Tefsir İbni Kesir - 02 - 19

ئازاب قىلىدۇ .ئۇالر ئۆزلىرى ئۈچۈن ﷲ دىن باشقا (ﷲ نىڭ ئازابىدىن قۇتۇلدۇرىدىغان)
ھېچقانداق دوست ۋە ھېچقانداق مەدەتكار تاپالمايدۇ﴿.﴾173

پەيغەمبەرلەر ۋە پەرىشتىلەرنىڭ اﷲ تائاالغا بەندىچىلىك قىلىشتىن باش
تارتمايدىغانلىقى
﴿مەسىھمۇ( ،ﷲ غا) يېقىن پەرىشتىلەرمۇ ﷲ غا بەندە بولۇشتىن ھەرگىز باش تارتمايدۇ﴾

ئىبنى ئەبۇھاتەم بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق
دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :يەنى ھەرگىزمۇ چوڭلۇق قىلمايدۇ .قەتادە مۇنداق دېدى:
ئىككىلەنمەيدۇ.

﴿كىملەركى ﷲ غا بەندىچىلىك قىلىشتىن باش تارتىدىكەن ۋە كۆرەڭلەپ كېتىدىكەن،
(بىلسۇنكى) ﷲ ئۇالرنىڭ ھەممىسىنى (قىيامەت كۈنى ھېساب ئېلىش ۋە جازاالش ئۈچۈن) ئۆز
دەرگاھىغا توپاليدۇ﴾ يەنى ئۇالرنىڭ ئارىلىقىنى ئۆزىنىڭ ئادىل ھۆكمى بىلەن ئايرىيدۇ.
﴿ئىمان ئېيتقان ۋە ياخشى ئەمەللەرنى قىلغانالرغا كەلسەك ،ﷲ ئۇالرنىڭ (ئەمەللىرىنىڭ)
ئەجرىنى تولۇق بېرىدۇ ،نېمىتىنى ئۇالرغا ئاشۇرۇپ بېرىدۇ﴾ ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق

212

دەيدۇ﴿ :شۈبھىسىزكى ،مېنىڭ ئىبادىتىمدىن چوڭچىلىق قىلىپ باش تارتىدىغانالر خار ھالدا
جەھەننەمگە كىرىدۇ»﴾(((.

*******
ﯠﯡ ﯢﯣﯤﯥﯦﯧﯨﯩﯪﯫ ﯬﯭﯮ
ﯯﯰﯱﯲ ﯳﯴ ﯵﯶﯷﯸ ﯹﯺﯻ
((( غافىر سۈرىسى 60ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

نىسا سۈرىسى

ئى ئىنسانالر! سىلەرگە پەرۋەردىگارىڭالر تەرىپىدىن (شانلىق مۆجىزىلەر بىلەن
كۈچلەندۈرۈلگەن مۇھەممەد ئەلەيھىسساالمدىن ئىبارەت) ئوچۇق دەلىل كەلدى ،سىلەرگە
روشەن نۇرنى (يەنى قۇرئاننى) نازىل قىلدۇق﴿ .﴾174ﷲ غا ئىمان ئېيتقان ۋە ئۇنىڭغا
(يەنى قۇرئانغا) چىڭ يېپىشقانالرغا كەلسەك ،ﷲ ئۇالرنى ئۆز رەھمىتىگە ۋە نېمىتىگە (يەنى
جەننىتىگە) داخىل قىلىدۇ ۋە ئۇالرنى توغرا يولغا باشاليدۇ﴿.﴾175

اﷲ تەرىپىدىن كەلگەن نەرسىنىڭ سۈپەتلىرى
ﷲ تائاال (بۇ ئايەتتە) ھەممە ئىنسانالرغا ئۆزىنىڭ تەرىپىدىن كاتتا بىر پاكىتنىڭ
كەلگەنلىكىدىن خەۋەر بېرىدۇ .بۇ پاكىت بولسا ،كىشىلەرنىڭ ئۆزرە ئېيتىشىغا ئورۇن
قويمايدىغان ۋە شۈبھىلەرنى يوقىتىدىغان دەلىل ـ ئىسپاتالردۇر﴿ .سىلەرگە روشەن نۇرنى
(يەنى قۇرئاننى) نازىل قىلدۇق﴾ يەنى سىلەرگە ھەقلىقى ناھايىتى ئوچۇق بولغان بىر نۇرنى
چۈشۈردۇق .ئىبنى جۇرەيج ۋە باشقىالر مۇنداق دەيدۇ :ئۇ نۇر قۇرئان كەرىمدۇر.
﴿ﷲ غا ئىمان ئېيتقان ۋە ئۇنىڭغا (يەنى قۇرئانغا) چىڭ يېپىشقانالرغا كەلسەك ،ﷲ
ئۇالرنى ئۆز رەھمىتىگە ۋە نېمىتىگە (يەنى جەننىتىگە) داخىل قىلىدۇ ۋە ئۇالرنى توغرا يولغا
باشاليدۇ﴾ بۇ مۆمىنلەرنىڭ دۇنيا ـ ئاخىرەتتىكى سۈپەتلىرىدۇر .ئۇالر دۇنيالىقىدا ئېتىقاد ۋە ئىش

ـ ھەرىكەتلىرىدە توغرا يولدا بولسا ،قىيامەت كۈنىدە ﷲ تائاالنىڭ جەننەتلەرگە يەتكۈزىدىغان
توغرا يوللىرىدا بولىدۇ.

*******
ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ
ﭡ ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳﭴ ﭵ
ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃﮄ ﮅ
ﮆﮇﮈﮉ
(ئى مۇھەممەد!) سەندىن ئاتا ـ ئانىسى ،بالىسى يوق مېيىتنىڭ مىراسى توغرۇلۇق پەتىۋا
سورىشىدۇ ،ئېيتقىنكى« ،ﷲ ئاتا ـ ئانىسى ،بالىسى يوق كىشى (قالدۇرغان مىراس) توغرىسىدا
پەتىۋا بېرىدۇ ،ئەگەر بىر كىشى ۋاپات بولسا ،بالىسى بولمىسا ،پەقەت بىر ھەمشىرىسى
بولسا ،ئۇ تەرەكىنىڭ يېرىمىنى ئالىدۇ ،ئەگەر ئۇ ئايالنىڭ بالىسى بولمىسا ،ئەر بىر تۇغقىنى
ئۇنىڭ ۋارىسى بولىدۇ (يەنى مىراسنىڭ ھەممىسىنى ئالىدۇ) ،ئەگەر ئىككى ھەمشىرىسى بولسا،
ئۇالر تەرەكىنىڭ ئۈچتىن ئىككى ھەسسىسىنى ئالىدۇ ،ئەگەر ۋارىسالر ھەم ئەر ،ھەم ئايال
بىر تۇغقانالر بولسا (ئۇالرنىڭ ئىچىدىكى) بىر ئەرگە ئىككى ئايالنىڭ ھەسسىسى بېرىلىدۇ،
ئاداشماسلىقىڭالر ئۈچۈن ﷲ سىلەرگە (شەرىئەت ئەھكاملىرىنى) بايان قىلىپ بېرىدۇ .ﷲ
ھەممە نەرسىنى بىلگۈچىدۇر»﴿.﴾176

213

ئاتا ـ ئانىسى ۋە بالىسى يوق كىشىنىڭ مىراسىنىڭ ھۆكمى ۋە بۇ ھەقتىكى
ئايەتنىڭ ئەڭ ئاخىرىدا چۈشكەن ئايەت ئىكەنلىكى
ئىمام بۇخارى بەرائنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :ئەڭ ئاخىرىدا

چۈشكەن سۈرە تەۋبە سۈرىسى ،ئەڭ ئاخىرىدا چۈشكەن ئايەت بولسا(﴿ :ئى مۇھەممەد!)
سەندىن ئاتا ـ ئانىسى ،بالىسى يوق مېيىتنىڭ مىراسى توغرۇلۇق پەتىۋا سورىشىدۇ،
ئېيتقىنكى« ،ﷲ ئاتا ـ ئانىسى ،بالىسى يوق كىشى (قالدۇرغان مىراس) توغرىسىدا
پەتىۋا بېرىدۇ ﴾...دېگەن ئايەتتۇر.

