LatinHärber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
Tefsir İbni Kesir - 02 - 03
Süzlärneñ gomumi sanı 3701
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1414
31.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
44.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
50.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
خىيانەت كۆرۈلگەندە ئەھدىنى ئوچۇق ـ ئاشكارا بىكار قىلىشنىڭ بۇيرۇلغانلىقى770 ............................
ﷲتائاالنىڭدۈشمەنلەرنىقورقۇتۇشئۈچۈنمۆمىنلەرنىكۈچىنىڭيېتىشىچەتەييارلىققىلىشقابۇيرىغانلىقى771 ...
ئەگەر دۈشمەن تىنچلىققا مايىل بولغان تەقدىردە ،مۇسۇلمانالرنىڭمۇ تىنچلىققا مايىل بولۇشقا بۇيرۇلغانلىقى773 ...
ﷲ تائاالنىڭ مۆمىنلەرنىڭ دىللىرىنى بىرلەشتۈرگەنلىكىدىن ئىبارەت نېمىتىنى ئەسكەرتكەنلىكى774.........
18
ئۇرۇش قىلىشقا قىزىقتۇرۇش ،سانى ئاز مۇسۇلمانالرنىڭ سانى كۆپ كاپىرالرنىڭ ئۈستىدىن
غەلىبە قىلىدىغانلىقى بىلەن خۇش خەۋەر بېرىش توغرىسىدا775 .........................................
ئەسىرگە چۈشكەنلەر ياخشىالردىن بولسا ،ئۇالرغا ئېلىنغان فىدىيەنىڭ ئورنىغا تېخىمۇ ياخشى
نەرسىنىڭ بېرىلىدىغانلىقىنىڭ ۋەدە قىلىنغانلىقى779 ........................................................
مۇھاجىر -ئەنسارىالرنىڭ بىر ـ بىرىگە ئىگە بولغانلىقى782 ...............................................
ئىمان ئېيتىپ ھىجرەت قىلمىغانالرغا ئىگىدارچىلىقنىڭ بولمايدىغانلىقى783 ..................................
ھەقىقىي مۆمىنلەر توغرىسىدا786 ..................................................................................
ئۇرۇق ـ تۇغقانالرنىڭ بىر ـ بىرىگە مىراسخورلۇق قىلىدىغانلىقى786 .........................................
نىسا سۈرىسى
مەدىنىدە نازىل بولغان 176 ،ئايەت
بۇ سۈرىنىڭ مەدىنىدە چۈشكەنلىكى ۋە ئۇنىڭ بەزى ئايەتلىرىنىڭ
پەزىلىتى
ئەۋفىي ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
نىسا سۈرىسى مەدىنىدە چۈشكەن .شۇنىڭدەك ،ئىبنى مەردەۋى ئابدۇلالھ ئىبنى زۇبەير
بىلەن زەيد ئىبنى سابىتنىڭ :بۇ سۈرە مەدىنىدە چۈشتى -،دېگەنلىكىنى رىۋايەت
قىلدى.
ھاكىم ئابدۇلالھ ئىبنى مەسئۇد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت
قىلىدۇ( :ھەقىقەتەن) نىسا سۈرىسىدە بەش ئايەت بار ،دۇنيا ۋە دۇنيانىڭ ئىچىدىكى
نەرسىنىڭ ھەممىسى بۇ بەش ئايەت مېنى خۇرسەن قىلغاندەك خۇرسەن قىاللمايدۇ .ئۇ
بەش ئايەت بولسا﴿ :ﷲ ھەقىقەتەن زەررىچە زۇلۇم قىلمايدۇ .ئەگەر كىشىنىڭ زەررىچە
ياخشىلىقى بولسا ،ﷲ ئۇنى ھەسسىلەپ زىيادە قىلىدۇ﴾(((﴿ ،ئەگەر سىلەر مەنئى
قىلىنغان چوڭ گۇناھالردىن ساقالنساڭالر( ،كەرىمىمىزگە ئېلىپ) كىچىك گۇناھىڭالرنى
يوققا چىقىرىمىز﴾(((﴿ ،ﷲ ھەقىقەتەن ﷲ غا شېرىك كەلتۈرۈش گۇناھىنى مەغپىرەت
قىلمايدۇ ،خالىغان ئادەمنىڭ ئۇنىڭدىن باشقا گۇناھىنى مەغپىرەت قىلىدۇ﴾(((﴿ ،ئۇالر
(يەنى مۇناپىقالر) (سېنىڭ ھۆكمىڭنى قوبۇل قىلماي) ئۆزلىرىگە زۇلۇم قىلغاندا﴾(((،
﴿كىمكى بىرەر يامانلىق ياكى ئۆزىگە بىرەر زۇلۇم قىلىپ قويۇپ ،ئاندىن ﷲ دىن
مەغپىرەت تەلەپ قىلسا ،ئۇ ﷲ نىڭ مەغپىرەت قىلغۇچى ،ناھايىتى مېھرىبان ئىكەنلىكىنى
((( نىسا سۈرىسى 40ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( نىسا سۈرىسى 31ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( نىسا سۈرىسى 48ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( نىسا سۈرىسى 64ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
كۆرىدۇ﴾((( دېگەن ئايەتلەردۇر.
ھاكىم ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
سىلەر مەندىن نىسا سۈرىسى توغرىسىدا سوراڭالر ،ھەقىقەتەن مەن قۇرئاننى كىچىگىمدىن
تارتىپ ئوقۇيتتىم.
ﭑﭒﭓ
ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡﭢ
ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ
ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە مېھرىبان ﷲ نىڭ ئىسمى بىلەن باشاليمەن
ئى ئىنسانالر! سىلەرنى بىر ئىنساندىن (يەنى ئادەم ئەلەيھىسساالمدىن) ياراتقان ،شۇ
ئىنساندىن (يەنى ئۆز جىنسىدىن) ئۇنىڭ جۈپتىنى (يەنى ھەۋۋانى) ياراتقان ۋە ئۇالردىن (يەنى
ئادەم بىلەن ھەۋۋادىن) نۇرغۇن ئەر ـ ئايالالرنى ياراتقان پەرۋەردىگارىڭالردىن قورقۇڭالر ،بىر ـ
بىرىڭالردىن نەرسە سورىغاندا نامى بىلەن سورايدىغان ﷲ دىن قورقۇڭالر ،سىلە ـ رەھىمنى
ئۈزۈپ قويۇشتىن ساقلىنىڭالر ،ﷲ ھەقىقەتەن سىلەرنى (يەنى پۈتۈن ئەھۋالىڭالرنى) كۆزىتىپ
تۇرغۇچىدۇر﴿.﴾1
تەقۋادارلىق قىلىشقا ۋە ئۇرۇق ـ تۇغقانالرغا ياخشىلىق قىلىشقا دەۋەت قىلىش
توغرىسىدا
ﷲ تائاال مەخلۇقاتلىرىنى ئۆزىگىال ئىبادەت قىلىشقا بۇيرۇپ ۋە ئۇالرنى بىر جاندىن
ياراتقانلىقىنى يەنى تۇنجى قېتىم ئادەم ئەلەيھىسساالمنى يارىتىپ ،ئۇ ئۇخالۋاتقان ۋاقىتتا
سول قوۋۇرغىسىدىن ئايالى ھەۋۋانى ياراتقانلىقىنى ،ئاندىن ئۇ ئىككىسى ئارقىلىق پۈتكۈل
ئىنسانالرنى ياراتقانلىقىنى بايان قىلىپ مۇنداق دەيدۇ﴿ :ئى ئىنسانالر! سىلەرنى بىر ئىنساندىن
(يەنى ئادەم ئەلەيھىسساالمدىن) ياراتقان ،شۇ ئىنساندىن (يەنى ئۆز جىنسىدىن) ئۇنىڭ جۈپتىنى
(يەنى ھەۋۋانى) ياراتقان پەرۋەردىگارىڭالردىن قورقۇڭالر﴾.
20
ھەدىستە مۇنداق دەپ كەلدى« :شۈبھىسىزكى ،ئايال كىشى قوۋۇرغىدىن يارىتىلدى.
قوۋۇرغىنىڭ ئۇچ تەرىپى ئەگرىدۇر .سەن قوۋۇرغىنى تۈزلەيمەن دېسەڭ ،ئۇنى سۇندۇرۇپ
قويىسەن((( .ئەگەر سەن ئۇ ئەگرى قوۋۇرغىدىن ئۆز پېتىچە مەنپەئەتلىنەي دېسەڭ ،ئۇنىڭدىن
((( نىسا سۈرىسى 110ـ ئايەت.
((( يەنى بۇ يەردىكى «قوۋۇرغىنى تۈزلەيمەن دېسەڭ» دېگىنى ،ئەگەر بىر كىشى ئايالىنىڭ
مىجەزىنى بىرال قېتىمدا ئۆزگەرتىمەن دەپ ئويلىسا ،ئايالىدىن ئاجرىشىپ كېتىش ئاقىۋىتىگە دۇچ
كېلىدۇ .شۇڭا ئايالالرغا خۇددى ئەگرى قوۋۇرغىغا مۇئامىلە قىلغاندەك ،ناھايىتى ئېھتىيات بىلەن
مۇئامىلە قىلىش الزىم.
نىسا سۈرىسى
مەنپەئەتلىنەلەيسەن».
﴿ﷲ ئۇالردىن (يەنى ئادەم بىلەن ھەۋۋادىن) نۇرغۇن ئەر -ئايالالرنى ياراتتى﴾ يەنى
ﷲ تائاال ئادەم ۋە ھەۋۋادىن نۇرغۇنلىغان ئەرلەرنى ۋە ئايالالرنى ياراتتى ،ئۇالرنىڭ تۈرلىرى،
سۈپەتلىرى ،رەڭلىرى ۋە تىللىرى ئوخشاشمىغان ھالەتتە دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىغا
تارقالدى .ئۇالرنىڭ ئاخىرقى قايتىدىغان ئورنى ﷲ تائاالنىڭ دەرگاھى بولىدۇ.
﴿بىر -بىرىڭالردىن نەرسە سورىغاندا نامى بىلەن سورايدىغان ﷲ دىن قورقۇڭالر،
سىلە -رەھىمنى ئۈزۈپ قويۇشتىن ساقلىنىڭالر﴾ يەنى سىلەر ﷲ تائاالغا بويسۇنۇش بىلەن
ئۇنىڭدىن قورقۇڭالر .زەھھاك بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :نامى بىلەن
كېلىشىم تۈزىشىدىغان ۋە ۋەدە قىلىشىدىغان ﷲ تائاالدىن قورقۇڭالر.
ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما ،مۇجاھىد ،ئىكرىمە ،ھەسەن ،زەھھاك ۋە رەبىيئ
قاتارلىقالر بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :سىلەر ئۇرۇق ـ تۇغقاندارچىلىقنى
ئۈزۈۋېتىشتىن ساقلىنىڭالر .بەلكى ،ئۇرۇق ـ تۇغقانالرغا ياخشىلىق قىلىپ ،تۇغقاندارچىلىقنى
مۇستەھكەملەڭالر.
﴿ﷲ ھەقىقەتەن سىلەرنى (يەنى پۈتۈن ئەھۋالىڭالرنى) كۆزىتىپ تۇرغۇچىدۇر﴾ يەنى ئۇ
سىلەرنىڭ ھەممە ئىشلىرىڭالرنى ۋە ھەممە ھالەتلىرىڭالرنى كۆزەتكۈچىدۇر .ﷲ تائاال بۇ ھەقتە
مۇنداق دەيدۇ﴿ :ﷲ ھەممە نەرسىنى كۆرۈپ تۇرغۇچىدۇر﴾(((.
ئىمام بۇخارىنىڭ ھەدىسىدە مۇنداق دەپ كەلدى« :سەن ﷲ تائاالغا خۇددى سەن
ئۇنى كۆرۈۋاتقاندەك ئىبادەت قىلغىن ،ئەگەر سەن ئۇنى كۆرمىسەڭمۇ ،جەزمەن ئۇ سېنى كۆرۈپ
تۇرىدۇ» .ﷲ تائاال ئىنسانالرغا ،ئۇالرنىڭ بىر ـ بىرىگە مېھرىبانلىق قىلىشى ،ئۆزلىرىنىڭ
ئارىسىدىكى پېقىر ۋە ئاجىزالرغا ياخشىلىق قىلىشى ئۈچۈن ،ئۇالرنىڭ ئەسلىدە بىر ئاتا ۋە بىر
ئانىدىن تۇغۇلغان قېرىنداش ئىكەنلىكىنى ئەسلەتتى.
