Tefsir İbni Kesir - 02 - 12

﴿شاياتۇنلىرى (يەنى مۇناپىق كاتتىباشلىرى) بىلەن يالغۇز جايدا تېپىشقاندا بولسا« :بىز
ھەقىقەتەن سىلەر بىلەن بىللىمىز ،پەقەت (تىلىمىزنىڭ ئۇچىدىال ئىمان ئېيتىپ قويۇپ)
مۆمىنلەرنى مەسخىرە قىلىمىز» دەيدۇ﴾(((.

﴿ئۇالر ھەرقاچان پىتنە ـ پاساتقا (يەنى كۇفرىغا ياكى مۇسۇلمانالر بىلەن ئۇرۇش قىلىشقا)
((( تەۋبە سۈرىسى 5ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( بەقەرە سۈرىسى 14ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

129

چاقىرىلسا ئۆزلىرىنى ئۇنىڭدىن تارتىدۇ﴾ ئىبنى جەرىر مۇجاھىدنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :بۇ ئايەت پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ قېشىغا كېلىپ ،شەكىل جەھەتتىن
مۇسۇلمان بولۇپ قويۇپ ،ئاندىن قۇرەيشنىڭ قېشىغا قايتىپ بېرىپ ،بۇتالرغا ئىبادەت قىلىش
بىلەن بۇ يەردىمۇ ۋە ئۇ يەردىمۇ (ھەر ئىككى تەرەپتە) خاتىرجەملىكنى ئىزدىگەن بىر تۈركۈم
مەككىلىك كىشىلەر ھەققىدە چۈشتى .ئاندىن ﷲ تائاال ئەگەر ئۇالر (مۇسۇلمانالردىن)
يىراقالشمىسا ۋە (ئۇالر بىلەن) كېلىشىم تۈزمىسە ،ئۇالر بىلەن ئۇرۇش قىلىشقا بۇيرۇيدۇ .شۇڭا
ﷲ تائاال مۇنداق دېدى﴿ :ئەگە ئۇالر سىلەردىن يىراق تۇرمىسا ،سىلەرگە تەسلىم بولمىسا،
(سىلەر بىلەن) ئۇرۇشۇشتىن قول يىغمىسا ،بۇ چاغدا ئۇالرنى قەيەردە كۆرسەڭالر شۇ يەردە
(ئەسىر ئېلىڭالر) تۇتۇپ ئۆلتۈرۈڭالر( ،ئۇالرنىڭ خىيانىتى سەۋەبلىك) سىلەرگە ئۇالرغا قارشى
(يەنى ئۇالرنى ئەسىر ئېلىشقا ،ئۆلتۈرۈشكە) روشەن پاكىت ئاتا قىلدۇق﴾.

*******
ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ
ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ
ﭰ ﭱ ﭲ ﭳﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ
ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ
ﮉ ﮊ ﮋ ﮌﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ
ﮖﮗﮘﮙﮚﮛ ﮜﮝﮞﮟﮠ ﮡ
ﮢﮣ

130

مۆمىن ئادەمنىڭ مۆمىن ئادەمنى سەۋەنلىك بىلەن ئەمەس ،قەستەن ئۆلتۈرۈشى ھېچ
دۇرۇس ئەمەس ،كىمكى بىرەر مۆمىننى سەۋەنلىك بىلەن ئۆلتۈرۈپ قويىدىكەن ،ئۇ بىر مۆمىن
قۇلنى ئازاد قىلىشى ۋە ئۆلتۈرۈلگۈچىنىڭ ۋارىسلىرىغا دىيەت تۆلىشى كېرەك ،ئۇالر (يەنى
ئۆلتۈرۈلگۈچىنىڭ ۋارىسلىرى) دىيەتنى كەچۈرۈم قىلسا( ،شۇنىڭ بىلەن قاتىل ئۇنى) تۆلىمىسە
ھېچ باك يوق ،ئەگەر ئۆلتۈرۈلگۈچى مۆمىن سىلەرگە دۈشمەن (كۇففار) قەۋمىدىن بولسا،
بۇ چاغدا ئۆلتۈرۈپ قويغۇچى بىر نەپەر مۆمىن قۇلنى ئازاد قىلىشى الزىم (دىيەت كەلمەيدۇ،
چۈنكى ،ئۆلتۈرۈلگۈچىنىڭ ئىگىسى مۇسۇلمان بولمىغاچقا ئۇنىڭغا ۋارىس بولمايدۇ) ،ئەگەر
ئۆلتۈرۈلگۈچى ئاراڭالردا مۇئاھىدە بولغان (كۇففار) قەۋمىدىن بولسا ،ئۇنىڭ ۋارىسلىرىغا دىيەت
تۆلەش ۋە بىر نەپەر قۇلنى ئازاد قىلىش كېرەك ،ئازاد قىلىدىغان قۇل تاپالمىغان ئادەم
(يەنى قۇل ئازاد قىلىشقا قادىر بواللمىغان ئادەم) (تەۋبىسىنى ﷲ نىڭ قوبۇل قىلىشى
ئۈچۈن) ئۈزۈلدۈرمەي ئىككى ئاي روزا تۇتۇشى الزىم .ﷲ ھەممىنى بىلىپ تۇرغۇچى ،ھېكمەت
بىلەن ئىش قىلغۇچىدۇر﴿ .﴾92كىمكى بىر مۆمىننى قەستەن ئۆلتۈرىدىكەن ،ئۇنىڭ جازاسى
جەھەننەم بولىدۇ ،ئۇ جەھەننەمدە مەڭگۈ قالىدۇ ،ﷲ نىڭ غەزىپىگە ۋە لەنىتىگە دۇچار
بولىدۇ .ﷲ ئۇنىڭغا (ئاخىرەتتە) قاتتىق ئازاب تەيياراليدۇ﴿.﴾93

نىسا سۈرىسى

مۆمىننى سەۋەنلىك بىلەن ئۆلتۈرۈپ قويۇشنىڭ ھۆكمى
﴿كىمكى بىرەر مۆمىننى سەۋەنلىك بىلەن ئۆلتۈرۈپ قويىدىكەن ،ئۇ بىر مۆمىن قۇلنى ئازاد
قىلىشى ۋە ئۆلتۈرۈلگۈچىنىڭ ۋارىسلىرىغا دىيەت تۆلىشى كېرەك﴾ ئىمام بۇخارى ۋە مۇسلىم ئىبنى