ئىمام ئەھمەد جابىر ئىبنى ئابدۇلالھنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
مەن (ھېچ نەرسىنى) ئويلىيالمايدىغان ئېغىر كېسەل ھالىتىدە ياتقىنىمدا ،پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالم قېشىمغا كىردى ۋە ماڭا تاھارەت سۈيىدىن تۆكتى ياكى« :تۆكۈڭالر»
دېدى .مەن ھوشۇمغا كېلىپ ،پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمغا :مېنىڭ ئۇرۇق ـ تۇغقانلىرىمدىن
ماڭا مىراسخور بولىدىغان ھېچ كىشى يوق (يەنى مېنىڭ ئاتا ـ ئانام ۋە باال ـ چاقىلىرىم
يوق) ،ئۇرۇق ـ تۇغقانلىرىم مىراسنى قانداق ئۈلۈشىدۇ؟ -دېدىم .شۇنىڭ بىلەن ،ﷲ
تائاال مىراس ئايىتىنى چۈشۈردى﴿ .ئەگەر بىر كىشى ۋاپات بولسا ،بالىسى بولمىسا﴾
دېگەن ئايەتتىكى مەقسەت قىلىنغان ھۆكۈمنى چۈشىنىش مۆمىنلەرنىڭ خەلىپىسى ئۆمەر
ئىبنى خەتتاب رەزىيەلالھۇ ئەنھۇغا قىيىن كەلدى.
سەھىھ بۇخارى ۋە مۇسلىمدا ئۆمەرنىڭ بۇ توغرۇلۇق مۇنداق دېگەنلىكى رىۋايەت
قىلىنىدۇ :ئۈچ ئىش بار ئىدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم (ۋاپات بولۇشتىن ئىلگىرى)
ئۇالرنى بىزگە ئوچۇق بايان قىلىپ بەرگەن بولسا ،بولۇپتىكەن دەپ كەتتىم .ئۇ ئۈچ
ئىش بولسا؛ چوڭ دادىسىنىڭ (مىراستىكى ھۆكمى) ،ئايەتتىكى﴿ :ئاتا ـ ئانىسى،
بالىسى يوق مېيىت﴾ دېگەن سۆزدىن مەقسەت قىلىنىدىغان ھۆكۈم ۋە جازانىنىڭ
تۈرلىرىدۇر.

214

ئىمام ئەھمەد مەئىدان ئبىنى ئەبۇتەلھەدىن ئۆمەر ئىبنى خەتتابنىڭ مۇنداق
دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ« :مەن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمدىن (ئايەتتىكى)﴿ :ئاتا
ـ ئانىسى ،بالىسى يوق مېيىت﴾ دېگەن سۆزدە مەقسەت قىلىنغان ھۆكۈم توغرىسىدا كۆپ
سوئال سورىدىم .ھەتتا ئۇ سوئالنى كۆپ سورىغانلىقىمدىن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم
بارمىقىنى مەيدەمگە نوقۇشالپ قويۇپ(« :بۇنى چۈشىنىش ئۈچۈن) ساڭا نىسا
سۈرىسىنىڭ ئاخىرىدىكى (يازدا چۈشكەن) ئايىتى يېتەرلىكتۇر» دېدى.

بۇ ئايەتكە مۇناسىۋەتلىك سۆزلەرنىڭ بايانى
﴿ئەگەر بىر كىشى ۋاپات بولسا ،بالىسى بولمىسا﴾ يەنى بالىسى ،ئاتا ـ ئانىسى
بولمىسا .بۇ ئايەتنىڭ بالىسى ،ئاتا ـ ئانىسى بولمىسا دېگەن مەنىنى بېرىدىغانلىقىنى

نىسا سۈرىسى

ﷲ تائاالنىڭ بۇ ئايىتى چۈشەندۈرىدۇ﴿ :پەقەت بىر ھەمشىرىسى بولسا ،ئۇ تەرەكىنىڭ
يېرىمىنى ئالىدۇ﴾ ئەگەر ئۆلگەن كىشىنىڭ ھەمشىرىسى بىلەن ئاتىسى ھايات بولسا،

ھەمشىرىسى ھېچقانداق مىراسقا ئېرىشەلمەيدۇ .چۈنكى ،پۈتۈن ئالىمالرنىڭ بىرلىككە
كەلگەن كۆز قارىشى بويىچە ،ئاتىسى قىز ھەمشىرىسىنىڭ مىراس ئېلىشىغا توسالغۇ
بولىدۇ( .ئۇنداق بولغان ئىكەن) ﷲ تائاالنىڭ﴿ :ئەگەر بىر كىشى ۋاپات بولسا،
بالىسى بولمىسا﴾ دېگەن ئايىتىنىڭ ئاشكارا مەنىسى“ :بالىسى يوق” دېگەنلىك
بولسا ،ئايەتنى ئىنچىكىلىك بىلەن كۈزىتىش ئارقىلىق ئۇنىڭ“ :ئاتا -ئانىسىمۇ يوق
كىشى” دېگەن مەنىسىنىڭمۇ بارلىقىنى بىلىۋالغىلى بولىدۇ .چۈنكى ،مېيتنىڭ ئاتا ـ
ئانىسى بولسا ،ھەمشىرىسى مېيىتنىڭ مال ـ مۈلكىنىڭ يېرىمىغا ئېرىشەلمەيدۇ ،ھەتتا
ئۇ ھېچقانداق مىراسقا ئېرىشەلمەيدۇ.
ئىبنى جەرىر ۋە باشقىالر ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما ۋە ئىبنى زۇبەيرىنىڭ
مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :ﷲ تائاالنىڭ﴿ :بالىسى بولمىسا ،پەقەت
بىر ھەمشىرىسى بولسا ،ئۇ تەرەكىنىڭ يېرىمىنى ئالىدۇ﴾ دېگەن سۆزىنىڭ مەنىسىگە
ئاساسەن ،ئۆلگەن كىشىنىڭ بىر قىز بالىسى ۋە بىر ھەمشىرىسى بولسا ،ئۇ ھەمشىرىسىگە
ھېچقانداق مىراس تەگمەيدۇ .ئۇنىڭ بىر قىزىنىڭ بولغانلىقى بىر بالىنى قالدۇرغانلىقى
بولىدۇ .مېيىتنىڭ بالىسى بار بولغان ئەھۋالدا قىز ھەمشىرىسى مىراسقا ئېرىشەلمەيدۇ.
كۆپ ساندىكى ئالىمالر بۇ مەسىلىدە ئۇ ئىككىسىگە قارشى پىكىر بايان قىلىپ
مۇنداق دەيدۇ :مېيىتنىڭ قىزى بىلەن ئۇنىڭ ھەمشىرىسى بار مەسىلىدە (بۇ ئايەتتىن
باشقا بىر ئايەتنىڭ پاكىتىغا ئاساسەن) ،قىزغا مۇئەييەن مىقداردا ئۆلچەلگەن مىراس
بويىچە مالنىڭ يېرىمى ۋە قىز بىر تۇغقانغا مىقدار ئۆلچەلمىگەن مىراس بويىچە قالغان
يېرىمى تېگىدۇ .بىز يۇقىرىدا سۆزلەپ ئۆتكەندەك ،مېيىتنىڭ مىراسخورلىرى ئىككى
خىل بولىدۇ .بىر خىلىغا (ئۈچتىن بىرىنى ياكى تۆتتىن بىرىنى ئالىدۇ دېگەندەك)
مۇئەييەن مىقدار بېكىتىلىپ قويۇلغان بولىدۇ ،يەنە بىر خىلىغا مۇئەييەن مىقدار
بېكىتىلگەن بولماستىن ،بەلكى بىرىنچى خىلدىكى مىراسخورالردىن (مال مەيلى ئاز
ياكى كۆپ بولسۇن) قالغىنىنى ئالىدىغان مىراسخورالردۇر.
مەسىلەن( :بۇ ھەدىسلەردە) قىز مالنىڭ يېرىمىنى مۇئەييەن مىقدار بېكىتىلىپ
قويۇلغان مىراسخورالر بويىچە ئالسا ،ھەمشىرىسى قالغان يېرىمىنى ئىككىنچى خىلدىكى
مىراسخورالر قاتارىدا ئالىدۇ( .ھەمشىرىسى بەزىدە بىرىنچى خىلدىكى مىراسخورالر
بويىچە مىراس ئالسا ،بەزىدە ئىككىنچى خىلدىكى مىراسخورالر بويىچە مىراس
ئالىدۇ) .بۇنداق ئەھۋالدا (يەنى مىراس قالدۇرغان كىشىنىڭ ئاتا ـ ئانىسى ،بالىسى
يوق ئەھۋالدا) قىزنىڭ بىرىنچى خىلدىكى مىراسخورالر بويىچە ئۆلگەن كىشىنىڭ
مال ـ مۈلكىنىڭ يېرىمىغا ئېرىشىدىغانلىقى بۇ ئايەت ئارقىلىق سابىت بولغان .ئەمما
ئۆلگەن كىشىنىڭ قىزى بار ئەھۋالدا ئىككىنچى خىلدىكى مىراسخورالر بويىچە مىراس
ئېلىش تۆۋەندىكى ھەدىسلەر ئارقىلىق سابىت بولغان.
ئىمام بۇخارى ئەسۋەدنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :پەيغەمبەر