ئىمام مۇسلىم جەرىر ئىبنى ئابدۇلالھنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالم پېشىن نامىزنى ئوقۇپ بولۇپ ،ساھابىلىرىگە تەبلىغ قىلىۋاتقاندا ،مۇزەر
قەبىلىسىلىك بىر تۈركۈم پېقىر كىشىلەر يېتىپ كەلدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم ئۇ تەبلىغىدە
ﷲ تائاالنىڭ﴿ :ئى ئىنسانالر! سىلەرنى بىر ئىنساندىن (يەنى ئادەم ئەلەيھىسساالمدىن)
ياراتقان ،شۇ ئىنساندىن (يەنى ئۆز جىنسىدىن) ئۇنىڭ جۈپتىنى (يەنى ھەۋۋانى) ياراتقان ۋە
ئۇالردىن (يەنى ئادەم بىلەن ھەۋۋادىن) نۇرغۇن ئەر -ئايالالرنى ياراتقان پەرۋەردىگارىڭالردىن
قورقۇڭالر ،بىر -بىرىڭالردىن نەرسە سورىغاندا نامى بىلەن سورايدىغان ﷲ دىن قورقۇڭالر،
سىلە -رەھىمنى ئۈزۈپ قويۇشتىن ساقلىنىڭالر ،ﷲ ھەقىقەتەن سىلەرنى (يەنى پۈتۈن
ئەھۋالىڭالرنى) كۆزىتىپ تۇرغۇچىدۇر﴾ ۋە﴿ :ئى مۆمىنلەر! ﷲ دىن قورقۇڭالر ،ھەر ئادەم ئەتە
(يەنى قىيامەت كۈنى) ئۈچۈن (ياخشى ئەمەللەردىن) نېمىلەرنى تەييارلىغانلىقىغا قارىسۇن﴾
دېگەن ئايىتىنى ئوقۇغاندىن كېيىن ،ساھابىلەرنى سەدىقە قىلىشقا رىغبەتلەندۈرۈپ« :سىلەر
(((
((( بۇرۇج سۈرىسى 9ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( ھەشىر سۈرىسى 18ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
21
دىناردىن ،دەرھەمدىن ،بۇغدايدىن ۋە خورمىدىن سەدىقە قىلىڭالر »...دېگەنىدى .يەنە بىر
رىۋايەتتە :بۇ سۈرىنىڭ بېشىدىن باشالپ ئۈچ ئايەت ئوقۇدى ،دەپ بايان قىلىندى.
*******
ﭰ ﭱ ﭲﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ
ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒﮓ ﮔ ﮕ
ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦﮧ ﮨ
ﮩﮪﮫﮬﮭﮮﮯ ﮰﮱﯓ
يېتىملەرنىڭ مال ـ مۈلكىنى (ئۇالر باالغەتكە يەتكەن چاغدا) بېرىڭالر ،ياخشىسىنى يامانغا
(يەنى ئۇالرنىڭ ماللىرىنىڭ ياخشىسىنى ،ئۆزەڭالرنىڭ ماللىرىڭالرنىڭ يامىنىغا) تېگىشىۋالماڭالر؛
ئۇالرنىڭ مال ـ مۈلكىنى ئۆزەڭالرنىڭ مال ـ مۈلكىگە قوشۇپ يەۋالماڭالر .بۇ ھەقىقەتەن چوڭ
گۇناھتۇر﴿ .﴾2ئەگەر يېتىم قىزالرغا (ئۆيلىنىپ) ئادىل مۇئامىلىدە بواللماسلىقىڭالردىن (يەنى
تەربىيەڭالردا بىرەر يېتىم قىز بولۇپ ،ئۇنىڭغا شۇ قىزغا باراۋەر تۇرىدىغان قىزغا بېرىلىدىغان
مەھرىنى بېرەلمەسلىكىڭالردىن) قورقساڭالر ،ئۇنى تەرك ئېتىپ ،ئۆزەڭالر ياقتۇرىدىغان باشقا
ئايالالردىن ئىككىنى ،ئۈچنى ۋە تۆتنى ئېلىشىڭالرغا بولىدۇ ،ئەگەر (ئۇالرنىڭ ئارىسىدا) ئادىل
بواللماسلىقىڭالردىن قورقساڭالر ،بىر خوتۇن بىلەن ياكى قول ئاستىڭالردىكى چۆرىلەر بىلەن
كۇپايىلەنسەڭالر بولىدۇ .بىر خوتۇن بىلەن كۇپايىلىنىش زۇلۇم قىلماسلىققا ئەڭ يېقىندۇر﴿.﴾3
ئايالالرغا ئۇالرنىڭ مەھرىلىرىنى خۇشاللىق بىلەن سوغا قىلىپ بېرىڭالر .ئەگەر ئۇالر ئۇنىڭدىن
بىر قىسمىنى سىلەرگە ئۆتۈنۈپ بەرسە ،ئۇنى مەززىلىك ،سىڭىشلىق (يەنى پاكىستان ،ھاالل
بىلىپ) يەڭالر﴿.﴾4
يېتىمالرنىڭ مال ـ مۈلۈكلىرىنى ساقالشقا بۇيرۇش توغرىسىدا
22
ﷲ تائاال (يېتىمالرغا ئىگە بولغان كىشىلەرنى) يېتىملەر باالغەتكە يەتكەندە( ،ئۇالرغا)
ئۇالرنىڭ مال ـ مۈلكىنى تولۇق قايتۇرۇپ بېرىشكە بۇيرۇيدۇ ۋە يېتىمالرغا ئىگە بولغانالرنى
ئۇ مالالرنى يەۋېلىشتىن ۋە ئۇنى ئۆزىنىڭ ماللىرىغا قوشۇۋېلىشتىن توسىدۇ .شۇڭا ﷲ تائاال
مۇنداق دەيدۇ﴿ :ياخشىسىنى يامانغا (يەنى ئۇالرنىڭ ماللىرىنىڭ ياخشىسىنى ،ئۆزەڭالرنىڭ
ماللىرىڭالرنىڭ يامىنىغا) تېگىشىۋالماڭالر﴾.
سەئىد ئىبنى مۇسەييەب ۋە زۆھرى بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :يەنى
سەن يېتىمغا ئورۇقنى بېرىپ ،سېمىزنى ئېلىۋالما دېگەنلىك بولىدۇ.
ئىبراھىم نەخەئى ۋە زەھھاك بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :يېتىمغا
ساختىسىنى بېرىپ ،ئۆزەڭ ئەسلىسىنى ئېلىۋالما .سۇددى مۇنداق دەيدۇ :ئۇالر يېتىمنىڭ سېمىز
نىسا سۈرىسى
قويىنى ئېلىۋېلىپ ،ئۇنىڭ ئورنىغا ئورۇق قويدىن بىرنى سەپلەپ قويۇپ :بىر قويغا بىر قوي
بولدى؛ ۋە راست دەرھەمنى ئېلىۋېلىپ ،ئۇنىڭ ئورنىغا يالغان دەرھەمنى بېرىپ :بىر دەرھەمگە
بىر دەرھەم بولدى -،دەيتتى.
﴿ئۇالرنىڭ مال ـ مۈلكىنى ئۆزەڭالرنىڭ مال ـ مۈلكىگە قوشۇپ يەۋالماڭالر﴾ مۇجاھىد،
سەئىد ئىبنى جۇبەير ،مۇقاتىل ئىبنى ھەييان ،سۇددى ۋە سۇفيان ئىبنى ھۈسەين قاتارلىقالر بۇ
ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :سىلەر ئۇنى (يەنى يېتىمنىڭ ماللىرىنى ئۆزەڭلەرنىڭ
ماللىرى بىلەن) ئارىالشتۇرماڭالر ،بولمىسا ئۇنى يەپ قويىسىلەر.
﴿بۇ ھەقىقەتەن چوڭ گۇناھتۇر﴾ ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى
ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :يەنى ناھايىتى چوڭ گۇناھتۇر .شۇنىڭدەك مۇجاھىد ،ئىكرىمە،
سەئىد ئىبنى جۇبەير ،ھەسەن ،ئىبنى سىرىن ،قەتادە ،مۇقاتىل ئىبنى ھەييان ،زەھھاك،
ئەبۇمالىك ،زەيد ئىبنى ئەسلەم ۋە ئەبۇسىنان قاتارلىقالرمۇ (بۇ ئايەتنىڭ مەنىسىنى) ئىبنى
ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما دېگەندەك بايان قىلدى.
بۇ ئايەتنىڭ ئومۇمىي مەنىسى :يېتىمالرنىڭ ماللىرىنى ئۆزەڭلەرنىڭ ماللىرىڭالرغا قوشۇپ
يەۋېلىشىڭالر ،جەزمەن چوڭ گۇناھ ۋە چوڭ خاتالىقتۇر .سىلەر بۇنىڭدىن ساقلىنىڭالر
دېگەنلىكتۇر.
يېتىم قىزالرغا تويلۇق بېرىشتە ئادىل بولۇش توغرىسىدا
﴿ئەگەر يېتىم قىزالرغا (ئۆيلىنىپ) ئادىل مۇئامىلىدە بواللماسلىقىڭالردىن (يەنى تەربىيەڭالردا
بىرەر يېتىم قىز بولۇپ ،ئۇنىڭغا شۇ قىزغا باراۋەر تۇرىدىغان قىزغا بېرىلىدىغان مەھرىنى
بېرەلمەسلىكىڭالردىن) قورقساڭالر ،ئۇنى تەرك ئېتىپ ،ئۆزەڭالر ياقتۇرىدىغان باشقا ئايالالردىن
ئىككىنى ،ئۈچنى ۋە تۆتنى ئېلىشىڭالرغا بولىدۇ﴾ يەنى بىرىڭالرنىڭ ئىگىدارچىلىقىدا يېتىم قىز
بولسا ،ئۇ قىزنى ئالماقچى بولۇپ ،چىراي ۋە باشقا جەھەتلەردە ئۇ قىزغا ئوخشاش بولغان
قىزالرغا بېرىلىدىغان تويلۇقنى بېرەلمەسلىكتىن قورقساڭالر( ،ئۇ قىزنى ئالماي) ئۇنىڭدىن
باشقا قىزالرنى ئېلىڭالر .ﷲ رىزقىڭالرنى كېمەيتىپ قويمايدۇ.
ئىمام بۇخارى ئائىشە رەزىيەلالھۇ ئەنھانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
ئىگىدارچىلىقىدا بىر يېتىم قىز بار بىر ئادەم بولۇپ ،ئۇ قىز ئۇ ئادەمنىڭ مال ـ مۈلكىگە ۋە
خورمىلىقىغا شېرىك ئىدى .ئۇ ئادەم ئۇ قىزنى نىكاھىغا ئالدى .بۇنداق قىلىشى ،ئۇ قىزنى
ياخشى كۆرگەنلىكىدىن بولماي ،بەلكى ئۇ قىزنىڭ مال ـ مۈلكىنى كۆزلىگەنلىكىدىن ئىدى.
شۇنىڭ بىلەن بۇ ئايەت نازىل بولدى.
ئىمام بۇخارى ئۇرۋە ئىبنى زۇبەيرنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :مەن ئائىشە
رەزىيەلالھۇ ئەنھادىن بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە سورىدىم .ئائىشە رەزىيەلالھۇ ئەنھا :ئى
ھەمشىرەمنىڭ ئوغلى! بۇ بىر ئادەم ئىگە بولغان يېتىم قىزدۇر ،قىز ئۇ ئادەمنىڭ مېلىغا شېرىك
ئىدى .ئۇ كىشى قىزنىڭ مال ـ مۈلكىگە ۋە ئۇنىڭ چىرايىغا قىزىقىپ قالدى ،ئەمما ئۇ قىزغا تويلۇق
23
بېرىشتە ئادىل بولماي (ئۇ قىزدىن باشقىسىنى ئالغىنىدا بېرىدىغان تويلۇقنى بەرمەستىن)،
(ئۇ قىزنى) ئالماقچى بولدى .ئاندىن يېتىم قىزالرغا ئىگە بولغان كىشىلەر ئۇ قىزالرغا ئادىللىق
قىلماي تۇرۇپ ۋە تويلۇقنى تولۇق بەرمەي تۇرۇپ ،ئۇالرنى ئېلىشتىن چەكلەندى .ئەگەر ئۇالر
يېتىم قىزالرغا ئادىل بواللمىسا ،ئۇالرغا كۆڭلى تارتقان باشقا قىزالردىن ئېلىشقا رۇخسەت
بېرىلدى .كىشىلەر بۇ ئايەت چۈشۈپ بولغاندىن كېيىن ،پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمدىن پەتىۋا
سوراشقا باشلىدى .شۇنىڭ بىلەن ،ﷲ تائاال بۇ ئايەتنى نازىل قىلدى(﴿ :ئى مۇھەممەد!)