مەسئۇدتىن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ بۇ ھەقتە مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ« :ﷲ
تائاالدىن باشقا ئىالھنىڭ يوقلۇقىغا ۋە مېنىڭ ﷲ نىڭ پەيغەمبىرى ئىكەنلىكىمگە گۇۋاھلىق
بەرگەن بىر مۇسۇلماننىڭ قېنىنى تۆكۈشنى پەقەت تۆۋەندىكى ئۈچ ئىشتىن باشقىسىدا ھاالل
بولمايدۇ :جانغا جان (قىساس) ئېلىش .تۇرمۇش قۇرۇپ بولۇپ پاھىشە قىلغاننى چالما ـ
كېسەك قىلىپ ئۆلتۈرۈش .دىننى تاشالپ (يەنى مۇرتەد بولۇپ) جامائەتتىن ئايرىلىپ كەتكەن
كىشىنى ئۆلتۈرۈش (تىن ئىبارەت ،مۇشۇ ئۈچ ئىشال ھاالل قىالاليدۇ)»(((.
بۇ ئايەتنىڭ نازىل بولۇش سەۋەبى توغرىسىدا ئىختىالپالر بار بولۇپ ،مۇجاھىد ۋە باشقىالر
مۇنداق دەيدۇ( :بۇ ئايەت) ئەبۇجەھىلنىڭ ئانا بىر قېرىندىشى ئىياش ئىبنى ئەبۇرەبىيئە
توغرىسىدا چۈشتى( .ئۇالرنىڭ ئانىسى) ئەسما بىنتى مۇخەررەبە ئىدى .ئىياش ئۆزىنىڭ ئانا بىر
قېرىندىشى ئەبۇجەھىل بىلەن بىرلىكتە ئىمان ئېيتقانلىقى ئۈچۈن ئۆزلىرىنى ئازابلىغان ھارىس
ئىبنى يەزىدنى ئۆلتۈرۈۋەتتى .ئەسلىدە ئىياش ئۇزۇندىن بېرى (ئۆزىنى ئازابلىغانلىقى ئۈچۈن)
ھارىس ئىبنى يەزىدكە كۆڭلىدە غۇم ساقالپ يۈرگەن ئىدى .ھارىس ئىبنى يەزىد مۇسۇلمان
بولدى ۋە (مەدىنىگە) ھىجرەت قىلدى .ئىياش بۇنى بىلمەيتتى ،مەككىنى فەتھى قىلغان كۈنى
ئىياش ھارىسنى كۆرۈپ ،ئۇنى تېخىچە ئۆزىنىڭ بۇرۇنقى كۇپۇرلىقىدا دەپ گۇمان قىلىپ،
ئۆلتۈرۈۋەتتى .شۇنىڭ بىلەن ،ﷲ تائاال بۇ ئايەتنى نازىل قىلدى.
ئابدۇراھمان ئىبنى زەيد ئىبنى ئەسلەم مۇنداق دەيدۇ :بۇ ئايەت ئەبۇدەردا توغرىسىدا
چۈشكەن .ئۇ قىلىچى بىلەن بىرسىنى چاپماقچى بولغاندا ،ئۇ ئادەم مەن ئىمان ئېيتتىم دەپ
تۇرسىمۇ ،ئۇنى ئۆلتۈرۈۋېتىدۇ .بۇ ئىش پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمغا خەۋەر قىلىنغاندا ،ئەبۇدەردا:
ئۇ ئادەم ئۆلۈمدىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن شۇنداق دېگەن -،دەيدۇ .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم
ئۇنىڭغا« :سەن ئۇنىڭ يۈرىكىنى يېرىپ كۆردۈڭمۇ؟» دەپ سورايدۇ .سەھىھ كىتابالردا بۇ
ۋەقەنى ئەبۇداردادىن باشقىسى قىلغان دېيىلگەن.

﴿كىمكى بىرەر مۆمىننى سەۋەنلىك بىلەن ئۆلتۈرۈپ قويىدىكەن ،ئۇ بىر مۆمىن قۇلنى
ئازاد قىلىشى ۋە ئۆلتۈرۈلگۈچىنىڭ ۋارىسلىرىغا دىيەت تۆلىشى كېرەك﴾ بۇ ئىككى ھۆكۈم (بىر

مۆمىننى) سەۋەنلىك بىلەن ئۆلتۈرۈپ قويغاندا ۋاجىب بولىدۇ.

بۇ ئىككى ۋاجىپنىڭ بىرىنچىسى ،سەۋەنلىكتىن بولۇپ قالغان بولسىمۇ ،مۆمىننى ئۆلتۈرگەن
چوڭ گۇناھى ئۈچۈن قۇل ئازاد قىلىش ئارقىلىق كەففارەت بېرىشى ،ئازاد قىلىنىدىغىنى كاپىر
بولماي مۆمىن قۇل بولۇشى شەرتتۇر.
ئىمام ئەھمەد ئەنسارىالردىن بىر كىشىنىڭ بۇ ھەقتە مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت
((( بۇ ئۈچ ئىشتىن بىرىنى قىلغان كىشىنى ھەر قانداق بىر ئادەمنىڭ ئۆز ئالدىغا ئۆلتۈرۈشى ياكى ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىشى
دۇرۇس ئەمەس .بۇنىڭغا پەقەت مۇسۇلمانالرنىڭ باشلىقى ياكى ئۇنىڭ ئورۇنباسارى ھۆكۈم قىلىدۇ.

131

قىلىدۇ :مەن قارا بىر دېدەكنى ئېلىپ كېلىپ :ئى ﷲ نىڭ پەيغەمبىرى! ماڭا مۆمىن بىر
قۇلنى ئازاد قىلىش الزىم بولۇپ قالغان ئىدى ،ئەگەر سەن بۇنى مۆمىن ئىكەن دېسەڭ ،مەن
ئۇنى ئازاد قىلىۋېتەي -،دېدىم .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم قارا دېدەككە« :سەن ﷲ دىن
باشقا بىر ئىالھنىڭ يوقلۇقىغا گۇۋاھلىق بېرەمسەن؟» دېدى .ئۇ :ھەئە -،دېدى .پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالم« :سەن مېنىڭ ﷲ تائاالنىڭ پەيغەمبىرى ئىكەنلىكىمگە گۇۋاھلىق بېرەمسەن؟»
دېدى .ئۇ يەنە :ھەئە -،دېدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم« :سەن ئۆلگەندىن كېيىن تىرىلىپ
(قەبرىدىن) قوپۇشنىڭ بولىدىغانلىقىغا ئىشىنەمسەن؟» دېدى .ئۇ :ھەئە -،دېدى .پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالم ماڭا« :بۇنى ئازاد قىلغىن» دېدى.
﴿ئۆلتۈرۈلگۈچىنىڭ ۋارىسلىرىغا دىيەت تۆلىشى كېرەك﴾ .بۇ ئىككىنچى ۋاجىب بولۇپ،
ئادەم ئۆلتۈرگۈچى ئۆلتۈرۈلگۈچىنىڭ ئىگىلىرىگە دىيەت تۆلەپ بېرىدۇ.
دىيەت ئۈچۈن بەش تۈرلۈك تۆگىنى تۆلەش ۋاجىب بولۇپ ،بۇ ھەقتە ئىمام ئەھمەد،
ئەبۇ داۋۇد ،تىرمىزى ،نەسەئى ۋە ئىبنى ماجە قاتارلىقالر ئىبنى مەسئۇد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ
بۇ ھەقتە مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم سەۋەنلىك بىلەن
ئادەم ئۆلتۈرۈپ قالغان ئادەمنىڭ دىيىتى ئۈچۈن ،بىر ياشتىن ئىككى ياشقا ماڭغان 20چىشى
ۋە 20ئەركەك تۆگە ،ئىككى ياشتىن ئۈچ ياشقا ماڭغان 20چىشى تۆگە ،تۆت ياشتىن بەش
ياشقا ماڭغان 20تۆگە ،ئۈچ ياشتىن تۆت ياشقا ماڭغان 20تۆگە (جەمئى 100تۆگە) ھۆكۈم
قىلدى(((.
ئىمام بۇخارى ۋە مۇسلىم ئەبۇ ھۇرەيرە رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ بۇ ھەقتە مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :ھۇزەيلى قەبىلىسىدىن ئىككى ئايال ئۇرۇشۇپ قېلىپ ،بىرى يەنە بىرىگە تاش
ئاتتى ،تاش ئۇنى ۋە ئۇنىڭ قورسىقىدىكى بالىسىنى ئۆلتۈرۈپ قويدى .ئاندىن ئۆلۈكنىڭ
جەمەتى دەۋالىشىپ ،پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ قېشىغا كەلدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم
بالىنىڭ دىيىتى ئۈچۈن بىر قۇل ياكى بىر دېدەك بېرىلىشىگە ،ئايالنىڭ دىيىتىنى قاتىل
ئايالنىڭ مىراسخور بوالاليدىغان تۇغقانلىرىنىڭ بېرىشىگە ھۆكۈم قىلدى.
بۇ ھەدىس دىيەتنىڭ ۋاجىب بولۇشىدا سەۋەنلىككە ئوخشاپ قالىدىغان ئىشالرنىڭ
ھۆكمىمۇ سەۋەنلىكنىڭ ھۆكمى بويىچە بولىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ((( .لېكىن