215

ئەلەيھىسساالمنىڭ زامانىسىدا مۇئاز ئىبنى جەبەل (مال ـ مۈلكنىڭ) يېرىمىنى (ئۆلگەن
كىشىنىڭ) قىزىغا ۋە يېرىمىنى ئۇنىڭ ھەمشىرىسىگە بېرىشكە ھۆكۈم چىقاردى .بۇ
ھەدىسنى رىۋايەت قىلغۇچىالرنىڭ بىرى بولغان سۇاليمان :بىزنىڭ ئىچىمىزدە ھۆكۈم
قىلدى -،دەپ بايان قىلدى .لېكىن :پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ زامانىسىدا-،
دېگەن گەپنى قىلمىدى.
ئىمام بۇخارى ھۇزەيل ئىبنى شۇرەھبىلنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
ئەبۇ مۇسا ئەشئەرىدىن ئۆلگەن كىشىنىڭ قىزىنىڭ ،ئۇنىڭ ئوغلىنىڭ قىزىنىڭ ۋە
ھەمشىرىسىنىڭ مېيتنىڭ مىراسلىرىنى قانداق ئۈلۈشىشى توغرىسىدا سوئال سورالدى.
ئۇ( :مالنىڭ) يېرىمى قىزغا ۋە يېرىمى ھەمشىرىسىگە بولىدۇ( .ئاندىن سوئال سورىغان
كىشىگە) ئىبنى مەسئۇد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ قېشىغا بارغىن ،ئۇ ماڭا ئوخشاش
جاۋاب بېرىدۇ -،دېدى .سوئال سورىغان كىشى ئىبنى مەسئۇد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇدىن
بۇ ھەقتە سورىغاندا ،ئۇنىڭغا ئەبۇ مۇسانىڭ :ئىبنى مەسئۇد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ
قېشىغا بارغىن ،ئۇ ماڭا ئوخشاش جاۋاب بېرىدۇ -،دېگەن سۆزىنى يەتكۈزدى .ئىبنى
مەسئۇد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇ :ئەگەر مەن بۇ مەسىلىدە ئەبۇ مۇساغا ئوخشاش جاۋاب
بېرىدىغان بولسام ،ئەلۋەتتە ئېزىپ كەتكەن بولىمەن ،توغرا يول تاپقۇچىالرنىڭ
قاتارىدىن بواللمايمەن .مەن بۇ مەسىلىدە پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم چىقارغان ھۆكۈمنى
چىقىرىمەن( :مالنىڭ) يېرىمى قىزغا ،ئۇنىڭ ئالتىدىن بىرى ئوغلىنىڭ قىزىغا ،قالغىنى
(ئىككىنچى خىلدىكى مىراسخور بويىچە) ھەمشىرىسىگە تېگىدۇ -،دېدى( .سوئال
سورىغۇچىالر مۇنداق دەيدۇ ):بىز ئەبۇ مۇسانىڭ قېشىغا كېلىپ ،ئۇنىڭغا ئىبنى
مەسئۇد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ بەرگەن جاۋابىنى دەپ بەردۇق .ئەبۇ مۇسا مۇنداق
دېدى :بۇ ئىشتا ئىبنى مەسئۇد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇ ئالىم ،ئىبنى مەسئۇد رەزىيەلالھۇ
ئەنھۇ ئاراڭالردا تۇرۇپ ،مەندىن بىر نەرسە سورىماڭالر.
﴿ئەگەر ئۇ ئايالنىڭ بالىسى بولمىسا ،ئەر بىر تۇغقىنى ئۇنىڭ ۋارىسى بولىدۇ (يەنى
مىراسنىڭ ھەممىسىنى ئالىدۇ)﴾ يەنى ئەگەر ئۇ ئايالنىڭ (مېيىتنىڭ) بالىسى ،ئاتا ـ

216

ئانىسى بولمىسا ،ئۇنىڭ ئەر بىر تۇغقان قېرىندىشى ئۇنىڭ مىراسىنىڭ ھەممىسىنى
ئالىدۇ .ئەگەر ئەر بىر تۇغقان قېرىندىشى بىلەن بىرىنچى خىلدىكى مىراسخورالرنىڭ
قاتارىدىن (ئايالنىڭ) ئېرىگە ئوخشاش ياكى ئۇنىڭ ئانا بىر ،ئاتا باشقا ئەر بىر تۇغقان
قېرىندىشىغا ئوخشاش كىشىلەر بولسا ،ئۇالرغا تېگىشلىك مىقداردىكى مىراسالرنى
بېرىپ بولۇپ ،ئاندىن قالغىنى (ئىككىنچى خىلدىكى مىراسخورالر بويىچە) بىر
تۇغقان قېرىندىشىغا بېرىلىدۇ .مىراستا بىر تۇغقان قېرىندىشى بىلەن ئاتا باشقا،
ئانا بىر تۇغقان قېرىندىشىنىڭ ئارىلىقىدا پەرق بار( .ئاتا ـ ئانىسى بىر بولغان) بىر
تۇغقان قېرىنداش مۇئەييەن مىقدارى يوق ،ئىككىنچى خىلدىكى مىراسخورالرنىڭ
قاتارىغا كىرىدۇ .ئانا بىر ئاتا باشقا بولغان بىر تۇغقان قېرىنداش بىرىنچى خىلدىكى
مىراسخورالرنىڭ قاتارىغا كىرىدۇ .ئۇنداق قىلىشنى سەھىھ بۇخارى بىلەن مۇسلىمدا
ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما رىۋايەت قىلغان پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ بۇ
ھەدىسىدىن كۆرىۋالغىلى بولىدۇ« :سىلەر مىراسالرنى ئۇنىڭغا تېگىشلىك بولغان

نىسا سۈرىسى

(يەنى بىرىنچى خىلدىكى) كىشىلەرگە بېرىڭالر ،ئۇنىڭدىن ئېشىپ قالغىنىنى ئەرنىڭ
ئۇرۇق ـ تۇغقانلىرىغا (بېرىڭالر)».
﴿ئەگەر ئىككى ھەمشىرىسى بولسا ،ئۇالر تەرەكىنىڭ ئۈچتىن ئىككى ھەسسىسىنى
ئالىدۇ﴾ شۇنىڭدەك ،ھەمشىرىلىرى ئىككىدىن ئارتۇق بولسىمۇ ،ئۈچتىن ئىككى

ھەسسىسىنى ئالىدۇ.