سەندىن ئايالالر توغرىسىدا پەتىۋا سورايدۇ.(((﴾...
ئائىشە رەزىيەلالھۇ ئەنھا﴿ :ئۇالرنى ئەرگە بەرمەيسىلەر﴾((( دېگەن ئايەتنىڭ مەنىسى،
سىلەرنىڭ بىرىڭالر قېشىدىكى يېتىم قىزنىڭ مال ـ مۈلكى ئاز ،ئۆزى سەت بولسا ئۇنى ئالمايدۇ
دېگەنلىك بولىدۇ -،دېدى .مال ـ مۈلكى ئاز ،ئۆزى سەت يېتىم قىزالرنى ئېلىشنى خالىماي،
مال – مۈلكى كۆپ ۋە چىرايلىق قىزالرغا قىزىقىپ (ئۇالرنى) ئالماقچى بولغانالر (ئۇ قىزالرنىڭ)
تويلۇقىنى تولۇق بەرمىگۈچە ،ئۇالرنى ئېلىشتىن چەكلەندى.
پەقەت تۆتال ئايال ئېلىشقا رۇخسەت قىلىنغانلىقى
﴿ئۆزەڭالر ياقتۇرىدىغان باشقا ئايالالردىن ئىككىنى ،ئۈچنى ۋە تۆتنى ئېلىشىڭالرغا بولىدۇ﴾
يەنى سىلەر ئۇ يېتىم قىزالردىن باشقا خالىغان ئايالالرنى ئېلىڭالر ،خالىساڭالر ئىككىنى،
ئۈچنى ،تۆتنى ئېلىڭالر .ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما ۋە كۆپلىگەن ئالىمالر بۇ ئايەتكە
ئاساسەن :بىر ئادەمنىڭ بىرال ۋاقىتتا بىردىن تۆتكىچە خوتۇننى نىكاھىدا ساقلىشى دۇرۇس
(لېكىن تۆتتىن ئارتۇقنى ساقلىسا بولمايدۇ) -،دېدى .چۈنكى ،بۇ يەردىكى ئايەتنىڭ مەزمۇنى
خوتۇن ئېلىشنى يولغا قويۇش توغرۇلۇقتۇر ،ئەگەر تۆتتىن ئارتۇق خوتۇننى ساقالش دۇرۇس
بولىدىغان بولسا ،ئەلۋەتتە (ﷲ تائاال) بۇنى بايان قىالتتى.
24
ئىمام ئەھمەد سالىمنىڭ ئاتىسىنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :سەقەفىيلىك
غەيالن ئىبنى سەلەمە مۇسۇلمان بولغاندا ،ئۇنىڭ ئون ئايالى بار ئىدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم
ئۇنىڭغا :ئاياللىرىڭنىڭ ئىچىدىن تۆتنى تاللىۋالغىن -،دېدى .غەيالن ئىبنى سەلەمە تۆتنى
تاللىۋالدى .ئۇ ئۆمەرنىڭ خەلىپىلىك دەۋرىگە كەلگەندە ،بۇ تۆت ئايالىنىمۇ تاالق قىلىۋەتتى
ۋە مال ـ مۈلكىنى بالىلىرىغا تەقسىم قىلىپ بەردى .ئۆمەرگە بۇ ھەقتە خەۋەر يەتكەندە،
(ئۆمەر) ئۇنىڭغا :ھەقىقەتەن مەن شەيتان ئوغرىلىقچە سۆز ئاڭالۋاتقاندا ،سېنىڭ ئۆلۈم
خەۋىرىڭنى ئاڭلىۋېلىپ ،بۇ ئىشنى سېنىڭ كۆڭلۈڭگە سالدىمىكىن دەپ گۇمان قىلىمەن،
سەن ئازال ياشايدىغاندەك تۇرىسەن .ﷲ نىڭ نامى بىلەن قەسەمكى ،سەن ئاياللىرىڭ بىلەن
يېنىشىسەن ۋە تەقسىم قىلىپ بولغان مال ـ مۈلكىڭنى قايتۇرۇۋالىسەن ياكى سەن ئۆلگەندە،
مەن ئاياللىرىڭغا سېنىڭ ماللىرىڭدىن مىراس بۆلۈپ بېرىمەن ۋە ئەبۇرىغالنىڭ قەبرىسىنى چالما
((( نىسا سۈرىسى 127ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( نىسا سۈرىسى 127ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
نىسا سۈرىسى
ـ كېسەك قىلغاندەك ،سېنىڭ قەبرەڭنىمۇ چالما ـ كېسەك قىلىشقا بۇيرۇيمەن -،دېدى(((.
بۇ ھەدىستىن شۇنداق دەلىل ئاالاليمىزكى ،ئەگەر بىر كىشنىڭ تۆتتىن ئارتۇق ئايالنى
ساقلىشى دۇرۇس بولسا ،ئەلۋەتتە پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم غەيالن ئىبنى سەلەمەنىڭ قالغان
ئاياللىرىنىمۇ ئۇنىڭ ئەمرىدە قېلىشقا رۇخسەت قىالتتى .ئۇالرمۇ غەيالن ئىبنى سەلەمە بىلەن
بىللە ئىسالم دىنىغا كىرگەن ئىدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ غەيالننى ئاياللىرىنىڭ
ئىچىدىن تۆتنى تاللىۋېلىپ ،قالغانلىرىنى قويۇپ بېرىشكە بۇيرۇغانلىقى ،ئەلۋەتتە ،تۆتتىن
ئارتۇق ئايالنى بىراقال نىكاھىدا ساقالشنىڭ دۇرۇس ئەمەسلىكىنى بىلدۈرىدۇ.
ئادىل بواللماسلىقتىن قورققاندا بىر ئايال بىلەنال ئۆتۈش توغرىسىدا
﴿ئەگەر (ئۇالرنىڭ ئارىسىدا) ئادىل بواللماسلىقىڭالردىن قورقساڭالر ،بىر خوتۇن
بىلەن ياكى قول ئاستىڭالردىكى چۆرىلەر بىلەن كۇپايىلەنسەڭالر بولىدۇ﴾ .بەندىلەرنىڭ
ئادىل بواللمايدىغانلىقى توغرىسىدا ﷲ تائاال مۇنداق دەيدۇ﴿ :قانچە تىرىشساڭالرمۇ
ئاياللىرىڭالرغا (مۇھەببەتتە ۋە دىلنىڭ مايللىغىدا) باراۋەر مۇئامىلىدە بولۇشقا ھەرگىز قادىر
بواللمايسىلەر﴾(((.
لېكىن چۆرىلەرنىڭ ئارىسىدا ئادىللىق قىلىش ۋاجىب ئەمەس ،بەلكى ،بۇ مۇستەھەبتۇر،
ئادىللىق قىلىش ياخشىدۇر ،قىلمىسا ھېچقانداق گۇناھ بولمايدۇ﴿ .بىر خوتۇن بىلەن
كۇپايىلىنىش زۇلۇم قىلماسلىققا ئەڭ يېقىندۇر﴾.
تويلۇق بېرىشنىڭ ۋاجىبلىقى
﴿ئايالالرغا ئۇالرنىڭ مەھرىلىرىنى خۇشاللىق بىلەن سوغا قىلىپ بېرىڭالر﴾ ساھابىلەر
ۋە تابىئىنالرنىڭ بۇ ئايەت ھەققىدە بىر نەچچە خىل كۆز قاراشلىرى بار .بۇ كۆز قاراشالرنى
يىغىنچاقالپ ئېيتقاندا :ئەر كىشىنىڭ ئايال كىشىگە تويلۇق بېرىشى ۋاجىب بولۇپ ،ئۇ تويلۇقنى
ئۇ ئايالالرغا خۇشاللىق ۋە رازىلىق بىلەن بېرىشى الزىم .ئەگەر (ئەر كىشى :مەن ساڭا مۇنچىلىك
تويلۇق بېرىمەن دەپ) تويلۇقنى ئاتاپ بولغاندىن كېيىن ياكى تويلۇقتىن بىر قىسمىنى بېرىپ
بولغاندىن كېيىن ،ئايال قالغان بىر بۆلۈكىنى ئەرگە ئۆتۈنۈپ بەرسە ،ئۇنى ھاالل ،پاك دەپ
يېسە بولىدۇ .شۇڭا ﷲ تائاال مۇنداق دېدى﴿ :ئەگەر ئۇالر ئۇنىڭدىن بىر قىسمىنى سىلەرگە
ئۆتۈنۈپ بەرسە ،ئۇنى مەززىلىك ،سىڭىشلىق (يەنى پاكىستان ،ھاالل بىلىپ) يەڭالر﴾.
*******
((( ئۆمەرنىڭ ئۇنى ئاياللىرى بىلەن يېنىشىشقا بۇيرۇشىدىكى سەۋەب ،ئۇ ئۆلگەندە ئاياللىرىغا مال ـ مۈلكىدىن مىراس
بۆلۈپ بېرىلىشى الزىم بولىدۇ .مەلۇم بىر كىشىنىڭ :مەن ئۆلگەندىن كېيىن ئاياللىرىم مەندىن مىراس ئالىدىغۇ دەپ،
ئاياللىرىنىڭ خېتىنى بېرىش توغرا ئەمەس .شۇڭا ئۆمەر بۇ يەردە ئۇ كىشىنى ئاياللىرى بىلەن يېنىشىشقا ،ئەگەر يېنىشمىسا،
ئۇ ئۆلگەندىن كېيىن ،ئۇنىڭ ئاياللىرىغا (ئۇنىڭ مال ـ مۈلكىدىن) مىراس ئېلىپ بېرىدىغانلىقىنى ئېيتقان.
((( نىسا سۈرىسى 129ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
25
ﯔﯕﯖ ﯗ ﯘ ﯙﯚﯛ ﯜﯝﯞﯟﯠﯡﯢ ﯣ
ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱﯲ ﯳ ﯴ
ﯵ ﯶ ﯷ ﯸﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃﰄ ﰅ
ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﰏ
ﷲ تىرىكچىلىكىڭالرنىڭ ئاساسى قىلغان ماللىرىڭالرنى ئەخمەقلەرگە تۇتقۇزۇپ
قويماڭالر ،ئۇالرنى يېمەك ـ ئىچمەك ،كىيىم ـ كېچەكلەر بىلەن تەمىنلەڭالر .ئۇالرغا چىرايلىق
سۆز قىلىڭالر﴿ .﴾5يېتىملەرنى باالغەتكە يەتكەنگە قەدەر سىناپ تۇرۇڭالر ،ئۇالردا ماللىرىنى
باشقۇرااليدىغان ھالەتنى بايقىساڭالر ،ئۇالرغا مال ـ مۈلكىنى تاپشۇرۇپ بېرىڭالر؛ ئۇالرنىڭ
چوڭ بولۇپ قېلىشىدىن قورقۇپ مال ـ مۈلكىنى بۇزۇپ ـ چېچىپ يەۋالماڭالر( .يېتىمگە ۋەسى
بولغانالردىن) كىمكى باي ئىكەن (ۋەسى بولغانلىق ھەققى ئۈچۈن) يېتىمنىڭ مال ـ مۈلكىنى
يېيىشتىن ئۆزىنى ساقلىسۇن( ،سىلەردىن) كىمكى يوقسۇل ئىكەن ،ئۇ (ئۆز ئەمگىكىنىڭ
ھەققى ئۈچۈن) مۇۋاپىق رەۋىشتە يېسۇن ،ئۇالر (يەنى باالغەتكە يەتكەن يېتىملەر) نىڭ مال ـ
مۈلكىنى تاپشۇرۇپ بېرىدىغان چاغدا باشقىالرنى گۇۋاھ قىلىپ قويۇڭالر ،ﷲ ھېساب ئېلىشقا
يېتەرلىكتۇر﴿.﴾6
ئەقلى كەم ،گالۋاڭ ،لەقۋا كىشىلەرنىڭ ماللىرىنى خالىغانچە ئىشلىتىشىنى
چەكلەش توغرىسىدا
26
ﷲ تائاال بۇ ئايەتتە بەندىلىرىگە تىرىكچىلىكنىڭ ئاساسى قىلىپ بەرگەن مالالرنى ئەقلى
كەم ۋە گومۇش كىشىلەرنىڭ ئۆز ماللىرىنى قااليمىقان ئىشلىتىشكە شارائىت يارىتىپ بېرىشىدىن
توسىدۇ .ئەقلى كەم ۋە گومۇشالرغا ئۆزلىرىنىڭ ماللىرىنى ئىشلىتىشتىن تۆۋەندىكى سەۋەبلەر
تۈپەيلىدىن چەكلەش ھۆكمى يولغا قويۇلدى :بىرىنچى ،مال ئىگىسىنىڭ يېشى كىچىك بولسا.