132

((( بۇ دىيەتنى قاتىلنىڭ (ئۇنىڭغا مىراسخور بوالاليدىغان) تۇغقانلىرىنىڭ تۆلىشى ۋاجىب بولۇپ( ،دىيەت بېرىلىدىغان
تۆگىنىڭ پۇللىرى) قاتىلنىڭ مال ـ مۈلكىدىن ئېلىنمايدۇ .بەلكى قاتىلنىڭ مىراسخورلىرىنىڭ (يەنى بىز يۇقىرىدا 33ـ
ئايەتنىڭ تەپسىرىدە ،مىراسخورنىڭ مۇئەييەن ئۆلچەم بېكىتىلگەن مىراسخورالر ۋە مۇئەييەن ئۆلچەم بېكىتىلمىگەن ،ئەمما
قالغان مىراسنىڭ ھەممىنى ئالىدىغان مىراسخورالر دەپ ئىككىگە بۆلىنىدىغانلىقى توغرىسىدا توختالغان ئىدۇق .دىيەتنىڭ
پۇلى مۇئەييەن ئۆلچەم بېكىتىلمىگەن مىراسخورالرنىڭ) مال ـ مۈلكىدىن يىغىش قىلىنىدۇ .ئەمما كەففارەت ،يەنى قۇل ئازاد
قىلىش ،ئۇنى قىاللمىسا ئىككى ئاي ئۈزۈلدۈرمەي روزا تۇتۇش قاتىلنىڭ ئۆزىگىال ۋاجىب بولىدۇ .ئەگەر قۇل ئازاد قىلسا،
ئۇنىڭ پۇلىنى مىراسخورلىرىدىن يىغىش قىلماي ئۆزىال چىقىرىدۇ ،روزىنىمۇ ئۆزىال تۇتىدۇ.
((( يەنى ئادەم ئۆلتۈرۈۋېتىشنىڭ يوللىرى تۆۋەندىكىدەك ئۈچ تۈرلۈك بولىدۇ :بىرىنچى ،قەستەن ئادەم ئۆلتۈرۈۋېتىش،
مەسىلەن :قولىغا ئادەم ئۆلتۈرىدىغان بىر نەرسە ئېلىپ ،ئۇنى ئۆلتۈرۈۋېتىش نىيىتى بىلەن ئۆلتۈرگەنگە ئوخشاش.
ئىككىنچى ،سەۋەنلىك بىلەن ئادەم ئۆلتۈرۈپ قويۇش ،مەسىلەن :بىر كىشى ئۇخالۋېتىپ يۇمىلىنىپ ،يەنە بىر كىشنىڭ
ئۈستىگە چۈشۈپ كېتىپ ،ئۇنى ئۆلتۈرۈپ قويغانغا ئوخشاش .ئۈچىنچى ،قەستەنلىككە ئوخشاپ قالىدىغان ئادەم ئۆلتۈرۈش.

نىسا سۈرىسى

ئوخشىمايدىغان يېرى ،بۇنىڭدىكى ئادەم ئۇرۇشقا نىيەت قىلىپ ئۆلتۈرۈپ قويۇشتىكى
قەستەنلىك ،قەستەن ئادەم ئۆلتۈرۈشتىكى قەستەنلىككە ئوخشىشىپ قالغاچقا ،بۇنىڭدىكى
دىيەت ئۈچ تۈرلۈك نەرسىدىن ۋاجىب بولىدۇ(((.
ئىمام بۇخارى ئابدۇلالھ ئىبنى ئۆمەرنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالم خالىد ئىبنى ۋەلىدنى جۇزەيمە جەمەتىگە (ئۇالرنى ئىسالمغا چاقىرىش ئۈچۈن)
ئەۋەتتى .خالىد ئۇالرنى ئىسالمغا كىرىشكە چاقىرغاندا ،ئۇالر :بىز ئىسالمغا كىردۇق دېمەي،
بىز ئەسلىدىكى دىنىمىزدىن چىقتۇق -،دېدى .شۇنىڭ بىلەن ،خالىد ئۇالرنى ئۆلتۈرۈشكە
باشلىدى .بۇ خەۋەر پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمغا يەتكەندە ،ئىككى قولىنى كۆتۈرۈپ« :ئى
ﷲ! ھەقىقەتەن مەن خالىدنىڭ قىلغان ئىشىدىن ئادا ـ جۇدامەن» دېدى ۋە ئۇالرنىڭ
ئىچىدىن ئۆلتۈرۈلگەنلەرگە دىيەت بېرىش ،ھەتتا ئۇالرنىڭ ئىتىنىڭ يالىقىغىچە بۇزۇلۇپ
كەتكەن نەرسىلىرىنىمۇ تۆلەپ بېرىش ئۈچۈن ئەلى رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنى ئەۋەتتى .بۇ ھەدىستىن
دۆلەت باشلىقى ياكى ئۇنىڭ ئورۇنباسارى (ئادەم ئۆلتۈرۈپ قويۇشقا ئوخشاش) سەۋەنلىك
بىلەن قىلىپ قالغان ئىشالر ئۈچۈن بېرىلىدىغان دىيەت پۇلىنىڭ دۆلەتنىڭ خەزىنىسىدىن
چىقىرىلىدىغانلىقىنى بىلىۋېلىشقا بولىدۇ.
﴿ئۇالر (يەنى ئۆلتۈرۈلگۈچىنىڭ ۋارىسلىرى) دىيەتنى كەچۈرۈم قىلسا( ،شۇنىڭ بىلەن
قاتىل ئۇنى) تۆلىمىسە ھېچ باك يوق﴾ يەنى ئۆلتۈرۈلگەن كىشىنىڭ ئىگىلىرى دىيەتنى كەچۈرۈم

قىلىۋەتسە ،دىيەت تۆلەش ۋاجىب ئەمەس﴿ .ئەگەر ئۆلتۈرۈلگۈچى ئاراڭالردا مۇئاھىدە بولغان
(كاپىر) قەۋمىدىن بولسا ،ئۇنىڭ ۋارىسلىرىغا دىيەت تۆلەش ۋە بىر نەپەر قۇلنى ئازاد قىلىش
كېرەك﴾(((﴿ ،ئازاد قىلىدىغان قۇل تاپالمىغان ئادەم (يەنى قۇل ئازاد قىلىشقا قادىر بواللمىغان
مەسىلەن ،بىر كىشى ئادەتتە ئادەم ئۆلتۈرىدىغان تاش ،تۆمۈردەك سايمانالرنى (ئۇرۇش نىيىتى بىلەن) ئادەتتە ئۆلىدىغان
يېرىگە قارىتىپ ئاتماي باشقا بىر ياققا ئاتسا ،ئۇ نەرسە بېرىپ ئادەم ئۆلتۈرۈپ قويغىنىغا ئوخشاش ،بۇالرنىڭ ھەر بىرسى
ئۈچۈن ئايرىم ـ ئايرىم ھۆكۈم بار .لېكىن بەزى تۈرلىرىنىڭ ھۆكۈملىرى ئوخشىشىپ قالىدۇ .بىز يۇقىرىدا :قەستەن ئادەم
ئۆلتۈرۈشنىڭ دىيىتى سەۋەنلىك بىلەن ئادەم ئۆلتۈرگەننىڭ دىيىتىگە ئوخشاش بولىدۇ -،دېدۇق.
((( دىيەت بولسا ،يەڭگىل دىيەت ۋە ئېغىر دىيەت دەپ ئىككى خىلغا بۆلىنىدۇ .يەڭگىل دىيەت پۈتۈن ئالىمالرنىڭ
بىرلىككە كېلىشى بىلەن سەۋەنلىك بىلەن ئادەم ئۆلتۈرۈپ قويغان كىشىگە ۋاجىب بولىدۇ .بۇنىڭ يەڭگىللىكى .بىرىنچى:
قاتىلنىڭ مىراسخور بوالاليدىغان تۇغقانلىرىنىڭ دىيەتنىڭ پۇلىنى يىغىش قىلىپ بەرسە بولىدىغانلىقى .ئىككىنچى :بۇنى
ئۈچ يىلغىچە ئادا قىلىپ بەرسە بولىدىغانلىقى .ئۈچىنچى :يۇقىرىدا بايان قىلىنغاندەك ،بەش تۈرلۈك تۆگىدىن بېرىشى
ۋاجىب بولىدىغانلىقى .ئېغىر دىيەت :قەستەن ئادەم ئۆلتۈرۈشكە ئوخشىشىپ قالىدىغان ئادەم ئۆلتۈرۈش بىلەن قەستەن
ئادەم ئۆلتۈرۈشتە ۋاجىب بولىدۇ .بۇنىڭ ئېغىر بولۇشى ھەنەفىي ۋە ھەنبەلىي مەزھەبلىرىدە :قاتىلنىڭ تۆت تۈرلۈك تۆگىنى
تۆلىشى ۋاجىب دەپ قارىغانلىقىدۇر .بۇ تۆت تۈرلۈك تۆگە بولسا :بىر ياشتىن ئىككى ياشقا ماڭغان 25چىشى تۆگە،
ئىككى ياشتىن ئۈچ ياشقا ماڭغان 25تۆگە ،ئۈچ ياشتىن تۆت ياشقا ماڭغان 25تۆگە ،تۆت ياشتىن بەش ياشقا ماڭغان
25تۆگىدۇر .بۇنىڭ ئېغىر بولۇشى شافىي بىلەن مالىكىي مەزھەبلىرىدە قاتىلنىڭ ئۈچ تۈرلۈك تۆگىنى تۆلىشى ۋاجىب دەپ
قارىغانلىقىدۇر .بۇ ئۈچ تۈرلۈك تۆگە بولسا :ئۈچ ياشتىن تۆت ياشقا ماڭغان 30تۆگە ،تۆت ياشتىن بەش ياشقا ماڭغان 30
تۆگە ۋە بوغاز تۆگىدىن 40تۆگىدۇر .شۇڭا ئاپتور يۇقىرىدا :دىيەت ئۈچ تۈرلۈك نەرسىدىن ۋاجىب بولىدۇ -،دېگەن.
((( ئەگەر ئۆلتۈرۈلگەن كىشى مۇسۇلمان بولسا ،ئۇنىڭ دىيىتى تولۇق بېرىلىدۇ .ئالىمالر ئەگەر ئۆلتۈرۈلگۈچى مۇسۇلمانالر
بىلەن ئەھدە تۈزۈشكەن يەھۇدىي ياكى خىرىستىئانالردىن بولسا ،بۇنىڭ دىيىتىگە قانچىلىك بېرىلىدىغانلىقى ھەققىدە
ئىختىالپ قىلىشىپ قالدى .ھەنەفىي مەزھىبىدىكىلەر :ئۇ كىشىلەرگە بېرىلىدىغان دىيەت مۇسۇلمانالرغا بېرىلىدىغان دىيەت
بىلەن ئوخشاش -،دەيدۇ .مالىكىي بىلەن ھەنبەلىي مەزھىبىدىكىلەر :ئۇالرنىڭ ئەرلىرىنىڭ دىيىتى مۇسۇلمان ئەرلىرىنىڭ