﴿ئەگەر ۋارىسالر ھەم ئەر ،ھەم ئايال بىر تۇغقانالر بولسا (ئۇالرنىڭ ئىچىدىكى)
بىر ئەرگە ئىككى ئايالنىڭ ھەسسىسى بېرىلىدۇ﴾ بۇ بالىالر ،بالىالرنىڭ بالىلىرى ۋە

بىر تۇغقانالردىن ئىبارەت ئىككىنچى خىلدىكى مىراسخورالرنىڭ ھۆكمىدۇر.

﴿ئاداشماسلىقىڭالر ئۈچۈن ﷲ سىلەرگە (شەرىئەت ئەھكاملىرىنى) بايان قىلىپ
بېرىدۇ .ﷲ ھەممە نەرسىنى بىلگۈچىدۇر»﴾ ئىبنى جەرىر تارىق ئىبنى شىھابنىڭ

مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :ئۆمەر (تۆگىنىڭ) تاغاق سۆڭىكىدىن بىرنى
ئالدى ۋە ساھابىلەرنى يىغىپ :ئەلۋەتتە ،مەن﴿ :ئاتا ـ ئانىسى ،بالىسى يوق مېيىتنىڭ
مىراسى توغرۇلۇق﴾ دېگەن ئايەتتە ئايالالر پەردىلىرى ئىچىدە سۆزلىشىدىغان ھۆكۈمدىن
بىرنى چىقىرىمەن -،دېدى .شۇ چاغدا ئۆيدىن بىر يىالن چىقتى ،شۇنىڭ بىلەن،
كىشىلەر (ئۇنىڭدىن قورقۇپ) تاراپ كەتتى .ئاندىن ئۆمەر :ئەگەر ﷲ بۇ ئىشنىڭ
پۈتۈشىنى خالىغان بولسا ،ئەلۋەتتە پۈتتۈرەتتى -،دېدى.
ھاكىم ئەبۇئابدۇلالھ نىيسابۇر ئۆمەر ئىبنى خەتتابنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :ئەگەر مەن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمدىن ئۇنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن
كىمنىڭ خەلىپە بولىدىغانلىقى“ ،ماللىرىمىزنىڭ زاكىتىنى بېرىشكە قارشى ئەمەسمىز.
لېكىن ،بۇنى ساڭا بەرمەيمىز” دېگەن كىشىلەرنى ئۆلتۈرسە بولىدىغان ياكى
بولمايدىغانلىقى ۋە﴿ :ئاتا ـ ئانىسى ،بالىسى يوق مېيىتنىڭ مىراسى توغرۇلۇق﴾ دېگەن
ئايەتنىڭ مەنىسىدىن ئىبارەت ئۈچ ئىشنى سورىۋالغان بولسام ،بۇ ئىش مەن ئۈچۈن
قىزىل تۆگىدىنمۇ ياخشىراق ئىدى -،دېدى.
ئىبنى جەرىر ئۆمەر رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
ئەبۇبەكرى ﴿ئاتا ـ ئانىسى ،بالىسى يوق مېيىتنىڭ مىراسى توغرۇلۇق﴾ دېگەن ئايەتنىڭ
مەنىسىدە بالىسى ۋە ئاتا ـ ئانىسىدىن باشقا ئۇرۇق -تۇغقانالر كۆزدە تۇتۇلغاندۇر-،
دەيتتى (يەنى ئاتا ـ ئانىسى ۋە بالىسى يوق ۋە ئۇنىڭدىن باشقا ئۇرۇق ـ تۇغقانلىرى
بار دېمەكچىدۇر) ،ئەلۋەتتە مەن ئەبۇبەكرىنىڭ چۈشەنچىسىگە قارشىلىق قىلىشتىن
ھايا قىلدىم(((.
ساھابىلەر ،تابىئىنالرنىڭ كۆپ ساندىكىلىرى ،شۇنداقال بۇرۇنقى ۋە ھازىرقى
زاماننىڭ چوڭ ئالىملىرى بۇ ئايەت توغرىسىدا ئەبۇبەكرىنىڭ سۆزىنى قوبۇل قىلدى.
قۇرئان كەرىممۇ شۇ سۆزنىڭ توغرىلىقىنى كۈچلەندۈرىدۇ.
((( ئۆمەر بۇ ئايەتنىڭ مەنىسىنى باشقىچە چۈشەنگەن بولۇشى مۇمكىن ،شۇڭا ئۇ ئۆزى چۈشەنگەن مەنىنى دېسە،
ئەبۇبەكرىگە قارشىلىق قىلغان بولۇپ قېلىشىدىن ھايا قىلغان.

217

﴿ئاداشماسلىقىڭالر ئۈچۈن ﷲ سىلەرگە (شەرىئەت ئەھكاملىرىنى) بايان قىلىپ
بېرىدۇ .ﷲ ھەممە نەرسىنى بىلگۈچىدۇر﴾ يەنى ھەقىقەتتىن ئاداشماسلىقىڭالر ئۈچۈن،

ﷲ تائاال سىلەرگە مىراس ھۆكۈملىرىنى ۋە بەلگىلىمىلىرىنى بايان قىلىپ بەردى .ﷲ
تائاال ئىشالرنىڭ ياخشى ۋە يامان ئاقىۋىتىنى ،قايسى ئىشتا بەندىلىرىگە ياخشىلىق
بولىدىغانلىقىنى ،كىمنىڭ قانچىلىك مىراسقا اليىق ئىكەنلىكىنى بىلگۈچىدۇر.
ﷲ سۇبھانەھۇ ۋەتائاالنىڭ پەزلى ،مەرھەمىتى بىلەن نىسا سۈرىسىنىڭ تەپسىرى
تۈگىدى.

218

مائىدە سۈرىسى
مەدىنىدە نازىل بولغان 120 ،ئايەت
مائىدە سۈرىسىنىڭ پەزىلەتلىرى ۋە ئۇنىڭ نازىل بولغان ۋاقتى
ئىمام تىرمىزى ئابدۇلالھ ئىبنى ئەمرى رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :مائىدە سۈرىسى ۋە فەتھى سۈرىسى ئەڭ ئاخىرىدا نازىل بولغان
سۈرىلەردۇر.
ئابدۇلالھ ئبىنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكى رىۋايەت قىلىندى:
ئەڭ ئاخىرىدا نازىل قىلىنغان سۈرە ،نەسر سۈرىسىدۇر .ھاكىممۇ كىتابىدا ئىمام تىرمىزىنىڭ
رىۋايىتىدەك رىۋايەت قىلغان.
ھاكىم جۇبەير ئىبنى نۇفەيرىنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :ھەجگە
بارغىنىمدا ،ئائىشە رەزىيەلالھۇ ئەنھانىڭ يېنىغا كىردىم ،ئۇ مەندىن :ئى جۇبەير! مائىدە
سۈرىسىنى ئوقۇمسەن؟ -دەپ سورىدى .مەن :ھەئە -،دەپ جاۋاب بەردىم .ئائىشە :ئۇ
سۈرە ئەڭ ئاخىرىدا نازىل بولغاچقا ،ئۇنىڭدا ھاالل قىلىنغاننى ھاالل ،ھارام قىلىنغاننى
ھارام دەپ بىلىڭالر!((( -دېدى.
ئىمام ئەھمەدمۇ بۇ ھەدىسنى مۇئاۋىيە ئىبنى سالىھتىن مۇشۇنداق رىۋايەت قىلغان بولۇپ،
مۇئاۋىيە ئىبنى سالىھ ھەدىسنىڭ ئاخىرىدا :مەن ئائىشە رەزىيەلالھۇ ئەنھادىن پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالمنىڭ ئەخالقى ھەققىدە سورىغىنىمدا ،ئائىشە :پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ
ئەخالقى قۇرئان ئىدى -،دەپ جاۋاب بەردى دېگەننى قوشۇپ قويغان .بۇ ھەدىسنى
ئىمام نەسەئىمۇ رىۋايەت قىلغان.
((( مائىدە سۈرىسىنىڭ ئايەتلىرىنڭ ھۆكۈملىرى باشقا ئايەتلەر ئارقىلىق ئەمەلدىن قالدۇرۇلمىغان دېمەكچى.