ئىككىنچى ،ئەقلىدىن ئادىشىپ قالغان ئادەم بولسا .ئۈچىنچى ،ئەقلىي ئىقتىدارى ئاجىز ياكى
دىنى سۇس ئادەم بولۇپ ،مالنى يامان يەرلەرگە ئىشلىتىپ قېلىش ئېھتىماللىقى بولۇپ قالسا(((.
تۆتىنچى :ۋەيران بولۇپ كېتىش ئېھتىماللىقى بولسا .ۋەيران بولۇپ كېتىش دېگىنىمىز ،بىر
كىشى ناھايىتى نۇرغۇن قەرزگە بوغۇلۇپ قالغان بولسا ،ئۇنىڭ مال ـ مۈلكى قەرزلىرىنى ئادا
قىلىشقا يەتمىسە ،بۇ ئەھۋالدا قەرز ئىگىلىرى ھاكىمدىن ۋەيران بولغان كىشىگە ماللىرىنى
خالىغانچە سەرپ قىلىشقا چەكلىمە قويۇشنى تەلەپ قىلسا ،ھاكىم ئۇنىڭغا چەكلىمە قويىدۇ.
مانا بۇالر ،مېلىنى خالىغانچە ئىشلىتىشتىن چەكلەيدىغان سەۋەبلەردۇر.
﴿ﷲ تىرىكچىلىكىڭالرنىڭ ئاساسى قىلغان ماللىرىڭالرنى ئەخمەقلەرگە تۇتقۇزۇپ
((( يەنى بىر كىشى ئەقىلسىزلىكى ،دىندار ياكى ياخشى ئەمەسلىكى سەۋەبىدىن مال ـ مۈلكىنى ھاراق ،زىنا ياكى قىمار
دېگەنگە ئوخشاش يامان يەرلەرگە ئىشلەتسە ،ئۇ كىشىگىمۇ چەكلىمە قويۇلىدۇ ،گەرچە مال ئۇ كىشنىڭ ئىگىدارچىلىقىدا
بولسىمۇ ،ھەقىقەتتە ئۇ مال ﷲ نىڭ مۈلكىدۇر ،ئۇنى ﷲ نىڭ مۈلكىنى يامان يەرلەرگە ئىشلىتىشىدىن توسۇش
الزىم.
نىسا سۈرىسى
قويماڭالر﴾ زەھھاك بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق
دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :ئايەتتىكى ئەخمەقلەر دېگەن سۆزدىن كىچىك بالىالر ۋە ئايالالر
كۆزدە تۇتۇلىدۇ.
شۇنىڭدەك ،ئىبنى مەسئۇد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇ ،ھەكەم ئىبنى ئۇيەينە ،ھەسەن ۋە زەھھاك
قاتارلىقالرمۇ :ئايەتتىكى ئەخمەقلەر دېگەن سۆزدىن كىچىك بالىالر ۋە ئايالالر كۆزدە تۇتۇلىدۇ-،
دېدى .سەئىد ئىبنى جۇبەير :ئۇالر يېتىم بالىالر -،دېدى .مۇجاھىد ،ئىكرىمە ۋە قەتادە :ئۇالر
ئايالالر -،دېدى.
ماللىرىنى ئىشلىتىشتىن چەكلەنگەن كىشىلەرنى يېمەك ـ ئىچمەك بىلەن
تەمىنلەش توغرىسىدا
﴿ئۇالرنى يېمەك -ئىچمەك ،كىيىم -كېچەكلەر بىلەن تەمىنلەڭالر .ئۇالرغا چىرايلىق سۆز
قىلىڭالر﴾ ئەلى ئىبنى ئەبۇتەلھە ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :يەنى تۇرمۇشۇڭ ئۈچۈن ساڭا ئاتا قىلىنغان مالالرنى ئايالىڭغا ياكى بالىلىرىڭغا
بېرىپ تۈگىتىپ قويۇپ ،ئاندىن ئۇالرنىڭ قوللىرىغا قاراپ قالمىغىن .بەلكى ،ماللىرىڭنى چىڭ
تۇتۇپ ،ئۇنى ياخشى باشقۇرغىن (ئۇنى تىجارەت ئارقىلىق ياخشىلىغىن) .ھەمدە ئۇالرنىڭ
كىيىم ـ كېچەكلىرىنى ۋە يېمەك ـ ئىچمەكلىرىنى ئۆزەڭ بېرىدىغان (تەمىنلىگۈچى) بولغىن!
مۇجاھىد بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :بۇ ئايەت باال ـ چاقا ۋە چەكلىمە
قويۇلغان كىشىلەرگە كىيىم ـ كېچەك ۋە يېمەك ـ ئىچمەك بېرىش ،ياخشى سۆز ۋە ياخشى
مۇئامىلە قىلىش قاتارلىقالرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
يېتىملەرنىڭ ماللىرىنى ئۇالر باالغەتكە يەتكەندە ،سىناپ بېقىپ ئاندىن
بېرىش توغرىسىدا
﴿يېتىملەرنى باالغەتكە يەتكەنگە قەدەر سىناپ تۇرۇڭالر﴾ ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما،
مۇجاھىد ،ھەسەن ،سۇددى ۋە مۇقاتىل ئىبنى ھەييان قاتارلىقالر بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە
مۇنداق دەيدۇ :يېتىمالرنى سىناپ بېقىڭالر .مۇجاھىد﴿ :باالغەتكە يەتكەنگە﴾ دېگەن ئايەت
ھەققىدە :يەنى ئېھتىالم يېشىغا يەتسە -،دەيدۇ.
كۆپ ساندىكى ئالىمالر مۇنداق دېدى :بىر بالىنىڭ باالغەتكە يېتىشىدە مۇنداق ئىككى خىل
ئاالمەت بولىدۇ :بىرىنچى ئاالمەت ،ئۇنىڭ ئېھتىالم بولۇشى بىلەن .يەنى ئۇ قاچانكى ئۇخلىغاندا،
ئۆزىدىن ئىسپىرمىنىڭ ئېتىلىپ چىققىنىنى كۆرسە ،شۇ چاغدا باالغەتكە يەتكەن ھېسابلىنىدۇ.
ئەبۇ داۋۇد بۇ ھەقتە ئەلى رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
مەن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ« :ئېھتىالم بولغاندىن كېيىن يېتىم ھېسابالنمايدۇ .بىر كۈن
كەچكىچە گەپ قىلماي شۈك تۇرۇۋېلىش ياخشى بولمايدۇ» دېگەنلىكىنى ئاڭلىدىم.
27
ئىمام ئەبۇ داۋۇد ئائىشە رەزىيەلالھۇ ئەنھا ۋە باشقا ساھابىلەردىن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ
مۇنداق دېگەنلىكى رىۋايەت قىلىدۇ« :قەلەم ئۈچ خىل كىشىدىن كۆتۈرۈلۈپ كەتتى((( .ئۇالرنىڭ
بىرىنچىسى ،كىچىك باال باالغەتكە يەتكۈچە .ئىككىنچىسى :ئۇخالپ قالغان كىشى ئويغانغىچە.
ئۈچىنچىسى ئېلىشىپ قالغان كىشى ئوڭشالغۇچە».
باالغەتكە يېتىشنىڭ ئىككىنچى ئاالمىتى ،ئون بەش ياشقا تولۇق توشقان بولۇشى شەرت
قىلىنىدۇ((( .ئۇالر بۇ ھۆكۈمنى (پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ تۆۋەندىكى) ھەدىسىدىن ئالغان.
ئىمام بۇخارى ۋە مۇسلىم ئىبنى ئۆمەر رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت
قىلىدۇ :مەن ئۇھۇد كۈنى (ئۇرۇشقا چىقىش ئۈچۈن) پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمغا نامزات قىلىپ
كۆرسىتىلدىم ،مەن (ئۇ چاغدا) ئون تۆت ياش ئىدىم .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم ماڭا رۇخسەت
قىلمىدى .مەن خەندەك كۈنى ئۇرۇشقا چىقىش ئۈچۈن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمغا نامزات
قىلىپ كۆرسىتىلدىم ،مەن ئۇ چاغدا ئون بەش ياش ئىدىم .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم ماڭا
رۇخسەت قىلدى .ئۆمەر ئىبنى ئابدۇلئەزىز بۇ ھەدىسنى ئاڭلىغاندىن كېيىن مۇنداق دېدى :بۇ
ھەقىقەتەن نارەسىدىلىك بىلەن باالغەتنىڭ ئارىسىدىكى پەرقتۇر.
ئالىمالر :ئۇياتلىق جاينىڭ ئەتراپىغا ئۈنگەن تۈك باالغەتكە يەتكەنلىكنىڭ ئاالمىتىمۇ
ياكى ئەمەسمۇ؟ -دېگەن مەسىلە توغرۇلۇق ئىختىالپ قىلىشىپ قالدى .لېكىن توغرا بولغان
كۆز قاراش ئۇياتلىق جايغا ئۈنگەن تۈك باالغەتكە يەتكەنلىكنىڭ ئاالمىتى بولۇپ ،ئىمام ئەھمەد
ۋە ئەتىيە قۇرەزى قاتارلىقالر رىۋايەت قىلغان ھەدىس بۇنىڭ پاكىتىدۇر .ئەتىيە قۇرەزى مۇنداق
دەيدۇ :بىز قۇرەيزى ئۇرۇشىدا پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ قېشىغا ئېلىپ بېرىلدۇق((( .شۇ
چاغدا (ئەۋرەت جايىغا) تۈك چىققانالرنىڭ ھەممىسى ئۆلتۈرۈلۈپ ،تۈك چىقمىغانالر قويۇپ
بېرىلگەن ئىدى .مەنمۇ تۈك چىقمىغانالردىن ئىدىم قويۇپ بېرىلدىم.
﴿ئۇالردا ماللىرىنى باشقۇرااليدىغان ھالەتنى بايقىساڭالر ،ئۇالرغا مال ـ مۈلكىنى تاپشۇرۇپ
بېرىڭالر﴾ سەئىد ئىبنى جۇبەير بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :يەنى سىلەر
ئۇالردا ئۆزلىرىنىڭ دىنىدا مەھكەم تۇرالىغۇدەك ۋە ماللىرىنى باشقۇرۇپ ساقلىيالىغۇدەك ھالەتنى
كۆرسەڭالر ،ئۇالرنىڭ ماللىرىنى ئۆزلىرىگە تاپشۇرۇپ بېرىڭالر.
28
ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما ۋە ھەسەنبەسرى قاتارلىقالرمۇ شۇنىڭغا ئوخشاش بايان
قىلدى .قىقھىشۇناس ئالىمالر مۇنداق دەيدۇ :كىچىك باال ئۆزىنىڭ توغرا دىنىدا مەھكەم
تۇرالىغۇدەك ۋە مال ـ مۈلكىنى باشقۇرالىغۇدەك بولغاندا ،ئۇنىڭ ئۈستىدىكى چەكلىمە كۆتۈرۈلۈپ
كېتىدۇ .ئۇنىڭغا ئىگىدارچىلىق قىلغان كىشىنىڭ قولىدىكى مال ـ مۈلۈكلىرى (ئۇنىڭغا) تاپشۇرۇپ
بېرىلىدۇ.
((( يەنى بۇ ئۈچ خىل كىشىنىڭ ئۆتكۈزۈپ سالغان خاتالىقلىرى يېزىلمايدۇ.
((( يەنى بىر باال ئون بەش ياشقا كىرگەندىن كېيىن ئېھتىالم بولمىسىمۇ ،باالغەتكە يەتكەن ھېسابلىنىدۇ.
((( يەنى قۇرەيزىلىك يەھۇدىيالر پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم بىلەن تۈزگەن ئەھدىنى بۇزۇپ ،پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمغا
قارشى خەندەك ئۇرۇشىغا كەلگەن كاپىرالر بىلەن بىرلەشكەن .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم ئۇ ئۇرۇشقا كەلگەن كاپىرالرنى ﷲ
تائاالنىڭ ياردىمى بىلەن يەڭگەندىن كېيىن ،بۇ يەھۇدىيالرنىڭ ئەدىىبىنى بەرگەن.