133

ئادەم) (تەۋبىسىنى ﷲ نىڭ قوبۇل قىلىشى ئۈچۈن) ئۈزۈلدۈرمەي ئىككى ئاي روزا تۇتۇشى
الزىم﴾ ئەگەر ئۇ (كېسەل ،ھەيز ياكى نىفاس سەۋەبى بىلەن بولماي) ھېچقانداق سەۋەبسىز
روزىنى ئۈزۈپ قويغان بولسا ،روزىنى يېڭىباشتىن باشالپ تۇتىدۇ﴿ .ﷲ ھەممىنى بىلىپ
تۇرغۇچى ،ھېكمەت بىلەن ئىش قىلغۇچىدۇر﴾.

قەستەن ئادەم ئۆلتۈرۈشتىن قەتئىي ساقلىنىشنىڭ تەلەپ قىلىنغانلىقى
ﷲ تائاال يۇقىرىدا سەۋەنلىك بىلەن ئادەم ئۆلتۈرۈپ قويۇشنىڭ ھۆكمىنى بايان قىلدى،
(بۇ يەردە) قەستەن ئادەم ئۆلتۈرۈشنىڭ ھۆكمىنى بايان قىلىشقا باشالپ مۇنداق دەيدۇ﴿ :كىمكى
بىر مۆمىننى قەستەن ئۆلتۈرىدىكەن ،ئۇنىڭ جازاسى جەھەننەم بولىدۇ﴾ بۇ ئايەت باشقا ئايەتلەردە
ﷲ تائاالغا شېرىك كەلتۈرۈشتەك (قاتتىق چوڭ) گۇناھ بىلەن بىر يەردە كەلتۈرۈلگەن .بۇ ،چوڭ
گۇناھنى قىلىپ سالغان كىشى ئۈچۈن قاتتىق بىر تەھدىتتۇر.
ﷲ تائاال (بۇ گۇناھنى ﷲ غا شېرىك كەلتۈرۈشتەك چوڭ گۇناھ بىلەن بىر يەردە
كەلتۈرۈپ) مۇنداق دەيدۇ﴿ :ئۇالر ﷲ غا ئىككىنچى بىر مەبۇدنى شېرىك قىلمايدۇ ،ﷲ ھارام
قىلغان ناھەق ئادەم ئۆلتۈرۈش ئىشىنى قىلمايدۇ﴾((( ﴿ئېيتقىنكى« ،سىلەر كېلىپ (ئاڭالڭالر)،
ﷲ ھارام قىلغان نەرسىلەرنى سىلەرگە ئوقۇپ بېرەي :سىلەر ﷲ غا ھېچ نەرسىنى شېرىك
كەلتۈرمەڭالر ،ئاتا ـ ئاناڭالرغا ياخشىلىق قىلىڭالر ،نامراتلىقتىن قورقۇپ باالڭالرنى ئۆلتۈرمەڭالر،
بىز ئۇالرغا ۋە سىلەرگە رىزىق بېرىمىز ،ئاشكارا ۋە يوشۇرۇن يامان ئىشالرغا يېقىن كەلمەڭالر،
ﷲ نىڭ ئەمرىگە خىالپلىق قىلىپ (ناھەق) ئادەم ئۆلتۈرمەڭالر ،ھەقلىق رەۋىشتە ئۆلتۈرۈش
بۇنىڭدىن مۇستەسنا﴾(((.
قەستەن ئادەم ئۆلتۈرۈشنىڭ ھاراملىقى ھەققىدە كەلگەن ھەدىسلەر ناھايىتى كۆپ بولۇپ،
بۇ يەردە ئۇالردىن بىر نەچچىنى بايان قىلىپ ئۆتىمىز.
ئىمام بۇخارى ۋە مۇسلىم ئىبنى مەسئۇد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇدىن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ
مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ« :قىيامەت كۈنى كىشىلەر ئارىسىدا ئالدى بىلەن
قىلىنىدىغان ھۆكۈم قان توغرىسىدا بولىدۇ».

134

ئىمام ئەبۇ داۋۇد ئۇبادە ئىبنى سائىدى رەزىيەلالھۇ ئەنھۇدىن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ
مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ« :مۆمىن ھارام قانغا پېتىپ قالمىغانال بولسا (يەنى
قەستەن ئادەم ئۆلتۈرۈپ قويمىغانال بولسا) ،بوينى ئۈستۈن ،ياخشى ھالەتتە تۇرىدۇ .ناۋادا
دىيىتى بىلەن ئوخشاش ،دەيدۇ (چۈنكى ،ھەنەفىي مەزھىبىدە ئەر ـ ئايالنىڭ دىيىتى ئوخشاش بېرىلىدۇ دەپ قارىلىدۇ).
شافىئىي مەزھىبىدىكىلەر :ئۇالرنىڭ دىيىتى مۇسۇلمانالرنىڭ دىيىتىنىڭ ئۈچتىن بىرىگە باراۋەر بولىدۇ -،دەيدۇ .ھەنەفىي
مەزھىبىدىن باشقا ئۈچ مەزھەبتىكىلەر مۇسۇلمانالر بىلەن ئەھدە تۈزۈشكەن ئوتپەرەس ۋە بۇتپەرەس كاپىرالرغا تۆلىنىدىغان
دىيەت مۇسۇلمانالرغا تۆلىنىدىغان دىيەتنىڭ ئون ئۈچتىن بىرىگە باراۋەر بولىدىغانلىقىغا ،ئۇالرنىڭ ئاياللىرىنىڭ دىيىتى
ئەرلىرىنىڭ دىيىتىنىڭ يېرىمىغا باراۋەر كېلىدىغانلىقىغا بىرلىككە كەلدى.
((( فۇرقان سۈرىسى 68ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( ئەنئام سۈرىسى 151ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

نىسا سۈرىسى

ھارام قانغا پېتىپ قالغان بولسا ،قىيىن ھالەتكە چۈشۈپ قالىدۇ» يەنە بىر ھەدىستە مۇنداق
دەپ رىۋايەت قىلىنىدۇ« :ﷲ تائاالنىڭ دەرگاھىدا بىر مۇسۇلماننى ئۆلتۈرۈپ قويغاندىن،
پۈتۈن دۇنيانى يوقىتىپ قويغىنى ياخشىراقتۇر».