ﭑﭒﭓ

ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ
ﮚ ﮛ ﮜﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ
ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛﯜ ﯝ
ﯞ ﯟﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫﯬ
ﯭ ﯮ ﯯ ﯰﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶﯷ ﯸ ﯹﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ
ﯿ ﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗﭘﭙ ﭚ ﭛﭜﭝ
ﭞﭟﭠﭡ ﭢﭣ ﭤﭥﭦﭧﭨﭩﭪﭫ
ﭬﭭ ﭮ ﭯﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹﭺ ﭻ
ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ ﮇ ﮈ ﮉ
ﮊ ﮋ ﮌ ﮍﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ
ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە مېھرىبان ﷲ نىڭ ئىسمى بىلەن باشاليمەن

220

ئى مۆمىنلەر! ئەھدىلەرگە (يەنى ﷲ بىلەن سىلەرنىڭ ئاراڭالردىكى ۋە سىلەرنىڭ
ئۆزئاراڭالردىكى ئەھدىلەرگە) ۋاپا قىلىڭالر .سىلەرگە (بۇ سۈرىدە تۆۋەندە) ئوقۇپ
بېرىلىدىغانالردىن باشقا ،ھايۋانالر (يەنى تۆگە ،كاال ،قويالر) نىڭ ھەممىسىنى (زەبھى
قىلىنغاندىن كېيىن يېيىش) ھاالل قىلىندى .لېكىن سىلەر ئىھرام (ياكى ھەرەم) دە بولغىنىڭالردا
شىكارنى ھاالل سانىماڭالر ،شۈبھىسىزكى ،ﷲ (ھاالل ـ ھارام توغرۇلۇق) خالىغان نەرسىنى
ھۆكۈم قىلىدۇ﴿ .﴾1ئى مۆمىنلەر! ﷲ نىڭ دىنىنىڭ ئاالمەتلىرىنى (يەنى ھەجدە تائەتنىڭ
بەلگىسى ھېسابالنغان ئىشالرنى) (تەرك ئېتىش بىلەن) شەھرى ھەرام (دا ئۇرۇش قىلىش)
نى ،ھەديىنى (يەنى كەبىگە ئاتالغان قۇربانلىققا دەخلى -تەرۇز قىلىشنى) ،قەالدە (يەنى
ھەجدە قۇربانلىق قىلىنىدىغان مال ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن ھايۋانغا ئېسىپ قويۇلغان
نەرسە) لەرگە (چېقىلىشنى) پەرۋەردىگارىنىڭ پەزلىنى ۋە رازىلىقىنى تىلەپ بەيتۇلالغا (ھەج
ئۈچۈن ياكى ئۆمرە ئۈچۈن) كەلگۈچىلەرگە (چېقىلىشنى) ھاالل سانىماڭالر ،ئىھرامدىن چىققان
چىغىڭالردا شىكار قىلساڭالر بولىدۇ ،بىرەر قەۋم (يەنى مۇشرىكالر) نىڭ سىلەرنى مەسجىدى
ھەرام (زىيارىتى) دىن توسقانلىقتىن ئىبارەت دۈشمەنلىكى ھەرگىزمۇ سىلەرنىڭ ئۇالرغا
چېقىلىشىڭالرغا سەۋەبچى بولمىسۇن ،ياخشى ئىشقا ۋە تەقۋادارلىققا ياردەملىشىڭالر ،گۇناھقا
ۋە زۇلۇمغا ياردەملەشمەڭالر ،ﷲ (نىڭ ئازابى) دىن قورقۇڭالر ،ﷲ نىڭ ئازابى ھەقىقەتەن
قاتتىق﴿ .﴾2سىلەرگە ئۆزى ئۆلۈپ قالغان ھايۋان ،قان ،چوشقا گۆشى ،ﷲ دىن غەيرىينىڭ
(يەنى بۇتالرنىڭ) نامى تىلغا ئېلىنىپ بوغۇزالنغان ھايۋان ،بوغۇپ ئۆلتۈرۈلگەن ھايۋان،
ئۇرۇپ ئۆلتۈرۈلگەن ھايۋان( ،ئېگىزدىن) يىقىلىپ ئۆلگەن ھايۋان ،ھايۋانالر (تەرىپىدىن
ئۈسۈپ) ئۆلتۈرۈلگەن ھايۋان ،يىرتقۇچ ھايۋانالر يېرىپ ئۆلتۈرۈپ يېگەن ھايۋان (نىڭ گۆشىنى
يېيىش) ھارام قىلىندى .لېكىن (يۇقىرىقى بەش تۈرلۈك ھايۋاندىن جېنى چىقمىغان چاغدا)

مائىدە سۈرىسى

بوغۇزلىغانلىرىڭالر ھاالل بولىدۇ ھەمدە بۇتالرغا ئېلىپ بېرىلىپ ئۇنىڭ يېنىدا بوغۇزالنغان
ھايۋانالر ھارام قىلىندى .ئەزالم (يەنى جاھىلىيەت دەۋرىدە پال ئۈچۈن ئىشلىتىدىغان ئۈچ
پارچە ياغاچ) بىلەن پال سېلىشىڭالر ھارام قىلىندى ،بۇ گۇناھتۇر ،كاپىرالر بۈگۈن سىلەرنىڭ
دىنىڭالر (نى يوقىتىش) دىن ئۈمىدىنى ئۈزدى ،ئۇالردىن قورقماڭالر ،مەندىن قورقۇڭالر.
بۈگۈن سىلەرنىڭ دىنىڭالرنى پۈتۈن قىلدىم ،سىلەرگە نېمىتىمنى تاماملىدىم ،ئىسالم دىنىنى
سىلەرنىڭ دىنىڭالر بولۇشقا تاللىدىم ،كىمكى ئاچلىقتا ،ئىالجسىزلىقتىن ،گۇناھنى مەقسەت
قىلماستىن (ھارام قىلىنغان نەرسىلەرنى يېسە گۇناھ بولمايدۇ) ﷲ مەغپىرەت قىلغۇچىدۇر،
بەندىلىرىگە ناھايىتى مېھرىباندۇر﴿.﴾3
ئىبنى ئەبۇھاتەم مۇنداق دەپ رىۋايەت قىلىدۇ :بىر كىشى ئابدۇلالھ ئىبنى مەسئۇد
رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ قېشىغا كېلىپ :ماڭا نەسىھەت قىلغىن! دېگەندە ،ئۇنىڭغا :ﷲ
تائاالنىڭ﴿ :ئى مۆمىنلەر!﴾ دېگەن چاقىرىقىنى ئاڭلىغاندا دىققەت قىلىپ ئاڭلىغىن .چۈنكى ئۇ
چاقىرىق يا بۇيرۇلغان بىر ياخشىلىق ياكى توسۇلغان بىر يامانلىقتۇر -،دېگەن.
خەيسەمە مۇنداق دەيدۇ :قۇرئاندا كەلگەن﴿ :ئى مۆمىنلەر!﴾ دېگەن ئايەتلەرنىڭ
ھەممىسى تەۋراتتىكى :ئى مىسكىنلەر! -دېگەن سۆزگە ئوخشايدۇ.
﴿ئەھدىلەرگە (يەنى ﷲ بىلەن سىلەرنىڭ ئاراڭالردىكى ۋە سىلەرنىڭ ئۆزئاراڭالردىكى
ئەھدىلەرگە) ۋاپا قىلىڭالر﴾ ئىبنى ئابباس ،مۇجاھىد ۋە باشقىالر بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە:

بۇنىڭدىن ئەھدە ۋە كېلىشىملەر مەقسەت قىلىنىدۇ -،دېگەن.