نىسا سۈرىسى
پېقىر كىشىلەرنىڭ يېتىمالرنىڭ ماللىرىدىن ئۆزلىرىنىڭ ئەمگىكىگە اليىق
رەۋىشتە يېيىشىنىڭ دۇرۇسلىقى
﴿ئۇالرنىڭ چوڭ بولۇپ قېلىشىدىن قورقۇپ مال ـ مۈلكىنى بۇزۇپ -چېچىپ يەۋالماڭالر﴾
يەنى ﷲ تائاال بۇ ئايەتتە زۆرۈر ئېھتىياجى بولمىغانالرنى يېتىمالرنىڭ مېلىدىن يېيىشتىن
توستى.
﴿(يېتىمگە ۋەسى بولغانالردىن) كىمكى باي ئىكەن (ۋەسى بولغانلىق ھەققى ئۈچۈن)
يېتىمنىڭ مال -مۈلكىنى يېيىشتىن ئۆزىنى ساقلىسۇن( ،سىلەردىن) كىمكى يوقسۇل ئىكەن ،ئۇ
(ئۆز ئەمگىكىنىڭ ھەققى ئۈچۈن) مۇۋاپىق رەۋىشتە يېسۇن﴾ يەنى ئۇنىڭ ئەمگىگىگە چۇشلۇق
يېسۇن دېگەنلىكتۇر .ئىبنى ئەبۇھاتەم ئائىشە رەزىيەلالھۇ ئەنھانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :بۇ ئايەت يېتىمالرغا ئىگە بولغان كىشىلەر توغرىسىدا چۈشتى.
ئىمام ئەھمەد ئەمر ئىبنى شۇئەيبنىڭ بوۋىسىنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
بىر كىشى پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمدىن :مېنىڭ مال ـ مۈلكىم يوق( ،ۋە لېكىن) مېنىڭ
ئىگىدارچىلىقىمدا يېتىم باال بار ،مەن قانداق قىلىشىم كېرەك؟ -دەپ سورىدى .پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالم ئۇنىڭغا« :سەن قولۇڭدىكى يېتىمنىڭ مال ـ مۈلكىدىن ئىسراپ قىلماي ،بۇزۇپ
چاچماي ،بىر نەرسىنى تىقىۋالماي ۋە ئۆزەڭنىڭ مال ـ مۈلكىنى ساقلىماستىن (يەنى سەن
ئۇنىڭ مال ـ مۈلكىنى يەپ ،ئۆزەڭنىڭكىنى ساقالپ قويماستىن) يېگىن» دېدى.
﴿ئۇالر (يەنى باالغەتكە يەتكەن يېتىملەر) نىڭ مال -مۈلكىنى تاپشۇرۇپ بېرىدىغان
چاغدا﴾ يەنى يېتىمالر باالغەتكە يەتكەن ۋە ئەقىل يېشىغا توشقاندا ،ئۇالرغا ماللىرىنى
تاپشۇرۇپ بېرىڭالر ،ماللىرىنى تاپشۇرۇپ بەرگەندە﴿ ،باشقىالرنى گۇۋاھ قىلىپ قويۇڭالر﴾ ﷲ
تائاال يېتىمالرنىڭ ماللىرىنى قوللىرىغا ئېلىپ بولغاندىن كېيىن ،ئۇنىڭدىن تېنىۋالماسلىقى
ئۈچۈن ،ئىگىدارچىلىقىدا يېتىم باال بار كىشىلەرنى يېتىمالر (باالغەتكە يېتىپ ،ئۇالر) غا
ماللىرىنى تاپشۇرۇپ بەرگەندە ،باشقىالرنى گۇۋاھچى قىلىشقا بۇيرۇغان﴿ .ﷲ ھېساب ئېلىشقا
يېتەرلىكتۇر﴾ يەنى ئىگىدارچىلىقىدا يېتىمالر بار كىشىلەر ،يېتىمالرغا ئىگە بولۇپ تۇرۇۋاتقاندا
ئۇالرغا قانداق مۇئامىلىدە بولدى ۋە يېتىمالرغا ماللىرىنى تاپشۇرۇپ بەرگەندە ،مال تولۇق
تاپشۇرۇپ بېرىلدىمۇ ياكى ھېساۋاتتا تولۇق بولۇپ ،ئەمەلىيەتتە كەم بېرىلدىمۇ ،ﷲ تائاال
ئۇالرنى كۆزىتىش ۋە ھېساب ئېلىشقا يېتەرلىكتۇر .شۇڭا ئىمام مۇسلىمنىڭ رىۋايەت قىلغان
ھەدىسىدە پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ ئەبۇزەر رەزىيەلالھۇ ئەنھۇغا مۇنداق دېگەنلىكى رىۋايەت
قىلىندى« :ئى ئەبۇزەر! مەن ھەقىقەتەن سېنى ئاجىز دەپ قارايمەن .ئۆزەمگە ياخشى كۆرگەن
نەرسىنى ساڭىمۇ ياخشى كۆرىمەن ،سەن ئىككى كىشىگىمۇ باشلىق بولمىغىن ۋە يېتىمنىڭ مال
ـ مۈلكىگە ئىگە بولمىغىن!»
*******
ﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗﭘ ﭙﭚﭛﭜﭝ
29
ﭞ ﭟ ﭠ ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ
ﭭﭮﭯﭰﭱﭲ ﭳﭴﭵﭶ ﭷﭸﭹﭺ
ﭻ ﭼﭽﭾﭿﮀﮁﮂﮃ ﮄﮅﮆﮇ
ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎﮏ ﮐ ﮑ ﮒ
ئاتا ـ ئانىسى ۋە تۇغقانلىرى قالدۇرغان مىراستا (يەنى مېيىتنىڭ تەرەكىسىدە) ئەرلەرنىڭ
ھەسسىسى بار ،ئاتا ـ ئانىسى ۋە تۇغقانلىرى قالدۇرغان مىراستا ئايالالرنىڭمۇ ھەسسىسى بار.
مەيلى ئۇ (يەنى تەرەكە) ئاز بولسۇن ياكى كۆپ بولسۇن ،ھەر ئادەم (ﷲ نىڭ ئادىل
شەرىئىتىدە) بەلگىلەنگەن ھەسسىسىنى ئالىدۇ﴿ .﴾7تەقسىمات ۋاقتىدا (ۋارىس ئەمەس)
تۇغقانالر( ،تۇغقان ئەمەس) يېتىملەر ۋە مىسكىنلەر ھازىر بولسا ،ئۇالرغا بۇنىڭدىن (يەنى
تەرەكىدىن ئۇالرنىڭ كۆڭلىنى ئېلىش ئۈچۈن بىر ئاز نەرسە) بېرىڭالر ،ئۇالرغا چىرايلىق
سۆز قىلىڭالر( ،يەنى بۇ كىچىكلەرنىڭ مېلى ،بىزنىڭ ئەمەس دېگەنگە ئوخشاش ئۆزرىنى
ئېيتىڭالر)﴿( .﴾8كىملەركى) ئۆزلىرىدىن قېلىپ قالىدىغان كىچىك بالىلىرى بولۇپ ،ئۇالردىن
قانداق ئەندىشە قىلىدىغان بولسا ،باشقىالرنىڭ قېلىپ قالغان كىچىك بالىلىرى ئۈچۈنمۇ
شۇنداق ئەندىشە قىلسۇن( ،يېتىملەرنىڭ ئىشىدا) ﷲ دىن قورقسۇن ۋە توغرا سۆزنى
ئېيتسۇن﴿ .﴾9زۇلۇم قىلىپ يېتىملەرنىڭ مال ـ مۈلكىنى (ناھەق) يەۋالىدىغانالر ،شۈبھىسىزكى،
قورسىقىغا (قىيامەت كۈنى يېنىپ تۇرىدىغان) ئوتنى يەۋالغان بولىدۇ ،ئۇالر يېنىپ تۇرغان ئوتقا
(يەنى دوزاخقا) كىرىدۇ﴿.﴾10
مىراسنى تەقسىم قىلىشقا ۋە مىراس تەگمەيدىغان كىشىلەردىن مىراس
تەقسىم قىلىنغان جايغا كەلگۈچىلەرنىڭ كۆڭلىنى ئېلىش ئۈچۈن (ئۇالرغا)
مىراستىن ئازراق بىر نەرسە بېرىشكە بۇيرۇلغانلىقى
سەئىد ئىبنى جۇبەير ۋە قەتادە مۇنداق دېدى :مۇشرىكالر مىراسنى ئەرلەرگىال بېرەتتى،
ئايالالر ۋە كىچىك بالىالرغا بەرمەيتتى .ﷲ تائاال بۇ ئايەتنى نازىل قىلدى﴿ :ئاتا -ئانىسى
ۋە تۇغقانلىرى قالدۇرغان مىراستا (يەنى مېيىتنىڭ تەرەكىسىدە) ئەرلەرنىڭ ھەسسىسى بار﴾
30
يەنى ﷲ تائاالنىڭ ھۆكمىدە ئۇالرنىڭ ھەممىسى مىراس ئالىدۇ .ﷲ تائاال ئەرلەرگە بەلگىلەپ
بەرگەن مىراسنىڭ مىقدارى پەرقلىق بولسىمۇ ،ئۇالر مىراس ئېلىش ھوقۇقىدا باراۋەردۇر .ئىبنى
مەردەۋى جابىرنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :كۇججەنىڭ ئانىسى پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالمنىڭ قېشىغا كېلىپ :ئى ﷲ نىڭ پەيغەمبىرى! مېنىڭ ئىككى قىزىم بار ،ئۇالرنىڭ
ئاتىسى ئۆلۈپ كەتتى ۋە ئۇ ئىككىسىگە ھېچقانداق مىراس تەگمىدى -،دېدى.
شۇنىڭ بىلەن ،ﷲ تائاال بۇ ئايەتنى نازىل قىلدى﴿ :ئاتا -ئانىسى ۋە تۇغقانلىرى
قالدۇرغان مىراستا (يەنى مېيىتنىڭ تەرەكىسىدە) ئەرلەرنىڭ ھەسسىسى بار ،ئاتا -ئانىسى
ۋە تۇغقانلىرى قالدۇرغان مىراستا ئايالالرنىڭمۇ ھەسسىسى بار﴾ ﷲ خالىسا ،بۇ ھەدىسنىڭ
نىسا سۈرىسى
داۋامىنى تۆۋەندە بايان قىلىپ ئۆتىمىز.
﴿تەقسىمات ۋاقتىدا (ۋارىس ئەمەس) تۇغقانالر( ،تۇغقان ئەمەس) يېتىملەر ۋە مىسكىنلەر
ھازىر بولسا ،ئۇالرغا بۇنىڭدىن (يەنى تەرەكىدىن ئۇالرنىڭ كۆڭلىنى ئېلىش ئۈچۈن بىر ئاز
نەرسە) بېرىڭالر﴾ ئىمام بۇخارى بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ
ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :بۇ ،ئەمەل قىلىنىدىغان ،يەنى ھۆكمى
ﷲتائاالنىڭدۈشمەنلەرنىقورقۇتۇشئۈچۈنمۆمىنلەرنىكۈچىنىڭيېتىشىچەتەييارلىققىلىشقابۇيرىغانلىقى771 ...
ئەگەر دۈشمەن تىنچلىققا مايىل بولغان تەقدىردە ،مۇسۇلمانالرنىڭمۇ تىنچلىققا مايىل بولۇشقا بۇيرۇلغانلىقى773 ...
ﷲ تائاالنىڭ مۆمىنلەرنىڭ دىللىرىنى بىرلەشتۈرگەنلىكىدىن ئىبارەت نېمىتىنى ئەسكەرتكەنلىكى774.........
18
ئۇرۇش قىلىشقا قىزىقتۇرۇش ،سانى ئاز مۇسۇلمانالرنىڭ سانى كۆپ كاپىرالرنىڭ ئۈستىدىن
غەلىبە قىلىدىغانلىقى بىلەن خۇش خەۋەر بېرىش توغرىسىدا775 .........................................
ئەسىرگە چۈشكەنلەر ياخشىالردىن بولسا ،ئۇالرغا ئېلىنغان فىدىيەنىڭ ئورنىغا تېخىمۇ ياخشى
نەرسىنىڭ بېرىلىدىغانلىقىنىڭ ۋەدە قىلىنغانلىقى779 ........................................................