قەستەن ئادەم ئۆلتۈرگەن كىشىنىڭ تەۋبىسى قوبۇل قىلىنامدۇ؟
ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما :قەستەن ئادەم ئۆلتۈرگەن كىشىنىڭ تەۋبىسى قوبۇل
قىلىنمايدۇ -،دەپ قارايدۇ .ئىمام بۇخارى ئىبنى جۇبەيرىنىڭ بۇ ھەقتە مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :كۇفىيلىق ئالىمالر بۇ ھەقتە ئىختىالپلىشىپ قالدى .مەن ئىبنى ئابباس
رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ قېشىغا بېرىپ ،ئۇنىڭدىن بۇ توغرۇلۇق سورىغان ئىدىم .ئۇ مۇنداق
جاۋاب بەردى﴿ :كىمكى بىر مۆمىننى قەستەن ئۆلتۈرىدىكەن ،ئۇنىڭ جازاسى جەھەننەم بولىدۇ،
ئۇ جەھەننەمدە مەڭگۈ قالىدۇ﴾ دېگەن ئايەت ئاخىرىدا چۈشكەن ئايەت بولۇپ ،ھېچ نېمە
(يەنى ھېچقانداق بىر ئايەت) ئۇنىڭ ھۆكمىنى ئەمەلدىن قالدۇرمىدى(((.
سەلەپ ۋە خەلەپ ئالىملىرىنىڭ كۆپ ساندىكىلىرى :قەستەن ئادەم ئۆلتۈرگۈچىنىڭ
قىلغان تەۋبىسى قوبۇل قىلىنىدۇ -،دېدى .ئۇ ئادەم چىن كۆڭلىدىن تەۋبە قىلسا ،ﷲ تائاالغا
يېلىنسا ۋە ياخشى ئەمەل ـ ئىبادەت قىلسا ،ﷲ تائاال ئۇنىڭ يامان ئىشلىرىنى ياخشى ئىشالرغا
ئالماشتۇرۇپ بېرىدۇ ،ئۆلتۈرۈلگەن كىشىنىمۇ ئۇنىڭ يامانلىقلىرىنىڭ ئورنىغا (ياخشىلىق بېرىش
بىلەن) رازى قىلىدۇ.
ﷲ تائاال (گۇناھالرنى كەچۈرىدىغانلىقى توغرىسىدا) مۇنداق دەيدۇ﴿ :ئۇالر ﷲ غا
ئىككىنچى بىر مەبۇدنى شېرىك قىلمايدۇ ،ﷲ ھارام قىلغان ناھەق ئادەم ئۆلتۈرۈش ئىشىنى
قىلمايدۇ ،زىنا قىلمايدۇ ،كىمكى بۇ (گۇناھالر) نى قىلىدىكەن( ،ئاخىرەتتە) ئۇ جازاغا ئۇچرايدۇ.
قىيامەت كۈنى ئۇنىڭغا ھەسسىلەپ ئازاب قىلىنىدۇ ،ئۇ مەڭگۈ ئازاب ئىچىدە خارالنغان ھالدا
قالىدۇ .پەقەت (ئۇالرنىڭ ئىچىدىن) (بۇ دۇنيادىكى چېغىدا) تەۋبە قىلغان ،ئىمان ئېيتقان
ۋە ياخشى ئەمەللەرنى قىلغانالرال بۇ ھالدا قالمايدۇ ،ﷲ ئۇالرنىڭ گۇناھلىرىنى ياخشىلىققا
ئالماشتۇرىدۇ ،ﷲ تولىمۇ مەغپىرەت قىلغۇچىدۇر ۋە مەرھەمەت قىلغۇچىدۇر﴾((( بۇ ئايەت بايان
جۈملە شەكلىدە كەلگەن بولۇپ ،بۇنداق ئايەتنىڭ ئەمەلدىن قېلىشى ۋە ھۆكمىنىڭ ئىچىگە
مۇشرىكالرنىڭمۇ كىرگۈزۈلۈشى دۇرۇس بولمايدۇ.
ئىبنى ئابباسنىڭ دېگىنىدەك ،بۇ ئايەت مۆمىنلەر توغرىسىدا ،يۇقىرىدىكى ئايەت
بولسا ،مۇشرىكالر توغرىسىدا چۈشكەن (يەنى مۆمىن ئادەم ئۆلتۈرۈۋېتىپ تەۋبە قىلسا ،ئۇنىڭ
گۇناھى كەچۈرۈلمەيدۇ .ئەمما كاپىر ئادەم ئۆلتۈرىۋېتىپ ئاندىن ئىمان ئېيتسا ئۇنىڭ گۇناھى
كەچۈرۈلىدۇ -،دېيىش ھەر ئىككى ئايەتنىڭ باش -ئايىغىدىكى مەزمۇنالرغا ئۇيغۇن كەلمەيدۇ).
﴿(ئى مۇھەممەد! مېنىڭ تىلىمدىن) ئېيتقىنكى(« ،گۇناھالرنى قىلىۋېرىپ) ئۆزلىرىگە جىنايەت
((( يەنى بۇ ئايەتنىڭ ھۆكمىنىڭ ئەمەلدىن قالدۇرۇلمىغىنىغا قارىغاندا ،ئۇنىڭ تەۋبىسىنىڭ قوبۇل بولمايدىغانلىقى
ئېھتىمالغايېقىندۇر.
((( فۇرقان سۈرىسى 68ــــ 70ـ ئايەتلەر.