ئىمام ئىبنى جەرىر بارلىق ئالىمالرنىڭ بۇ ئايەتنىڭ شۇ مەنىنى بىلدۈرىدىغانلىقىدا
بىرلىككە كەلگەنلىكىنى بايان قىلىپ مۇنداق دەيدۇ :ئەھدىلەر بولسا ،كىشىلەرنىڭ قەسەم
ئىچىش ياكى باشقا شەكىلدە بەرگەن ۋەدىلىرىدۇر.
ئەلى ئىبنى ئەبۇتەلھە بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە ئىبنى ئابباسنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :ئەھدىلەر بولسا( ،قۇرئاندا كەلگەن) ﷲ ھارام قىلغان ،ھاالل قىلغان،
پەرز قىلغان ۋە توسقان نەرسىلەردۇر .شۇڭا بەرگەن ئەھدەڭالردىن يېنىۋالماڭالر ،ئەھدىگە
خىيانەت قىلماڭالر .ﷲ تائاال بۇ ھەقتە تېخىمۇ تەكىتلەپ مۇنداق دېگەن﴿ :ﷲ غا بەرگەن
ۋەدىسىنى مۇستەھكەملىگەندىن كېيىن بۇزغانالر ،ﷲ نىڭ سىلە -رەھىم قىلىشتىن ئىبارەت
ئەمرىنى تۇتمىغانالر ،يەر يۈزىدە بۇزغۇنچىلىق قىلغانالر ـ ئەنە شۇالر لەنەتكە دۇچار بولىدۇ ۋە
(ئۇالرنىڭ) ئاخىرەتلىكى يامان بولىدۇ﴾(((.
زەھھاك﴿ :ئەھدىلەرگە (يەنى ﷲ بىلەن سىلەرنىڭ ئاراڭالردىكى ۋە سىلەرنىڭ
ئۆزئاراڭالردىكى ئەھدىلەرگە) ۋاپا قىلىڭالر﴾ دېگەن ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ:

ﷲ تائاال پەيغەمبەرگە ۋە قۇرئانغا ئىشەنگەن كىشىلەرنى ئۇالردىن ھاالل ۋە ھارام قىلىنغان،
يولغا قويۇلغان ۋە چەكلەنگەن ئىشالر توغرىسىدا ئېلىنغان ئەھدىگە ۋاپا قىلىشقا بۇيرۇغان.
((( رەئد سۈرىسى 25ـ ئايەت.

221

ھاالل قىلىنغان ۋە ھارام قىلىنغان ھايۋانالر
﴿سىلەرگە (بۇ سۈرىدە تۆۋەندە) ئوقۇپ بېرىلىدىغانالردىن باشقا ،ھايۋانالر (يەنى تۆگە ،كاال،
قويالر) نىڭ ھەممىسىنى (زەبھى قىلىنغاندىن كېيىن يېيىش) ھاالل قىلىندى﴾ بۇالرنىڭ تۆگە ،كاال

ۋە قوي قاتارلىقالر ئىكەنلىكىنى ھەسەن قەتادە ۋە باشقىالرمۇ رىۋايەت قىلغان .ئىمام ئىبنى جەرى
مۇنداق دەيدۇ :ئەرەب تىلىدىمۇ بۇ سۆز شۇنداق (يەنى تۆگە ،كاال ۋە قوي) مەنىدە كېلىدۇ.
ئىبنى ئۆمەر ،ئىبنى ئابباس ۋە باشقىالر بۇ ئايەتكە ئاساسەن :بوغۇزالنغان چىشى مالنىڭ
قورسىقىدىكى بالىسى ئۆلۈك چىقسىمۇ ،ئۇنى يېسە دۇرۇس بولىدۇ -،دېگەن.
ئىمام ئەبۇ داۋۇد ،تىرمىزى ۋە ئىبنى ماجە قاتارلىقالر ئەبۇسەئىد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ بۇ
ھەقتە مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :بىز تۆگە ،كاال ۋە قوينى بوغۇزلىغىنىمىزدا ،بەزىدە
قورسىقىدىن بالىسى چىقىپ قاالتتى .بىز :ئۇنى يەيمىزمۇ ياكى تاشلىۋېتىمىزمۇ؟ -دەپ سورىغاندا،
پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم« :خالىساڭالر يەڭالر ،چۈنكى ئانىسىنى بوغۇزالش ئۇنى بوغۇزلىغانلىقتۇر»
دېگەن.
ئىمام ئەبۇ داۋۇد جابىر ئىبنى ئابدۇلالھ رەزىيەلالھۇ ئەنھۇدىن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ
مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ« :قورساقتىكى قوزا ئانىسىنىڭ بوغۇزلىنىشى بىلەن بوغۇزالنغان
بولىدۇ».
﴿(بۇ سۈرىدە تۆۋەندە) ئوقۇپ بېرىلىدىغانالردىن باشقا﴾ ئەلى ئىبنى ئەبۇتەلھە بۇ ئايەتنىڭ
مەنىسى ھەققىدە ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :بۇ
يەردە ئۆلۈك ،قان ۋە چوشقا گۆشىنى دېمەكچى.

قەتادە بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :ئايەتتىكى ھارام قىلىنغان نەرسىلەر
ئۆزى ئۆلۈپ قالغان ھايۋانالر بىلەن ﷲ تائاالنىڭ نامى ئاتالماي بوغۇزالنغان ھايۋانالردۇر.
ئايەتنىڭ بۇ يەردىكى مەنىسىدىن بۇ ئايەتتىن كېيىنكى﴿ :سىلەرگە ئۆزى ئۆلۈپ قالغان
ھايۋان ،قان ،چوشقا گۆشى ،ﷲ دىن غەيرىينىڭ (يەنى بۇتالرنىڭ) نامى تىلغا ئېلىنىپ
بوغۇزالنغان ھايۋان ،بوغۇپ ئۆلتۈرۈلگەن ھايۋان ،ئۇرۇپ ئۆلتۈرۈلگەن ھايۋان( ،ئېگىزدىن) يىقىلىپ
ئۆلگەن ھايۋان ،ھايۋانالر (تەرىپىدىن ئۈسۈپ) ئۆلتۈرۈلگەن ھايۋان ،يىرتقۇچ ھايۋانالر يېرىپ
ئۆلتۈرۈپ يېگەن ھايۋان (نىڭ گۆشىنى يېيىش) ھارام قىلىندى﴾ دېگەن ئايەت كۆزدە تۇتۇلغىنى

222

ئاشكارىدۇر .چۈنكى بۇالر بوغۇزالپ يېيىلىدىغان ھايۋانالر بولسىمۇ ،لېكىن يۇقىرىدىكى ئەھۋالالردا
ھارام بولىدۇ.

﴿لېكىن (يۇقىرىقى بەش تۈرلۈك ھايۋاندىن جېنى چىقمىغان چاغدا) بوغۇزلىغانلىرىڭالر ھاالل
بولىدۇ ھەمدە بۇتالرغا ئېلىپ بېرىلىپ ئۇنىڭ يېنىدا بوغۇزالنغان ھايۋانالر ھارام قىلىندى﴾ ﷲ
تائاالنىڭ(﴿ :بۇ سۈرىدە تۆۋەندە) ئوقۇپ بېرىلىدىغانالردىن باشقا﴾ دېگەن ئايىتىدىن ئەسلىدە

ھاالل بولسىمۇ ،لېكىن بەزى ئەھۋالالردا ھارام بولىدىغان ھايۋانالر كۆزدە تۇتۇلغان(((.