مۇھاجىر -ئەنسارىالرنىڭ بىر ـ بىرىگە ئىگە بولغانلىقى782 ...............................................
ئىمان ئېيتىپ ھىجرەت قىلمىغانالرغا ئىگىدارچىلىقنىڭ بولمايدىغانلىقى783 ..................................
ھەقىقىي مۆمىنلەر توغرىسىدا786 ..................................................................................
ئۇرۇق ـ تۇغقانالرنىڭ بىر ـ بىرىگە مىراسخورلۇق قىلىدىغانلىقى786 .........................................
نىسا سۈرىسى
مەدىنىدە نازىل بولغان 176 ،ئايەت
بۇ سۈرىنىڭ مەدىنىدە چۈشكەنلىكى ۋە ئۇنىڭ بەزى ئايەتلىرىنىڭ
پەزىلىتى
ئەۋفىي ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
نىسا سۈرىسى مەدىنىدە چۈشكەن .شۇنىڭدەك ،ئىبنى مەردەۋى ئابدۇلالھ ئىبنى زۇبەير
بىلەن زەيد ئىبنى سابىتنىڭ :بۇ سۈرە مەدىنىدە چۈشتى -،دېگەنلىكىنى رىۋايەت
قىلدى.
ھاكىم ئابدۇلالھ ئىبنى مەسئۇد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت
قىلىدۇ( :ھەقىقەتەن) نىسا سۈرىسىدە بەش ئايەت بار ،دۇنيا ۋە دۇنيانىڭ ئىچىدىكى
نەرسىنىڭ ھەممىسى بۇ بەش ئايەت مېنى خۇرسەن قىلغاندەك خۇرسەن قىاللمايدۇ .ئۇ
بەش ئايەت بولسا﴿ :ﷲ ھەقىقەتەن زەررىچە زۇلۇم قىلمايدۇ .ئەگەر كىشىنىڭ زەررىچە
ياخشىلىقى بولسا ،ﷲ ئۇنى ھەسسىلەپ زىيادە قىلىدۇ﴾(((﴿ ،ئەگەر سىلەر مەنئى
قىلىنغان چوڭ گۇناھالردىن ساقالنساڭالر( ،كەرىمىمىزگە ئېلىپ) كىچىك گۇناھىڭالرنى
يوققا چىقىرىمىز﴾(((﴿ ،ﷲ ھەقىقەتەن ﷲ غا شېرىك كەلتۈرۈش گۇناھىنى مەغپىرەت
قىلمايدۇ ،خالىغان ئادەمنىڭ ئۇنىڭدىن باشقا گۇناھىنى مەغپىرەت قىلىدۇ﴾(((﴿ ،ئۇالر
(يەنى مۇناپىقالر) (سېنىڭ ھۆكمىڭنى قوبۇل قىلماي) ئۆزلىرىگە زۇلۇم قىلغاندا﴾(((،
﴿كىمكى بىرەر يامانلىق ياكى ئۆزىگە بىرەر زۇلۇم قىلىپ قويۇپ ،ئاندىن ﷲ دىن
مەغپىرەت تەلەپ قىلسا ،ئۇ ﷲ نىڭ مەغپىرەت قىلغۇچى ،ناھايىتى مېھرىبان ئىكەنلىكىنى
((( نىسا سۈرىسى 40ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( نىسا سۈرىسى 31ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( نىسا سۈرىسى 48ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( نىسا سۈرىسى 64ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
كۆرىدۇ﴾((( دېگەن ئايەتلەردۇر.
ھاكىم ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
سىلەر مەندىن نىسا سۈرىسى توغرىسىدا سوراڭالر ،ھەقىقەتەن مەن قۇرئاننى كىچىگىمدىن
تارتىپ ئوقۇيتتىم.
ﭑﭒﭓ
ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡﭢ
ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ
ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە مېھرىبان ﷲ نىڭ ئىسمى بىلەن باشاليمەن
ئى ئىنسانالر! سىلەرنى بىر ئىنساندىن (يەنى ئادەم ئەلەيھىسساالمدىن) ياراتقان ،شۇ
ئىنساندىن (يەنى ئۆز جىنسىدىن) ئۇنىڭ جۈپتىنى (يەنى ھەۋۋانى) ياراتقان ۋە ئۇالردىن (يەنى
ئادەم بىلەن ھەۋۋادىن) نۇرغۇن ئەر ـ ئايالالرنى ياراتقان پەرۋەردىگارىڭالردىن قورقۇڭالر ،بىر ـ
بىرىڭالردىن نەرسە سورىغاندا نامى بىلەن سورايدىغان ﷲ دىن قورقۇڭالر ،سىلە ـ رەھىمنى
ئۈزۈپ قويۇشتىن ساقلىنىڭالر ،ﷲ ھەقىقەتەن سىلەرنى (يەنى پۈتۈن ئەھۋالىڭالرنى) كۆزىتىپ
تۇرغۇچىدۇر﴿.﴾1
تەقۋادارلىق قىلىشقا ۋە ئۇرۇق ـ تۇغقانالرغا ياخشىلىق قىلىشقا دەۋەت قىلىش
توغرىسىدا
ﷲ تائاال مەخلۇقاتلىرىنى ئۆزىگىال ئىبادەت قىلىشقا بۇيرۇپ ۋە ئۇالرنى بىر جاندىن
ياراتقانلىقىنى يەنى تۇنجى قېتىم ئادەم ئەلەيھىسساالمنى يارىتىپ ،ئۇ ئۇخالۋاتقان ۋاقىتتا
سول قوۋۇرغىسىدىن ئايالى ھەۋۋانى ياراتقانلىقىنى ،ئاندىن ئۇ ئىككىسى ئارقىلىق پۈتكۈل
ئىنسانالرنى ياراتقانلىقىنى بايان قىلىپ مۇنداق دەيدۇ﴿ :ئى ئىنسانالر! سىلەرنى بىر ئىنساندىن
(يەنى ئادەم ئەلەيھىسساالمدىن) ياراتقان ،شۇ ئىنساندىن (يەنى ئۆز جىنسىدىن) ئۇنىڭ جۈپتىنى
(يەنى ھەۋۋانى) ياراتقان پەرۋەردىگارىڭالردىن قورقۇڭالر﴾.
20
ھەدىستە مۇنداق دەپ كەلدى« :شۈبھىسىزكى ،ئايال كىشى قوۋۇرغىدىن يارىتىلدى.
قوۋۇرغىنىڭ ئۇچ تەرىپى ئەگرىدۇر .سەن قوۋۇرغىنى تۈزلەيمەن دېسەڭ ،ئۇنى سۇندۇرۇپ
قويىسەن((( .ئەگەر سەن ئۇ ئەگرى قوۋۇرغىدىن ئۆز پېتىچە مەنپەئەتلىنەي دېسەڭ ،ئۇنىڭدىن
((( نىسا سۈرىسى 110ـ ئايەت.
((( يەنى بۇ يەردىكى «قوۋۇرغىنى تۈزلەيمەن دېسەڭ» دېگىنى ،ئەگەر بىر كىشى ئايالىنىڭ
مىجەزىنى بىرال قېتىمدا ئۆزگەرتىمەن دەپ ئويلىسا ،ئايالىدىن ئاجرىشىپ كېتىش ئاقىۋىتىگە دۇچ
كېلىدۇ .شۇڭا ئايالالرغا خۇددى ئەگرى قوۋۇرغىغا مۇئامىلە قىلغاندەك ،ناھايىتى ئېھتىيات بىلەن
مۇئامىلە قىلىش الزىم.
نىسا سۈرىسى
مەنپەئەتلىنەلەيسەن».
﴿ﷲ ئۇالردىن (يەنى ئادەم بىلەن ھەۋۋادىن) نۇرغۇن ئەر -ئايالالرنى ياراتتى﴾ يەنى
ﷲ تائاال ئادەم ۋە ھەۋۋادىن نۇرغۇنلىغان ئەرلەرنى ۋە ئايالالرنى ياراتتى ،ئۇالرنىڭ تۈرلىرى،
سۈپەتلىرى ،رەڭلىرى ۋە تىللىرى ئوخشاشمىغان ھالەتتە دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىغا
تارقالدى .ئۇالرنىڭ ئاخىرقى قايتىدىغان ئورنى ﷲ تائاالنىڭ دەرگاھى بولىدۇ.
﴿بىر -بىرىڭالردىن نەرسە سورىغاندا نامى بىلەن سورايدىغان ﷲ دىن قورقۇڭالر،
سىلە -رەھىمنى ئۈزۈپ قويۇشتىن ساقلىنىڭالر﴾ يەنى سىلەر ﷲ تائاالغا بويسۇنۇش بىلەن
ئۇنىڭدىن قورقۇڭالر .زەھھاك بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :نامى بىلەن
كېلىشىم تۈزىشىدىغان ۋە ۋەدە قىلىشىدىغان ﷲ تائاالدىن قورقۇڭالر.
ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما ،مۇجاھىد ،ئىكرىمە ،ھەسەن ،زەھھاك ۋە رەبىيئ
قاتارلىقالر بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :سىلەر ئۇرۇق ـ تۇغقاندارچىلىقنى
ئۈزۈۋېتىشتىن ساقلىنىڭالر .بەلكى ،ئۇرۇق ـ تۇغقانالرغا ياخشىلىق قىلىپ ،تۇغقاندارچىلىقنى
مۇستەھكەملەڭالر.
﴿ﷲ ھەقىقەتەن سىلەرنى (يەنى پۈتۈن ئەھۋالىڭالرنى) كۆزىتىپ تۇرغۇچىدۇر﴾ يەنى ئۇ
سىلەرنىڭ ھەممە ئىشلىرىڭالرنى ۋە ھەممە ھالەتلىرىڭالرنى كۆزەتكۈچىدۇر .ﷲ تائاال بۇ ھەقتە
مۇنداق دەيدۇ﴿ :ﷲ ھەممە نەرسىنى كۆرۈپ تۇرغۇچىدۇر﴾(((.
ئىمام بۇخارىنىڭ ھەدىسىدە مۇنداق دەپ كەلدى« :سەن ﷲ تائاالغا خۇددى سەن
ئۇنى كۆرۈۋاتقاندەك ئىبادەت قىلغىن ،ئەگەر سەن ئۇنى كۆرمىسەڭمۇ ،جەزمەن ئۇ سېنى كۆرۈپ
تۇرىدۇ» .ﷲ تائاال ئىنسانالرغا ،ئۇالرنىڭ بىر ـ بىرىگە مېھرىبانلىق قىلىشى ،ئۆزلىرىنىڭ
ئارىسىدىكى پېقىر ۋە ئاجىزالرغا ياخشىلىق قىلىشى ئۈچۈن ،ئۇالرنىڭ ئەسلىدە بىر ئاتا ۋە بىر
ئانىدىن تۇغۇلغان قېرىنداش ئىكەنلىكىنى ئەسلەتتى.
ئىمام مۇسلىم جەرىر ئىبنى ئابدۇلالھنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالم پېشىن نامىزنى ئوقۇپ بولۇپ ،ساھابىلىرىگە تەبلىغ قىلىۋاتقاندا ،مۇزەر
قەبىلىسىلىك بىر تۈركۈم پېقىر كىشىلەر يېتىپ كەلدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم ئۇ تەبلىغىدە
ﷲ تائاالنىڭ﴿ :ئى ئىنسانالر! سىلەرنى بىر ئىنساندىن (يەنى ئادەم ئەلەيھىسساالمدىن)
ياراتقان ،شۇ ئىنساندىن (يەنى ئۆز جىنسىدىن) ئۇنىڭ جۈپتىنى (يەنى ھەۋۋانى) ياراتقان ۋە
ئۇالردىن (يەنى ئادەم بىلەن ھەۋۋادىن) نۇرغۇن ئەر -ئايالالرنى ياراتقان پەرۋەردىگارىڭالردىن
قورقۇڭالر ،بىر -بىرىڭالردىن نەرسە سورىغاندا نامى بىلەن سورايدىغان ﷲ دىن قورقۇڭالر،
سىلە -رەھىمنى ئۈزۈپ قويۇشتىن ساقلىنىڭالر ،ﷲ ھەقىقەتەن سىلەرنى (يەنى پۈتۈن
ئەھۋالىڭالرنى) كۆزىتىپ تۇرغۇچىدۇر﴾ ۋە﴿ :ئى مۆمىنلەر! ﷲ دىن قورقۇڭالر ،ھەر ئادەم ئەتە
(يەنى قىيامەت كۈنى) ئۈچۈن (ياخشى ئەمەللەردىن) نېمىلەرنى تەييارلىغانلىقىغا قارىسۇن﴾
دېگەن ئايىتىنى ئوقۇغاندىن كېيىن ،ساھابىلەرنى سەدىقە قىلىشقا رىغبەتلەندۈرۈپ« :سىلەر
(((
((( بۇرۇج سۈرىسى 9ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( ھەشىر سۈرىسى 18ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
21
دىناردىن ،دەرھەمدىن ،بۇغدايدىن ۋە خورمىدىن سەدىقە قىلىڭالر »...دېگەنىدى .يەنە بىر
رىۋايەتتە :بۇ سۈرىنىڭ بېشىدىن باشالپ ئۈچ ئايەت ئوقۇدى ،دەپ بايان قىلىندى.