135

قىلغان بەندىلىرىم! ﷲ نىڭ رەھمىتىدىن ئۈمىدسىزلەنمەڭالر .ﷲ ھەقىقەتەن (خالىغان
ئادەمنىڭ) جىمى گۇناھلىرىنى مەغپىرەت قىلىدۇ ،شۈبھىسىزكى ،ﷲ ناھايىتى مەغپىرەت
قىلغۇچىدۇر ،ناھايىتى مېھرىباندۇر﴾((( بۇ كۇپۇرلۇق ،شېرىك (دىندا شەك كەلتۈرۈش)
مۇناپىقلىق قىلىش ،ئادەم ئۆلتۈرۈش ،پاسىقلىق قىلىش ۋە ئۇنىڭدىن باشقا بارلىق گۇناھالرغا
ئومۇمىيدۇر.
كىمكى مۇشۇ گۇناھالردىن بىرنى قىلىپ قويۇپ ،ئۇ گۇناھىغا تەۋبە قىلسا ﷲ تائاال
ئۇنىڭ تەۋبىسنى قوبۇل قىلىدۇ﴿ .ﷲ ھەقىقەتەن ﷲ غا شېرىك كەلتۈرۈش گۇناھىنى
مەغپىرەت قىلمايدۇ ،خالىغان ئادەمنىڭ ئۇنىڭدىن باشقا گۇناھىنى مەغپىرەت قىلىدۇ﴾((( بۇ
ئايەت شېرىكتىن باشقا گۇناھالرغا ئومۇمىيدۇر .قاتىلالرنىڭ (ئۆزلىرىنىڭ گۇناھلىرىنى ﷲ
نىڭ كەچۈرىدىغانلىقىغا) چوڭقۇر ئۈمىد باغلىشى ئۈچۈن ،بۇ ئايەت قەستەن ئادەم ئۆلتۈرگەن
كىشىنىڭ ھۆكمىنى چۈشەندۈرۈپ كەلگەن ئايەتنىڭ بېشىدا بىر قېتىم ،كەينىدىن يەنە بىر
قېتىم بايان قىلىنغان.
ئىمام بۇخارى ۋە مۇسلىمنىڭ رىۋايەت قىلغان ھەدىسىدە مۇنداق بىر ۋەقە بايان قىلىنغان:
بەنى ئىسرائىلدىن بىر كىشى يۈز كىشىنى ئۆلتۈرۈپ بولۇپ ،بىر ئالىمدىن :ماڭا تەۋبە بارمۇ؟-
دەپ سوراپتۇ .ئۇ ئالىم :سەن بىلەن تەۋبىنىڭ ئارىلىقىدا كىم توسالغۇ بوالاليدۇ؟ -دەپ ،ئۇنى
ﷲ تائاالغا ئىبادەت قىلىنىدىغان بىر شەھەرگە بېرىشكە بۇيرۇپتۇ .شۇنىڭ بىلەن ،ئۇ شۇ
شەھەرگە قاراپ يولغا چىقىپ يولدا ئۆلۈپ قاپتۇ ،ئاندىن ئۇنى رەھمەت پەرىشتىلىرى ئېلىپ
كېتىپتۇ (يەنى ئۇنىڭ تەۋبىسى قوبۇل قىلىنىپتۇ) .ﷲ تائاال بەنى ئىسرائىلنىڭ ئىچىدىن
يۈز كىشىنى ئۆلتۈرگەن كىشىنىڭ تەۋبىسىنى قوبۇل قىلغان يەردە بۇ ئۈممەتنىڭ ئىچىدىن
ئادەم ئۆلتۈرگەن كىشىنىڭ تەۋبىسىنى ئەلۋەتتە قوبۇل قىلىدۇ .چۈنكى ،ﷲ تائاال ئۇالرنىڭ
(يەنى بەنى ئىسرائىلالرنىڭ) ئۈستىدىكى ئېغىر مەجبۇرىيەتلەرنى كەچۈرىۋەتتى ۋە بىزنىڭ
پەيغەمبىرىمىزنى ئاسان ،ھەق دىن بىلەن ئەۋەتتى.
﴿كىمكى بىر مۆمىننى قەستەن ئۆلتۈرىدىكەن ،ئۇنىڭ جازاسى جەھەننەم بولىدۇ﴾ ئەبۇ
ھۇرەيرە رەزىيەلالھۇ ئەنھۇ ۋە سەلەپلەردىن بىر تۈركۈم ئالىمالر بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە
مۇنداق دەيدۇ :ئەگەر (ﷲ تائاال) ئۇ كىشىنى جازالىسا ،ئۇ ،ئۇ كىشىنىڭ جازاسى بولىدۇ.
ھەر قانداق بىر گۇناھ ئۈچۈن كەلگەن تەھدىت شۇنداق بولىدۇ ۋە لېكىن ئۇ كىشىنى جازادىن
ساقالپ قالىدىغان ياخشى ئەمەل ـ ئىبادەتلەرمۇ بولۇشى مۇمكىن.

136

ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما ۋە ئۇنىڭ بىلەن بىر پىكىردىكى كىشىلەر :قاتىلغا
تەۋبە يوق -،دېگەن بولسا ،كۆپ ساندىكى ئالىمالر :قاتىلنى (دوزاختىن) قۇتۇلدۇرىدىغان
ئەمەلى بولمىسا ،ئۇ دوزاخقا كىرىدۇ -،دەيدۇ .بىز بۇالرنىڭ سۆزلىرىگە ئاساسەن قاتىلنى
دوزاخقا كىرىدۇ دەپ پەرەز قىلساقمۇ ،ئۇ دوزاختا مەڭگۈ قالمايدۇ .ئايەتتىكى “مەڭگۈ قالىدۇ”
دېگەن سۆز “ئۇزۇن تۇرىدۇ” دېگەن مەنىنى ئىپادىلەپ بېرىدۇ( .ئايەتتىكى) “مەڭگۈ قالىدۇ”
دېگەن سۆز بولسا ،ئۇزۇن تۇرىدۇ دېگەن مەنىنى ئىپادىلەپ بېرىدۇ.
((( زۇمەر سۈرىسى 53ـ ئايەت.
((( نىسا سۈرىسى 48ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

نىسا سۈرىسى

ئىمام بۇخارى ۋە تىرمىزى پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ زەررىدىن كىچىك ئىمانى بار
كىشىنىڭ دوزاختا قېلىپ قالمايدىغانلىقى توغرىسىدا مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
«دىلىدا زەرىدىنمۇ كىچىك ئىمانى بار كىشىمۇ جەزمەن دوزاختىن چىقىدۇ».

*******
ﮤ ﮥﮦﮧ ﮨﮩﮪﮫﮬﮭﮮ ﮯﮰﮱ ﯓ
ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝﯞ ﯟ
ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ
ﯭﯮ
ئى مۆمىنلەر! ﷲ يولىغا (يەنى غازاتقا) ئاتالنغان ۋاقتىڭالردا ھەقىقەتلەپ ئىش قىلىڭالر
(يەنى مۆمىن ياكى كاپىرلىقى ئېنىق بولغۇچە ئۆلتۈرۈشكە ئالدىراپ كەتمەڭالر) ،سىلەرگە
مۇسۇلمان بولغانلىقىنى بىلدۈرۈپ ساالم بەرگەن ئادەمگە دۇنيانىڭ مال ـ مۈلكىنى (غەنىمەتنى)
كۆزلەپ سەن مۆمىن ئەمەسسەن دېمەڭالر (يەنى ئۆلۈشتىن قورقۇپ ساالم بەردىڭ دەپ
ئۇنى ئۆلتۈرۈۋەتمەڭالر) .ﷲ نىڭ دەرگاھىدا (مۇنداقالرنى ئۆلتۈرۈشتىن سىلەرنى بىھاجەت
قىلىدىغان) نۇرغۇن غەنىمەتلەر (يەنى ساۋاب) بار ،ئىلگىرى سىلەرمۇ ئەنە شۇنداق (كاپىر)
ئىدىڭالر ،كېيىن ﷲ سىلەرگە (ئىماننى) ئىلتىپات قىلدى( ،ئۇالرنى ئۆزەڭالرغا سېلىشتۇرۇپ)
ھەقىقەتلەپ ئىش قىلىڭالر .ﷲ سىلەرنىڭ قىلمىشلىرىڭالردىن خەۋەرداردۇر﴿.﴾94

ساالم قىلىش -ئىسالمنىڭ ئاالمەتلىرىدىن ئىكەنلىكى
ئىمام ئەھمەد ئىكرىمەدىن ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :سەلىم جەمەتىدىن بىر كىشى بىر تۈركۈم ساھابىلەرنىڭ قېشىدىن قويلىرىنى
ھەيدىگەچ ئۇالرغا ساالم قىلىپ ئۆتىۋىدى ،ساھابىلەر :ئۇ بىزگە پەقەت بىزنىڭ زىيان
يەتكۈزۈشىمىزدىن ساقلىنىش ئۈچۈن ساالم قىلدى -،دېيىشتى ۋە ئۇنى ئۆلتۈرۈۋېتىپ ،قويلىرىنى
پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ قېشىغا ئېلىپ كەلگەندە﴿ :ئى مۆمىنلەر! ﷲ يولىغا (يەنى غازاتقا)
ئاتالنغان ۋاقتىڭالردا ھەقىقەتلەپ ئىش قىلىڭالر (يەنى مۆمىن ياكى كاپىرلىقى ئېنىق بولغۇچە
ئۆلتۈرۈشكە ئالدىراپ كەتمەڭالر) ،سىلەرگە مۇسۇلمان بولغانلىقىنى بىلدۈرۈپ ساالم بەرگەن
ئادەمگە دۇنيانىڭ مال ـ مۈلكىنى (غەنىمەتنى) كۆزلەپ سەن مۆمىن ئەمەسسەن دېمەڭالر (يەنى
ئۆلۈشتىن قورقۇپ ساالم بەردىڭ دەپ ئۇنى ئۆلتۈرۈۋەتمەڭالر)﴾ دېگەن ئايەت چۈشتى.