((( يۇقىرىدىكى ئۆزى ئۆلۈپ قېلىش ،بۇدقا ئاتاپ بوغۇزالشتەك ئەھۋالالر كۆرۈلمىسە ،ئەسلىدىال ھارام قىلىندى دەپ
بايان قىلىنغان ھايۋانالردىن باشقىسى سىلەرگە ھاالل قىلىندى.

مائىدە سۈرىسى

﴿لېكىن سىلەر ئىھرام (ياكى ھەرەم) دە بولغىنىڭالردا شىكارنى ھاالل سانىماڭالر﴾ بەزى
ئالىمالر بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :بۇ ئايەت چارۋا مالالردىن تۆگە ،كاال
ۋە قوي قاتارلىق كۆندۈرۈلگەن ھايۋانالر ياكى كىيىك ،قوتاز ۋە قۇالندەك ياۋايى ھايۋانالر
بولسۇن ،ھەممىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
يۇقىرىقى ئايەتتە ئىنسانغا كۆنگەن چارۋىالرنىڭ ھارام قىلىنغانلىرى بايان قىلىندى.
ياۋايى ھايۋانالردىن ئىھرام ھالىتىدە ئوۋالنغانلىرىمۇ ھارام قىلىندى .بۇ ئايەتنىڭ تەپسىرىدە
مۇنداق كۆز قاراشمۇ بار :چارۋا مالالرنى يۇقىرىدا دېيىلگەن (ئېگىزدىن يىقىلىپ ئۆلگەن،
ئۆزى ئۆلۈپ قالغان ،بۇتالرغا ئاتاپ بوغۇزالنغان) ئەھۋالالردىن باشقا بارلىق ئەھۋالالردا ئىھرام
ھالىتىدە ئوۋ ئوۋالشنىڭ ھاراملىقىغا رىئايە قىلغانالر ئۈچۈن ھاالل قىلدۇق.
چۈنكى ﷲ تائاال مۇنداق دەيدۇ﴿ :كىمكى ئىختىيارىيچە ئەمەس ،ئىالجىسىزلىقتىن
(يۇقىرىقى ھارام قىلىنغان نەرسىلەردىن) ھاياتىنى ساقالپ قالغۇدەك مىقداردا (يېسە) ﷲ
(ئۇنى) مەغپىرەت قىلغۇچىدۇر( ،ئۇنىڭغا) كۆيۈنگۈچىدۇر﴾((( يەنى مەجبۇرى بولۇپ قالغان
كىشىگە يۇقىرىدا يېيىش چەكلەنگەن ھايۋانالرنى چېكىدىن ئاشماسلىق شەرتى بىلەن
يېيىشكە رۇخسەت قىلدۇق .شۇنىڭدەك ،چارۋا مالالرنى ئادەتتە ھاالل قىلغىنىمىزدەك،
ئىھرام ھالىتىدە ئوۋ ئوۋالشنىمۇ ھارام دەپ بىلىڭالر .چۈنكى ﷲ تائاال بۇنىڭغا شۇنداق
ھۆكۈم قىلدى .ﷲ تائاال بۇيرۇغان ۋە توسقان بارلىق كۆرسەتمىلىرىدە ھېكمەت بىلەن
ئىش قىلغۇچىدۇر﴿ .شۈبھىسىزكى ،ﷲ (ھاالل -ھارام توغرۇلۇق) خالىغان نەرسىنى ھۆكۈم
قىلىدۇ﴾.

ھەرەم ۋە ئۇرۇش چەكلەنگەن ئايالرنىڭ ھۆرمىتىنى قىلىش توغرىسىدا
﴿ئى مۆمىنلەر! ﷲ نىڭ دىنىنىڭ ئاالمەتلىرىنى (يەنى ھەجدە تائەتنىڭ بەلگىسى
ھېسابالنغان ئىشالرنى) (تەرك ئېتىش بىلەن) شەھرى ھەرام (دا ئۇرۇش قىلىش) نى ھاالل
سانىماڭالر﴾ ئىبنى ئابباس :بۇ ئايەتتە ھەج پائالىيەتلىرى كۆزدە تۇتۇلىدۇ -،دېدى .مۇجاھىد:

سەفا ـ مەرۋە ۋە قۇربانلىق قىلىش ھەجدىكى ﷲ بەلگىلىگەن پائالىيەتلەردۇر -،دېدى.

ﷲ بەلگىلىگەن پائالىيەتلەر ﷲ چەكلىگەن ،ھارام قىلغان نەرسىلەردۇر .يەنى ﷲ
ھارام قىلىپ چەكلىگەن نەرسىلەرنى ۋە بۇ ئايدا ئۇرۇش قىلىشنى ھاالل دەپ قارىماڭالر ۋە
ئۇنىڭ ئۇلۇغلىقىنى ئېتىراپ قىلىڭالر ھەمدە شۇ ئاي ئىچىدە ئۇرۇش قوزغاشتەك ﷲ تائاالنىڭ
چەكلىگەن ئىشلىرىنى قىلماڭالر.
ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ(﴿ :ئى مۇھەممەد!) ئۇالر سەندىن« :ھارام قىلىنغان
ئايدا ئۇرۇش قىلىشقا بوالمدۇ؟» دەپ سورايدۇ ،ئېيتقىنكى« ،بۇ ئايدا ئۇرۇش قىلىش چوڭ
گۇناھتۇر﴾(((﴿ ،شۈبھىسىزكى ،ئاسمان ۋە زېمىن يارىتىلغاندىن تارتىپ (قەمەرى) ئايالرنىڭ
((( نەھل سۈرىسى 115ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( بەقەرە سۈرىسى 217ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

223

سانى ﷲ نىڭ دەرگاھىدا (يەنى لەۋھۇلمەھپۇزدا) 12دۇر﴾(((.
ئىمام بۇخارى ئەبۇبەكرى رەزىيەلالھۇ ئەنھۇدىن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ ۋىدالىشىش
ھەجىدە مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ« :ئاسمان -زېمىن ﷲ تائاال ياراتقان كۈندىكى
ھالىتىدە داۋاملىشىپ كەلمەكتە .بىر يىل 12ئاي ،ئۇنىڭ ئىچىدىكى تۆت ئاي ئۇرۇش ھارام
قىلىنغان ئايالر بولۇپ ،زۇلقەئدە ،زۇلھەججە ۋە مۇھەررەم ئايلىرى ئارقا ـ ئارقىدىن ئۇلىنىپ
كېلىدۇ .رەجەب ئېيى بولسا ،جۇمادىيەلئاخىر بىلەن شەئبان ئېيىنىڭ ئارىلىقىدا كېلىدۇ» .مانا
بۇ ھەدىس بۇ ئايالردا ئۇرۇش قىلىشنىڭ تاكى قىيامەتكىچە ھارام قىلىنغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ.