*******
ﭰ ﭱ ﭲﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ
ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒﮓ ﮔ ﮕ
ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦﮧ ﮨ
ﮩﮪﮫﮬﮭﮮﮯ ﮰﮱﯓ
يېتىملەرنىڭ مال ـ مۈلكىنى (ئۇالر باالغەتكە يەتكەن چاغدا) بېرىڭالر ،ياخشىسىنى يامانغا
(يەنى ئۇالرنىڭ ماللىرىنىڭ ياخشىسىنى ،ئۆزەڭالرنىڭ ماللىرىڭالرنىڭ يامىنىغا) تېگىشىۋالماڭالر؛
ئۇالرنىڭ مال ـ مۈلكىنى ئۆزەڭالرنىڭ مال ـ مۈلكىگە قوشۇپ يەۋالماڭالر .بۇ ھەقىقەتەن چوڭ
گۇناھتۇر﴿ .﴾2ئەگەر يېتىم قىزالرغا (ئۆيلىنىپ) ئادىل مۇئامىلىدە بواللماسلىقىڭالردىن (يەنى
تەربىيەڭالردا بىرەر يېتىم قىز بولۇپ ،ئۇنىڭغا شۇ قىزغا باراۋەر تۇرىدىغان قىزغا بېرىلىدىغان
مەھرىنى بېرەلمەسلىكىڭالردىن) قورقساڭالر ،ئۇنى تەرك ئېتىپ ،ئۆزەڭالر ياقتۇرىدىغان باشقا
ئايالالردىن ئىككىنى ،ئۈچنى ۋە تۆتنى ئېلىشىڭالرغا بولىدۇ ،ئەگەر (ئۇالرنىڭ ئارىسىدا) ئادىل
بواللماسلىقىڭالردىن قورقساڭالر ،بىر خوتۇن بىلەن ياكى قول ئاستىڭالردىكى چۆرىلەر بىلەن
كۇپايىلەنسەڭالر بولىدۇ .بىر خوتۇن بىلەن كۇپايىلىنىش زۇلۇم قىلماسلىققا ئەڭ يېقىندۇر﴿.﴾3
ئايالالرغا ئۇالرنىڭ مەھرىلىرىنى خۇشاللىق بىلەن سوغا قىلىپ بېرىڭالر .ئەگەر ئۇالر ئۇنىڭدىن
بىر قىسمىنى سىلەرگە ئۆتۈنۈپ بەرسە ،ئۇنى مەززىلىك ،سىڭىشلىق (يەنى پاكىستان ،ھاالل
بىلىپ) يەڭالر﴿.﴾4
يېتىمالرنىڭ مال ـ مۈلۈكلىرىنى ساقالشقا بۇيرۇش توغرىسىدا
22
ﷲ تائاال (يېتىمالرغا ئىگە بولغان كىشىلەرنى) يېتىملەر باالغەتكە يەتكەندە( ،ئۇالرغا)
ئۇالرنىڭ مال ـ مۈلكىنى تولۇق قايتۇرۇپ بېرىشكە بۇيرۇيدۇ ۋە يېتىمالرغا ئىگە بولغانالرنى
ئۇ مالالرنى يەۋېلىشتىن ۋە ئۇنى ئۆزىنىڭ ماللىرىغا قوشۇۋېلىشتىن توسىدۇ .شۇڭا ﷲ تائاال
مۇنداق دەيدۇ﴿ :ياخشىسىنى يامانغا (يەنى ئۇالرنىڭ ماللىرىنىڭ ياخشىسىنى ،ئۆزەڭالرنىڭ
ماللىرىڭالرنىڭ يامىنىغا) تېگىشىۋالماڭالر﴾.
سەئىد ئىبنى مۇسەييەب ۋە زۆھرى بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :يەنى
سەن يېتىمغا ئورۇقنى بېرىپ ،سېمىزنى ئېلىۋالما دېگەنلىك بولىدۇ.
ئىبراھىم نەخەئى ۋە زەھھاك بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :يېتىمغا
ساختىسىنى بېرىپ ،ئۆزەڭ ئەسلىسىنى ئېلىۋالما .سۇددى مۇنداق دەيدۇ :ئۇالر يېتىمنىڭ سېمىز
نىسا سۈرىسى
قويىنى ئېلىۋېلىپ ،ئۇنىڭ ئورنىغا ئورۇق قويدىن بىرنى سەپلەپ قويۇپ :بىر قويغا بىر قوي
بولدى؛ ۋە راست دەرھەمنى ئېلىۋېلىپ ،ئۇنىڭ ئورنىغا يالغان دەرھەمنى بېرىپ :بىر دەرھەمگە
بىر دەرھەم بولدى -،دەيتتى.
﴿ئۇالرنىڭ مال ـ مۈلكىنى ئۆزەڭالرنىڭ مال ـ مۈلكىگە قوشۇپ يەۋالماڭالر﴾ مۇجاھىد،
سەئىد ئىبنى جۇبەير ،مۇقاتىل ئىبنى ھەييان ،سۇددى ۋە سۇفيان ئىبنى ھۈسەين قاتارلىقالر بۇ
ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :سىلەر ئۇنى (يەنى يېتىمنىڭ ماللىرىنى ئۆزەڭلەرنىڭ
ماللىرى بىلەن) ئارىالشتۇرماڭالر ،بولمىسا ئۇنى يەپ قويىسىلەر.
﴿بۇ ھەقىقەتەن چوڭ گۇناھتۇر﴾ ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى
ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :يەنى ناھايىتى چوڭ گۇناھتۇر .شۇنىڭدەك مۇجاھىد ،ئىكرىمە،
سەئىد ئىبنى جۇبەير ،ھەسەن ،ئىبنى سىرىن ،قەتادە ،مۇقاتىل ئىبنى ھەييان ،زەھھاك،
ئەبۇمالىك ،زەيد ئىبنى ئەسلەم ۋە ئەبۇسىنان قاتارلىقالرمۇ (بۇ ئايەتنىڭ مەنىسىنى) ئىبنى
ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما دېگەندەك بايان قىلدى.
بۇ ئايەتنىڭ ئومۇمىي مەنىسى :يېتىمالرنىڭ ماللىرىنى ئۆزەڭلەرنىڭ ماللىرىڭالرغا قوشۇپ
يەۋېلىشىڭالر ،جەزمەن چوڭ گۇناھ ۋە چوڭ خاتالىقتۇر .سىلەر بۇنىڭدىن ساقلىنىڭالر
دېگەنلىكتۇر.
يېتىم قىزالرغا تويلۇق بېرىشتە ئادىل بولۇش توغرىسىدا
﴿ئەگەر يېتىم قىزالرغا (ئۆيلىنىپ) ئادىل مۇئامىلىدە بواللماسلىقىڭالردىن (يەنى تەربىيەڭالردا
بىرەر يېتىم قىز بولۇپ ،ئۇنىڭغا شۇ قىزغا باراۋەر تۇرىدىغان قىزغا بېرىلىدىغان مەھرىنى
بېرەلمەسلىكىڭالردىن) قورقساڭالر ،ئۇنى تەرك ئېتىپ ،ئۆزەڭالر ياقتۇرىدىغان باشقا ئايالالردىن
ئىككىنى ،ئۈچنى ۋە تۆتنى ئېلىشىڭالرغا بولىدۇ﴾ يەنى بىرىڭالرنىڭ ئىگىدارچىلىقىدا يېتىم قىز
بولسا ،ئۇ قىزنى ئالماقچى بولۇپ ،چىراي ۋە باشقا جەھەتلەردە ئۇ قىزغا ئوخشاش بولغان
قىزالرغا بېرىلىدىغان تويلۇقنى بېرەلمەسلىكتىن قورقساڭالر( ،ئۇ قىزنى ئالماي) ئۇنىڭدىن
باشقا قىزالرنى ئېلىڭالر .ﷲ رىزقىڭالرنى كېمەيتىپ قويمايدۇ.
ئىمام بۇخارى ئائىشە رەزىيەلالھۇ ئەنھانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
ئىگىدارچىلىقىدا بىر يېتىم قىز بار بىر ئادەم بولۇپ ،ئۇ قىز ئۇ ئادەمنىڭ مال ـ مۈلكىگە ۋە
خورمىلىقىغا شېرىك ئىدى .ئۇ ئادەم ئۇ قىزنى نىكاھىغا ئالدى .بۇنداق قىلىشى ،ئۇ قىزنى
ياخشى كۆرگەنلىكىدىن بولماي ،بەلكى ئۇ قىزنىڭ مال ـ مۈلكىنى كۆزلىگەنلىكىدىن ئىدى.
شۇنىڭ بىلەن بۇ ئايەت نازىل بولدى.
ئىمام بۇخارى ئۇرۋە ئىبنى زۇبەيرنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :مەن ئائىشە
رەزىيەلالھۇ ئەنھادىن بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە سورىدىم .ئائىشە رەزىيەلالھۇ ئەنھا :ئى
ھەمشىرەمنىڭ ئوغلى! بۇ بىر ئادەم ئىگە بولغان يېتىم قىزدۇر ،قىز ئۇ ئادەمنىڭ مېلىغا شېرىك
ئىدى .ئۇ كىشى قىزنىڭ مال ـ مۈلكىگە ۋە ئۇنىڭ چىرايىغا قىزىقىپ قالدى ،ئەمما ئۇ قىزغا تويلۇق
23
بېرىشتە ئادىل بولماي (ئۇ قىزدىن باشقىسىنى ئالغىنىدا بېرىدىغان تويلۇقنى بەرمەستىن)،
(ئۇ قىزنى) ئالماقچى بولدى .ئاندىن يېتىم قىزالرغا ئىگە بولغان كىشىلەر ئۇ قىزالرغا ئادىللىق
قىلماي تۇرۇپ ۋە تويلۇقنى تولۇق بەرمەي تۇرۇپ ،ئۇالرنى ئېلىشتىن چەكلەندى .ئەگەر ئۇالر
يېتىم قىزالرغا ئادىل بواللمىسا ،ئۇالرغا كۆڭلى تارتقان باشقا قىزالردىن ئېلىشقا رۇخسەت
بېرىلدى .كىشىلەر بۇ ئايەت چۈشۈپ بولغاندىن كېيىن ،پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمدىن پەتىۋا
سوراشقا باشلىدى .شۇنىڭ بىلەن ،ﷲ تائاال بۇ ئايەتنى نازىل قىلدى(﴿ :ئى مۇھەممەد!)
سەندىن ئايالالر توغرىسىدا پەتىۋا سورايدۇ.(((﴾...
ئائىشە رەزىيەلالھۇ ئەنھا﴿ :ئۇالرنى ئەرگە بەرمەيسىلەر﴾((( دېگەن ئايەتنىڭ مەنىسى،
سىلەرنىڭ بىرىڭالر قېشىدىكى يېتىم قىزنىڭ مال ـ مۈلكى ئاز ،ئۆزى سەت بولسا ئۇنى ئالمايدۇ
دېگەنلىك بولىدۇ -،دېدى .مال ـ مۈلكى ئاز ،ئۆزى سەت يېتىم قىزالرنى ئېلىشنى خالىماي،
مال – مۈلكى كۆپ ۋە چىرايلىق قىزالرغا قىزىقىپ (ئۇالرنى) ئالماقچى بولغانالر (ئۇ قىزالرنىڭ)
تويلۇقىنى تولۇق بەرمىگۈچە ،ئۇالرنى ئېلىشتىن چەكلەندى.
