۇقلۇق،
ماڭا ۋەھيى قىلىندى دېگەن ،ياكى ﷲ نازىل قىلغاندەك مەنمۇ كىتاب نازىل قىالاليمەن
دېگەن كىشىلەردىنمۇ زالىم كىشىلەر بارمۇ؟ (ئى مۇھەممەد!) زالىمالرنى سەكراتقا چۈشكەن
ۋاقىتلىرىدا كۆرسەڭ (ئەلۋەتتە ،قورقۇنچلۇق ھالىنى كۆرىسەن) ،پەرىشتىلەر (يەنى ئازاب
پەرىشتىلىرى) قوللىرىنى سوزۇپ« :سىلەر جانلىرىڭالرنى چىقىرىڭالر! سىلەر ﷲ توغرىسىدا
ھەقسىز سۆزلەرنى قىلغانلىقىڭالر (يەنى ئىپتىرا قىلغانلىقىڭالر ،شېرىك كەلتۈرگەنلىكىڭالر،
باال نىسبەت بەرگەنلىكىڭالر) ۋە ﷲ نىڭ ئايەتلىرىنى مەنسىتمىگەنلىكىڭالر ئۈچۈن ،بۈگۈن
خورلىغۇچى ئازاب بىلەن جازالىنىسىلەر» دەيدۇ﴿ .﴾93بىز دەسلەپتە سىلەرنى قانداق خەلق
ئەتكەن بولساق ،دەرگاھىمىزغا شۇنداق تەنھا كەلدىڭالر ،سىلەرگە بىز ئاتا قىلغان نەرسىلەرنى
ئارقاڭالردا (يەنى دۇنيادا) قويۇپ كەلدىڭالر( ،ئىبادەت قىلىنىشقا تېگىشلىك بولۇشتا) ﷲ
نىڭ شېرىكلىرى دەپ گۇمان قىلغان شاپائەتچىڭالرنى سىلەر بىلەن بىللە كۆرمەيمىزغۇ؟ ئۇالر
بىلەن سىلەرنىڭ ئاراڭالردىكى مۇناسىۋەت ھەقىقەتەن ئۈزۈلدى ،سىلەر (شاپائەت قىلىدۇ) دەپ
گۇمان قىلغان بۇتالر بەربات بولدى﴿.﴾94

اﷲ تائاالغا بوھتان چاپلىغان ۋە ئۆزىگە ۋەھىي چۈشكەنلىكىنى دەۋا قىلغان
كىشىدىن ئارتۇق ئۆزىگە ئۇۋال قىلغۇچىنىڭ يوقلۇقى
﴿ﷲ غا يالغان چاپلىغان ياكى ئۆزىگە ھېچ نەرسە ۋەھيى قىلىنمىغان تۇرۇقلۇق ،ماڭا
ۋەھيى قىلىندى دېگەن ،ياكى ﷲ نازىل قىلغاندەك مەنمۇ كىتاب نازىل قىالاليمەن دېگەن
كىشىلەردىنمۇ زالىم كىشىلەر بارمۇ؟﴾ يەنى ﷲ تائاالغا بوھتان توقۇپ :ئۇنىڭ شېرىكلىرى

ياكى بالىسى بار -،دېگەن ياكى ﷲ تائاال ئۇنى پەيغەمبەر قىلمىسىمۇ ،مېنى ﷲ تائاال
پەيغەمبەر قىلىپ ئەۋەتتى -،دەپ دەۋا قىلغان ۋەياكى ﷲ تائاال تەرىپىدىن كەلگەن ۋەھىيگە
ئۆزىنىڭ توقۇغان سۆزلىرى بىلەن قارشى تۇرماقچى بولغانلىقىنى دەۋا قىلغان كىشىدىنمۇ ئارتۇق
ئۆزىگە ئۇۋال قىلغۇچى يوقتۇر.
ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ﴿ :ئۇالرغا بىزنىڭ ئايەتلىرىمىز تىالۋەت قىلىنسا ،ئۇالر:
«بىز (بۇ سۆزلەرنى) ئاللىقاچان ئاڭلىغان ئىدۇق ،ئەگەر خالىساق ئۇنىڭغا ئوخشاش سۆزلەرنى
بىزمۇ ئەلۋەتتە قىالاليتتۇق ،بۇ پەقەت بۇرۇنقىالردىن قالغان ئەپسانىلەردۇر» دېدى﴾(((.

444

ئۆزلىرىگە ئۇۋال قىلغۇچىالرنىڭ ئۆلۈم ئالدىدىكى ۋە قىيامەت كۈنىدىكى
ئەھۋاللىرى
﴿(ئى مۇھەممەد!) زالىمالرنى سەكراتقا چۈشكەن ۋاقىتلىرىدا كۆرسەڭ (ئەلۋەتتە،
قورقۇنچلۇق ھالىنى كۆرىسەن)﴾ يەنى سەكراتقا چۈشۈپ قىينىلىۋاتقان ۋاقتىدا﴿ ،پەرىشتىلەر
((( ئەنفال سۈرىسى 31ـ ئايەت.

ئەنئام سۈرىسى

(يەنى ئازاب پەرىشتىلىرى) قوللىرىنى سوزۇپ﴾ يەنى قوللىرىنى ئۇرۇش ئۈچۈن سۇنۇپ.