ھەجدىكى قۇربانلىق توغرىسىدا
﴿ھەديىنى (يەنى كەبىگە ئاتالغان قۇربانلىققا دەخلى -تەرۇز قىلىشنى) ،قەالدە (يەنى
ھەجدە قۇربانلىق قىلىنىدىغان مال ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن ھايۋانغا ئېسىپ قويۇلغان
نەرسە) لەرگە (چېقىلىشنى) پەرۋەردىگارىنىڭ پەزلىنى ۋە رازىلىقىنى تىلەپ بەيتۇلالغا (ھەج
ئۈچۈن ياكى ئۆمرە ئۈچۈن) كەلگۈچىلەرگە (چېقىلىشنى) ھاالل سانىماڭالر﴾ ﷲ تائاالنىڭ

بەيتىگە سوۋغا قىلىشنى تاشالپ قويماڭالر .چۈنكى سوۋغا قىلىش ﷲ تائاالنىڭ بەلگىلىگەن
پائالىيەتلىرىنى ئۇلۇغلىغانلىق بولىدۇ .باشقىالرنىڭ ئۇنىڭغا ئازار بېرىپ قويماسلىقى ،ھەمدە
ئۇنى كۆرگەنلەرمۇ شۇنىڭغا ئوخشاش سوۋغىالرنى قىلىشقا قىزىقىشى ئۈچۈن ،قىلىنىدىغان
سوۋغىنىڭ ﷲ تائاالنىڭ بەيتىگە ئاتالغان سوۋغا ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدىغان ،ھەمدە باشقا
مالالردىن پەرقلىنىپ تۇرىدىغان بىر بەلگىنى بوينىغا ئېسىپ قويۇڭالر .كىمكى بىرەر ئادەمنىڭ
ياخشى ئىش قىلىشىغا سەۋەبچى بولىدىكەن ،ئەگەشكۈچىلەرگە ئەگەشكەنلىكى ئۈچۈن
بېرىلىدىغان ساۋابتىن ئازراقمۇ كېمەيتىلمەستىن ئۇ كىشىگىمۇ بېرىلىدۇ.
پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم ھەج قىلغاندا زۇلھۇلەيفە دېگەن جايدا قوندى .ئۇ يەر ئەقىق
ۋادىسى دەپ ئاتىالتتى .تاڭ ئاتقاندا ئۇ توققۇز ئايالىغا ئارقا ـ ئارقىدىن كىرىپ -چىقىپ
يۇيۇنۇپ ،ئەترە چېچىپ ئىككى رەكئەت ناماز ئوقۇدى .كېيىن ھەدىيە ئۈچۈن ئېلىپ كەلگەن
چارۋىلىرىغا بەلگە سېلىپ بوينىغا ئېسىپ قويدى ـ دە ،ھەج ۋە ئۆمرىگە ئىھرام باغلىدى.
پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ سوۋغاتلىرى ھەرخىل ھەر رەڭدىن تالالنغان ئاتمىشتىن ئارتۇق
ئەڭ ئېسىل تۆگىدىن ئىبارەت ئىدى.

224

ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ﴿ :ئىش مانا شۇنداق ،كىمكى دىنىي ئىشالرنى
(جۈملىدىن ھەجنىڭ ئەمەللىرىنى ،قۇربانلىقالرنى) ئۇلۇغاليدىكەن ،بۇ ،دىلالرنىڭ
تەقۋادارلىقىدىندۇر﴾(((.
مۇقاتىل ئىبنى ھەييان ﷲ تائاالنىڭ﴿ :قەالدە (يەنى ھەجدە قۇربانلىق قىلىنىدىغان مال
ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن ھايۋانغا ئېسىپ قويۇلغان نەرسە)﴾ دېگەن ئايىتىنىڭ مەنىسى

ھەققىدە مۇنداق دېدى :بوينىغا ئېسىلغان بەلگىلەرگىمۇ چېقىلماڭالر .ئىسالم كېلىشتىن بۇرۇن
((( تەۋبە سۈرىسى 36ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( ھەج سۈرىسى 32ـ ئايەت.

مائىدە سۈرىسى

ئەرەبلەر ئۇرۇش ھارام قىلىنغان ئايالردىن باشقا چاغالردا ئۆز يۇرتلىرىدىن چىققان ۋاقتىدا،
ئامان بولۇش ئۈچۈن ئۆزلىرىگە يۇڭ ۋە تۈكلەر بىلەن بەلگە تاقىشىۋاالتتى .ھەرەم مۇشرىكلىرىمۇ
ھەرەمدىكى دەرەخلەرنىڭ قوۋزىقىنى بەلگە قىلىپ ئېسىۋاالتتى.
بۇنى ئىبنى ئەبۇھاتەم رىۋايەت قىلغان .يەنە ئۇ ئىبنى ئابباسنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :ئىككى ئايەتنىڭ ھۆكمى ئەمەلدىن قالدۇرۇلدى .بۇ ئىككى ئايەت :بوينىغا
ئاسىدىغان بەلگە توغرىسىدىكى ئايەت بىلەن(﴿ :ئى مۇھەممەد!) ئەگەر ئۇالر سېنىڭ ئالدىڭغا
(دەۋالىشىپ كەلسە) ،ئۇالرنىڭ ئارىسىدا ھۆكۈم قىلىپ قويساڭ ياكى ئۇنى رەت قىلساڭ
بولىدۇ﴾((( دېگەن ئايەتتۇر.

اﷲ تائاالنىڭ بەيتىگە ماڭغانالرغا چېقىلىشنىڭ ھارام قىلىنغانلىقى
﴿پەرۋەردىگارىنىڭ پەزلىنى ۋە رازىلىقىنى تىلەپ بەيتۇلالغا (ھەج ئۈچۈن ياكى ئۆمرە
ئۈچۈن) كەلگۈچىلەرگە (چېقىلىشنى) ھاالل سانىماڭالر﴾ يەنى (كىرگەن كىشى ئامان بولىدىغان)

ﷲ تائاالنىڭ بەيتىنى كۆزلەپ ماڭغانالرغا چېقىلىپ ،ئۇالر بىلەن ئۇرۇشىشنى ھاالل دەپ
قارىماڭالر .شۇنىڭدەك ،ﷲ تائاالنىڭ بەيتىگە ﷲ تائاالنىڭ پەزلىنى تەلەپ قىلىپ ۋە
رازىلىقىنى خاالپ ماڭغانالرنى توسماڭالر ۋە ئۇالرغا چېقىلماڭالر.

مۇجاھىد ،ئەتا ،ئەبۇئالىيە ،مۇترىف ئىبنى ئابدۇلالھ ،ئابدۇلالھ ئىبنى ئۇبەيد ئىبنى ئۆمەير،

رەبىيئ ئىبنى ئەنەس ،مۇقاتىل ئىبنى ھەييان قەتادە ۋە باشقىالر ﷲ تائاالنىڭ﴿ :پەرۋەردىگارىنىڭ
پەزلىنى ۋە رازىلىقىنى تىلەپ﴾ دېگەن ئايىتىنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :يەنى

تىجارەتنى دېمەكچى.

ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ﴿ :پەرۋەردىگارىڭالردىن (ھەج مەۋسۈمىدە تىجارەت ۋە
باشقا ئوقەت ئارقىلىق) رىزق تەلەپ قىلساڭالر ،سىلەرگە ھېچ گۇناھ بولمايدۇ﴾(((.
﴿رازىلىقىنى﴾ بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە ئىبنى ئابباس مۇنداق دەيدۇ :ئۇالر ھەجلىرى
بىلەن ﷲ تائاالنىڭ رازىلىقىنى تەلەپ قىلىشىدۇ.
ئىكرىمە ،سۇددى ۋە ئىبنى جەرىر قاتارلىق ئالىمالر مۇنداق دەيدۇ :بۇ ئايەت ھەتەم
ئىبنى ھىند ئەبۇبەكرى ھەققىدە چۈشكەن بولۇپ ،ئۇ مەدىنە سىرتىغا ئوتالشقا قويۇپ
بېرىلگەن چارۋىالرغا ھۇجۇم قىلىپ ،بۇلىغان ئىدى .كېيىنكى يىلى ﷲ تائاالنىڭ بەيتىگە
ئۆمرە قىلماقچى بولۇپ چىقتى .بۇنىڭدىن خەۋەر تاپقان ساھابىلەر ئۇنىڭ ئالدىنى توسماقچى
بولۇشتى .دەل شۇ سەۋەبتىن ﷲ تائاال بۇ ئايەتنى نازىل قىلدى﴿ .پەرۋەردىگارىنىڭ پەزلىنى