ئىمام بۇخارى بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ
مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :بىر كىشى ئولجىسىنىڭ قېشىدا تۇراتتى .مۇسۇلمانالر
ئۇنىڭ قېشىغا يېتىپ بارغاندا ،ئۇ كىشى« :ئەسساالمۇ ئەلەيكۇم» دېدى .مۇسۇلمانالر ئۇنى
ئۆلتۈرىۋېتىپ ئولجىسىنى ئېلىۋالدى ،شۇنىڭ بىلەن ،ﷲ تائاال بۇ ئايەتنى نازىل قىلدى.

137

ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما مۇنداق دەيدۇ :ئايەتتىكى “دۇنيانىڭ مال ـ مۈلكىنى” دېگەن
سۆزدىن ھېلىقى ئولجا مەقسەت قىلىنغان.
ئىمام ئەھمەد قائقا ئىبنى ئابدۇلالھتىن ئۇنىڭ ئاتىسىنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت
قىلىدۇ :پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم بىزنى ئىزام دېگەن يەرگە ئەۋەتتى ،مەن بىر تۈركۈم مۇسۇلمانالر
بىلەن بىللە چىقتىم .ئارىمىزدا ئەبۇقەتادە ھارىس ئىبنى رەبىيئە ۋە مۇھلىم ئىبنى جۇسامە ئىبنى
قەيس بار ئىدى .بىز (يولغا) چىقىپ ئىزام دېگەن يەرنىڭ بىر تۈزلەڭلىكىدە تۇرغان ئىدۇق،
قېشىمىزدىن ئامىر ئىبنى ئەزبەت ئەشجەئى بىر تۆگە بىلەن ئۆتتى .ئۇنىڭ يۈك ـ تاقىلىرى ۋە
سۈت قاچىسى بار ئىدى .ئۇ بىزگە ساالم قىلدى ،بىز جىم تۇردۇق .مەھلەم ئىبنى جۇسامە
ئۇنىڭغا ئېتىلىپ بېرىپ ،بىر نەرسە بىلەن ئۇرۇپ ئۆلتۈرۈپ قويدى ۋە ئۇنىڭ تۆگىسى بىلەن
يۈك ـ تاقىلىرىنى ئېلىۋالدى .بىز پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ قېشىغا كەلگەندە ،ئۇنىڭغا بولغان
ۋەقەنى سۆزلەپ بەردۇق .شۇنىڭ بىلەن (بىز توغرۇلۇق) بۇ ئايەت چۈشتى.
ھافىز ئەبۇبەكرى بەززار ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلدۇ :پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم بىر قوشۇننى بىر يەرگە ئەۋەتتى ،ئۇ قوشۇندا مىقداد
ئىبنى ئەسۋەدمۇ بار ئىدى .ئۇالر كاپىرالرنىڭ قېشىغا كەلگەندە ،كاپىرالرنىڭ ھەممىسىنىڭ تاراپ
كېتىپ ،پەقەت مال ـ مۈلكى جىق بىرال كىشىنىڭ مىدىرلىماي قېلىپ قالغانلىقىنى كۆردى ،ئۇ
كىشى“ :ئەشھەدۇ ئەنالئىالھە ئىللەلالھۇ ۋە ئەشھەدۇ ئەننە مۇھەممەدەن رەسۇلۇلال” دەپ ئىمان
ئېيتتى .مىقداد ئۇنىڭغا ئېتىلىپ بېرىپ ،ئۆلتۈرۈپ قويدى .ئۇنىڭ ھەمراھلىرىدىن بىر كىشى
(ئۇنىڭغا)“ :ئەشھەدۇ ئەنالئىالھە ئىللەلالھۇ ۋە ئەشھەدۇ ئەننە مۇھەممەدەن رەسۇلۇلالھ” دەپ
ئىمان ئېيتقان كىشىنى ئۆلتۈردۈڭمۇ؟ ﷲ نىڭ نامى بىلەن قەسەمكى ،مەن بېرىپ بۇ ئىشنى
پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمغا دەيمەن -،دېدى .ئۇالر پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ قېشىغا كەلگەندە:
ئى ﷲ نىڭ پەيغەمبىرى! بىر كىشى ئىمان ئېيتقان ئىدى ،ئەمما مىقداد ئۇنى ئۆلتۈرۈۋەتتى-،
دېدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم« :مىقدادنى چاقىرىڭالر» دېدى( .ئۇ كىردى) ئۇنىڭغا« :ئى
مىقداد‍! سەن“ :ئەشھەدۇ ئەنالئىالھە ئىللەلالھ” دېگەن بىر كىشىنى ئۆلتۈرۈۋەتتىڭمۇ؟ قىيامەت
كۈنى “ئەشھەدۇ ئەنالئىالھە ئىللەلالھ” ئالدىڭغا كەلسە قانداق قىلىسەن؟» دېدى.

138

ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما مۇنداق دەيدۇ :ئاندىن ﷲ تائاال بۇ ئايەتنى نازىل
قىلدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم مىقدادقا مۇنداق دېدى« :كاپىرالر ئىچىدە ئىمانىنى يوشۇرۇپ
كەلگەن بىر مۆمىن ئۆزىنىڭ ئىمانىنى ئاشكارا قىلسا ،سەن ئۇنى ئۆلتۈرۈۋەتتىڭ .سەنمۇ
بۇرۇن مەككىدىكى چېغىڭدا ئىمانىڭنى يوشۇراتتىڭغۇ؟» بۇ ھەدىسنى ئىمام بۇخارىمۇ رىۋايەت
قىلغان.
﴿ﷲ نىڭ دەرگاھىدا (مۇنداقالرنى ئۆلتۈرۈشتىن سىلەرنى بىھاجەت قىلىدىغان) نۇرغۇن
غەنىمەتلەر (يەنى ساۋاب) بار﴾ يەنى ﷲ نىڭ دەرگاھىدىكى ھاالل رىزىق ،ئۆزىنىڭ

مۇسۇلمانلىقىنى ساالم بېرىش ئارقىلىق ئىسپاتالپ تۇرغان كىشىگە ،ئۇ بىزگە مال ـ مۈلۈكىنى
ساقالپ قېلىش ئۈچۈن ساالم قىلدى دەپ تۆھمەت قىلىپ ،ئۇنى ئۆلتۈرۈپ ئېرىشمەكچى بولغان
مال ـ مۈلۈكتىن ياخشىدۇر.

﴿ئىلگىرى سىلەرمۇ ئەنە شۇنداق (كاپىر) ئىدىڭالر ،كېيىن ﷲ سىلەرگە (ئىماننى) ئىلتىپات

نىسا سۈرىسى

قىلدى﴾ يەنى سىلەرمۇ بۇرۇن ئۆزىنىڭ ئىمانىنى كاپىرالردىن يوشۇرغان ھېلىقى كىشىنىڭ
ھالىتىدە ئىدىڭالر .ﷲ تائاال بۇ ھەقتە مۇنداق دېدى﴿ :ياد ئېتىڭالركى ،ئۆز ۋاقتىدا سىلەر
(مەككە) زېمىنىدا ئاز سانلىق بولۇپ ،بوزەك قىلىنغان ئىدىڭالر﴾(((.
﴿ئىلگىرى سىلەرمۇ ئەنە شۇنداق (كاپىر) ئىدىڭالر﴾ ئابدۇرازاق بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى
ھەققىدە سەئىد ئىبنى جۇبەيرىنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :سىلەرمۇ خۇددى ئۇ
پادىچى ئىمانىنى يوشۇرغاندەك ،ئىمانىڭالرنى يوشۇراتتىڭالر.
﴿(ئۇالرنى ئۆزەڭالرغا سېلىشتۇرۇپ) ھەقىقەتلەپ ئىش قىلىڭالر .ﷲ سىلەرنىڭ
قىلمىشلىرىڭالردىن خەۋەرداردۇر﴾ سەئىد ئىبنى جۇبەير مۇنداق دېدى :بۇ (ئايەت) تەھدىت

سېلىش ئۈچۈن كەلگەن.

*******
ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ
ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ
ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ
مۆمىنلەردىن ئۆزرىسىز (ئەما ،توكۇر ،كېسەلگە ئوخشاش ئۆزرىسى بارالر بۇنىڭدىن مۇستەسنا)
جىھادقا چىقمىغانالر ،ﷲ يولىدا ماللىرىنى ،جانلىرىنى تىكىپ جىھاد قىلغۇچىالر بىلەن باراۋەر
بولمايدۇ .ﷲ ماللىرىنى ،جانلىرىنى تىكىپ جىھاد قىلغۇچىالرنى جىھادقا چىقمىغانالردىن بىر
دەرىجە ئۈستۈن قىلدى .بۇ ئىككى خىل كىشىلەر (يەنى ئۆزرىسى بولۇپ جىھادقا چىقالمىغانالر
ۋە جىھادقا چىققۇچىالر) نىڭ ھەممىسىگە ﷲ جەننەتنى ۋەدە قىلدى .ﷲ جىھاد قىلغۇچىالرغا
بۈيۈك ئەجر ئاتا قىلىپ ،ئۇالرنى (ئۆزرىسىز تۇرۇپ جىھادقا چىقمىغانالردىن ئارتۇق) قىلدى﴿.﴾95
ﷲ (ئۇالرغا) بەلەن مەرتىۋىلەر ،مەغپىرەت ۋە رەھمەت ئاتا قىلدى ،ﷲ مەغپىرەت قىلغۇچىدۇر،
ناھايىتى مېھرىباندۇر﴿.﴾96

مۇجاھىدالر بىلەن جىھادقا چىقماي قېلىپ قالغانالرنىڭ باراۋەر
بولمايدىغانلىقى
ئىمام بۇخارى بەرائىنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ﴿ :مۆمىنلەردىن جىھادقا
چىقمىغانالر ﷲ يولىدا ماللىرىنى ،جانلىرىنى تىكىپ جىھاد قىلغۇچىالر بىلەن باراۋەر بولمايدۇ﴾

دېگەن ئايەت چۈشكەندە ،پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم زەيدنى چاقىرىپ ،ئۇنى بۇ ئايەتنى يېزىشقا
بۇيرۇدى .ئىبنى ئۇممۇمەكتۇم كېلىپ ئۆزىنىڭ كۆزىنىڭ كور ئىكەنلىكىدىن شىكايەت قىلدى
(يەنى مېنىڭ كۆزۈم كۆرمەس تۇرسا ،قانداق جىھادقا چىقااليمەن دېدى) .ﷲ تائاال بۇ
((( ئەنفال سۈرىسى 26ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

139

ھەقتە بۇ ئايەتنى نازىل قىلدى﴿ :ئۆزرىسىز (ئەما ،توكۇر ،كېسەلگە ئوخشاش ئۆزرىسى بارالر
بۇنىڭدىن مۇستەسنا) جىھادقا چىقمىغانالر.﴾..

ئىمام بۇخارى يەنە سەھل ئىبنى سەئىد سائىدىنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت
قىلىدۇ :مەن مەسچىتتە مەرۋان ئىبنى ھەكەمنى كۆرۈپ ،قېشىغا بېرىپ ئولتۇردۇم .ئاندىن
مەرۋان ئىبنى ھەكەم بىزگە زەيد ئىبنى سابىتنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى سۆزلەپ بەردى:
پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم﴿ :مۆمىنلەردىن جىھادقا چىقمىغانالر ﷲ يولىدا ماللىرىنى ،جانلىرىنى
تىكىپ جىھاد قىلغۇچىالر بىلەن باراۋەر بولمايدۇ﴾ دېگەن ئايەتنى يېزىشىم ئۈچۈن ئوقۇپ
بېرىۋاتقاندا ،ئىبنى ئۇممۇمەكتۇم كېلىپ :ئى ﷲ نىڭ پەيغەمبىرى! ﷲ نىڭ نامى بىلەن
قەسەمكى ،ئەگەر مەن جىھاد قىلىشقا قادىر بواللىسام ،ئەلۋەتتە جىھاد قىالتتىم -،دېدى
(ئۇ ئەما ئىدى) .دەل شۇ پەيتتە ،ﷲ تائاال پەيغەمبىرىگە ۋەھىي قىلىش ئۈچۈن پەرىشتە
چۈشۈردى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ يوتىسى مېنىڭ يوتامنىڭ ئۈستىدە ئىدى .ئۇنىڭ
يوتىسى شۇ قەدەر ئېغىرلىشىپ كەتتىكى ،مېنىڭ يوتام سۇنۇپ كېتەيال دەپ قالدى .بۇ ئەھۋال
تاكى پەرىشتە ۋەھيىنى يەتكۈزۈپ بولغىچە داۋامالشتى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم شۇ چاغدا ﷲ
تائاالنىڭ﴿ :ئۆزرىسىز (ئەما ،توكۇر ،كېسەلگە ئوخشاش ئۆزرىسى بارالر بۇنىڭدىن مۇستەسنا)
جىھادقا چىقمىغانالر ﴾..دېگەن ئايەتنى چۈشۈرگەنلىكىنى ئېيتتى.
تىرمىزى ،ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:

﴿مۆمىنلەردىن جىھادقا چىقمىغانالر ﷲ يولىدا ماللىرىنى ،جانلىرىنى تىكىپ جىھاد قىلغۇچىالر
بىلەن باراۋەر بولمايدۇ﴾ دېگەن ئايەتنىڭ مەنىسى ،بەدرىگە چىققانالر بىلەن (ئۇنىڭغا چىقماي)

قېلىپ قالغانالر باراۋەر بولمايدۇ دېگەنلىك بولىدۇ .بۇ ئايەت بەدرى ئۇرۇشىدا چۈشكەن
ئىدى ،ئەبۇئەھمەد ئىبنى جەھشى ۋە ئىبنى ئۇممۇمەكتۇم« :ئى ﷲ نىڭ پەيغەمبىرى! بىز
ئىككىمىزنىڭ كۆزى كۆرمەيدۇ ،بىزگە (جىھادقا چىقماسلىقىمىز ئۈچۈن) رۇخسەت بارمىدۇ؟»
دېدى .ئاندىن بۇ ئايەت چۈشتى﴿ :ئۆزرىسىز (ئەما ،توكۇر ،كېسەلگە ئوخشاش ئۆزرىسى بارالر
بۇنىڭدىن مۇستەسنا) جىھادقا چىقمىغانالر.﴾..
ﷲ تائاال جىھاد قىلغۇچىالرنى ئۆزرىسىز جىھادقا چىقماي قالغان كىشىلەردىن بىر

دەرىجە ئۈستۈن قىلدى﴿ .ﷲ ماللىرىنى ،جانلىرىنى تىكىپ جىھاد قىلغۇچىالرنى جىھادقا
چىقمىغانالردىن بىر دەرىجە ئۈستۈن قىلدى﴾ يەنى جىھاد قىلغۇچىالرنى مۆمىنلەرنىڭ ئىچىدىن

ئۆزرىسىز جىھادقا چىقماي قالغان كىشىلەردىن ئارتۇق قىلدى.

140

﴿مۆمىنلەردىن جىھادقا چىقمىغانالر ﷲ يولىدا ماللىرىنى ،جانلىرىنى تىكىپ جىھاد قىلغۇچىالر
بىلەن باراۋەر بولمايدۇ﴾ بۇ ئايەت ھەممىگە ئومۇمىيدۇر .ئاندىن ﷲ تائاال﴿ :ئۆزرىسىز (ئەما،
توكۇر ،كېسەلگە ئوخشاش ئۆزرىسى بارالر بۇنىڭدىن مۇستەسنا)﴾ دېگەن ئايەتنى چۈشۈرۈپ