پەقەت تۆتال ئايال ئېلىشقا رۇخسەت قىلىنغانلىقى
﴿ئۆزەڭالر ياقتۇرىدىغان باشقا ئايالالردىن ئىككىنى ،ئۈچنى ۋە تۆتنى ئېلىشىڭالرغا بولىدۇ﴾
يەنى سىلەر ئۇ يېتىم قىزالردىن باشقا خالىغان ئايالالرنى ئېلىڭالر ،خالىساڭالر ئىككىنى،
ئۈچنى ،تۆتنى ئېلىڭالر .ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما ۋە كۆپلىگەن ئالىمالر بۇ ئايەتكە
ئاساسەن :بىر ئادەمنىڭ بىرال ۋاقىتتا بىردىن تۆتكىچە خوتۇننى نىكاھىدا ساقلىشى دۇرۇس
(لېكىن تۆتتىن ئارتۇقنى ساقلىسا بولمايدۇ) -،دېدى .چۈنكى ،بۇ يەردىكى ئايەتنىڭ مەزمۇنى
خوتۇن ئېلىشنى يولغا قويۇش توغرۇلۇقتۇر ،ئەگەر تۆتتىن ئارتۇق خوتۇننى ساقالش دۇرۇس
بولىدىغان بولسا ،ئەلۋەتتە (ﷲ تائاال) بۇنى بايان قىالتتى.
24
ئىمام ئەھمەد سالىمنىڭ ئاتىسىنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :سەقەفىيلىك
غەيالن ئىبنى سەلەمە مۇسۇلمان بولغاندا ،ئۇنىڭ ئون ئايالى بار ئىدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم
ئۇنىڭغا :ئاياللىرىڭنىڭ ئىچىدىن تۆتنى تاللىۋالغىن -،دېدى .غەيالن ئىبنى سەلەمە تۆتنى
تاللىۋالدى .ئۇ ئۆمەرنىڭ خەلىپىلىك دەۋرىگە كەلگەندە ،بۇ تۆت ئايالىنىمۇ تاالق قىلىۋەتتى
ۋە مال ـ مۈلكىنى بالىلىرىغا تەقسىم قىلىپ بەردى .ئۆمەرگە بۇ ھەقتە خەۋەر يەتكەندە،
(ئۆمەر) ئۇنىڭغا :ھەقىقەتەن مەن شەيتان ئوغرىلىقچە سۆز ئاڭالۋاتقاندا ،سېنىڭ ئۆلۈم
خەۋىرىڭنى ئاڭلىۋېلىپ ،بۇ ئىشنى سېنىڭ كۆڭلۈڭگە سالدىمىكىن دەپ گۇمان قىلىمەن،
سەن ئازال ياشايدىغاندەك تۇرىسەن .ﷲ نىڭ نامى بىلەن قەسەمكى ،سەن ئاياللىرىڭ بىلەن
يېنىشىسەن ۋە تەقسىم قىلىپ بولغان مال ـ مۈلكىڭنى قايتۇرۇۋالىسەن ياكى سەن ئۆلگەندە،
مەن ئاياللىرىڭغا سېنىڭ ماللىرىڭدىن مىراس بۆلۈپ بېرىمەن ۋە ئەبۇرىغالنىڭ قەبرىسىنى چالما
((( نىسا سۈرىسى 127ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
((( نىسا سۈرىسى 127ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
نىسا سۈرىسى
ـ كېسەك قىلغاندەك ،سېنىڭ قەبرەڭنىمۇ چالما ـ كېسەك قىلىشقا بۇيرۇيمەن -،دېدى(((.
بۇ ھەدىستىن شۇنداق دەلىل ئاالاليمىزكى ،ئەگەر بىر كىشنىڭ تۆتتىن ئارتۇق ئايالنى
ساقلىشى دۇرۇس بولسا ،ئەلۋەتتە پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم غەيالن ئىبنى سەلەمەنىڭ قالغان
ئاياللىرىنىمۇ ئۇنىڭ ئەمرىدە قېلىشقا رۇخسەت قىالتتى .ئۇالرمۇ غەيالن ئىبنى سەلەمە بىلەن
بىللە ئىسالم دىنىغا كىرگەن ئىدى .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ غەيالننى ئاياللىرىنىڭ
ئىچىدىن تۆتنى تاللىۋېلىپ ،قالغانلىرىنى قويۇپ بېرىشكە بۇيرۇغانلىقى ،ئەلۋەتتە ،تۆتتىن
ئارتۇق ئايالنى بىراقال نىكاھىدا ساقالشنىڭ دۇرۇس ئەمەسلىكىنى بىلدۈرىدۇ.
ئادىل بواللماسلىقتىن قورققاندا بىر ئايال بىلەنال ئۆتۈش توغرىسىدا
﴿ئەگەر (ئۇالرنىڭ ئارىسىدا) ئادىل بواللماسلىقىڭالردىن قورقساڭالر ،بىر خوتۇن
بىلەن ياكى قول ئاستىڭالردىكى چۆرىلەر بىلەن كۇپايىلەنسەڭالر بولىدۇ﴾ .بەندىلەرنىڭ
ئادىل بواللمايدىغانلىقى توغرىسىدا ﷲ تائاال مۇنداق دەيدۇ﴿ :قانچە تىرىشساڭالرمۇ
ئاياللىرىڭالرغا (مۇھەببەتتە ۋە دىلنىڭ مايللىغىدا) باراۋەر مۇئامىلىدە بولۇشقا ھەرگىز قادىر
بواللمايسىلەر﴾(((.
لېكىن چۆرىلەرنىڭ ئارىسىدا ئادىللىق قىلىش ۋاجىب ئەمەس ،بەلكى ،بۇ مۇستەھەبتۇر،
ئادىللىق قىلىش ياخشىدۇر ،قىلمىسا ھېچقانداق گۇناھ بولمايدۇ﴿ .بىر خوتۇن بىلەن
كۇپايىلىنىش زۇلۇم قىلماسلىققا ئەڭ يېقىندۇر﴾.
تويلۇق بېرىشنىڭ ۋاجىبلىقى
﴿ئايالالرغا ئۇالرنىڭ مەھرىلىرىنى خۇشاللىق بىلەن سوغا قىلىپ بېرىڭالر﴾ ساھابىلەر
ۋە تابىئىنالرنىڭ بۇ ئايەت ھەققىدە بىر نەچچە خىل كۆز قاراشلىرى بار .بۇ كۆز قاراشالرنى
يىغىنچاقالپ ئېيتقاندا :ئەر كىشىنىڭ ئايال كىشىگە تويلۇق بېرىشى ۋاجىب بولۇپ ،ئۇ تويلۇقنى
ئۇ ئايالالرغا خۇشاللىق ۋە رازىلىق بىلەن بېرىشى الزىم .ئەگەر (ئەر كىشى :مەن ساڭا مۇنچىلىك
تويلۇق بېرىمەن دەپ) تويلۇقنى ئاتاپ بولغاندىن كېيىن ياكى تويلۇقتىن بىر قىسمىنى بېرىپ
بولغاندىن كېيىن ،ئايال قالغان بىر بۆلۈكىنى ئەرگە ئۆتۈنۈپ بەرسە ،ئۇنى ھاالل ،پاك دەپ
يېسە بولىدۇ .شۇڭا ﷲ تائاال مۇنداق دېدى﴿ :ئەگەر ئۇالر ئۇنىڭدىن بىر قىسمىنى سىلەرگە
ئۆتۈنۈپ بەرسە ،ئۇنى مەززىلىك ،سىڭىشلىق (يەنى پاكىستان ،ھاالل بىلىپ) يەڭالر﴾.
*******
((( ئۆمەرنىڭ ئۇنى ئاياللىرى بىلەن يېنىشىشقا بۇيرۇشىدىكى سەۋەب ،ئۇ ئۆلگەندە ئاياللىرىغا مال ـ مۈلكىدىن مىراس
بۆلۈپ بېرىلىشى الزىم بولىدۇ .مەلۇم بىر كىشىنىڭ :مەن ئۆلگەندىن كېيىن ئاياللىرىم مەندىن مىراس ئالىدىغۇ دەپ،
ئاياللىرىنىڭ خېتىنى بېرىش توغرا ئەمەس .شۇڭا ئۆمەر بۇ يەردە ئۇ كىشىنى ئاياللىرى بىلەن يېنىشىشقا ،ئەگەر يېنىشمىسا،
ئۇ ئۆلگەندىن كېيىن ،ئۇنىڭ ئاياللىرىغا (ئۇنىڭ مال ـ مۈلكىدىن) مىراس ئېلىپ بېرىدىغانلىقىنى ئېيتقان.
((( نىسا سۈرىسى 129ـ ئايەتنىڭ بىر قىسمى.
25
ﯔﯕﯖ ﯗ ﯘ ﯙﯚﯛ ﯜﯝﯞﯟﯠﯡﯢ ﯣ
ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱﯲ ﯳ ﯴ
ﯵ ﯶ ﯷ ﯸﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃﰄ ﰅ
ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﰏ
ﷲ تىرىكچىلىكىڭالرنىڭ ئاساسى قىلغان ماللىرىڭالرنى ئەخمەقلەرگە تۇتقۇزۇپ
قويماڭالر ،ئۇالرنى يېمەك ـ ئىچمەك ،كىيىم ـ كېچەكلەر بىلەن تەمىنلەڭالر .ئۇالرغا چىرايلىق
سۆز قىلىڭالر﴿ .﴾5يېتىملەرنى باالغەتكە يەتكەنگە قەدەر سىناپ تۇرۇڭالر ،ئۇالردا ماللىرىنى
باشقۇرااليدىغان ھالەتنى بايقىساڭالر ،ئۇالرغا مال ـ مۈلكىنى تاپشۇرۇپ بېرىڭالر؛ ئۇالرنىڭ
چوڭ بولۇپ قېلىشىدىن قورقۇپ مال ـ مۈلكىنى بۇزۇپ ـ چېچىپ يەۋالماڭالر( .يېتىمگە ۋەسى
بولغانالردىن) كىمكى باي ئىكەن (ۋەسى بولغانلىق ھەققى ئۈچۈن) يېتىمنىڭ مال ـ مۈلكىنى
يېيىشتىن ئۆزىنى ساقلىسۇن( ،سىلەردىن) كىمكى يوقسۇل ئىكەن ،ئۇ (ئۆز ئەمگىكىنىڭ
ھەققى ئۈچۈن) مۇۋاپىق رەۋىشتە يېسۇن ،ئۇالر (يەنى باالغەتكە يەتكەن يېتىملەر) نىڭ مال ـ
مۈلكىنى تاپشۇرۇپ بېرىدىغان چاغدا باشقىالرنى گۇۋاھ قىلىپ قويۇڭالر ،ﷲ ھېساب ئېلىشقا
يېتەرلىكتۇر﴿.﴾6
ئەقلى كەم ،گالۋاڭ ،لەقۋا كىشىلەرنىڭ ماللىرىنى خالىغانچە ئىشلىتىشىنى
چەكلەش توغرىسىدا
26
ﷲ تائاال بۇ ئايەتتە بەندىلىرىگە تىرىكچىلىكنىڭ ئاساسى قىلىپ بەرگەن مالالرنى ئەقلى
كەم ۋە گومۇش كىشىلەرنىڭ ئۆز ماللىرىنى قااليمىقان ئىشلىتىشكە شارائىت يارىتىپ بېرىشىدىن
توسىدۇ .ئەقلى كەم ۋە گومۇشالرغا ئۆزلىرىنىڭ ماللىرىنى ئىشلىتىشتىن تۆۋەندىكى سەۋەبلەر
تۈپەيلىدىن چەكلەش ھۆكمى يولغا قويۇلدى :بىرىنچى ،مال ئىگىسىنىڭ يېشى كىچىك بولسا.
ئىككىنچى ،ئەقلىدىن ئادىشىپ قالغان ئادەم بولسا .ئۈچىنچى ،ئەقلىي ئىقتىدارى ئاجىز ياكى
دىنى سۇس ئادەم بولۇپ ،مالنى يامان يەرلەرگە ئىشلىتىپ قېلىش ئېھتىماللىقى بولۇپ قالسا(((.
تۆتىنچى :ۋەيران بولۇپ كېتىش ئېھتىماللىقى بولسا .ۋەيران بولۇپ كېتىش دېگىنىمىز ،بىر
كىشى ناھايىتى نۇرغۇن قەرزگە بوغۇلۇپ قالغان بولسا ،ئۇنىڭ مال ـ مۈلكى قەرزلىرىنى ئادا
قىلىشقا يەتمىسە ،بۇ ئەھۋالدا قەرز ئىگىلىرى ھاكىمدىن ۋەيران بولغان كىشىگە ماللىرىنى
خالىغانچە سەرپ قىلىشقا چەكلىمە قويۇشنى تەلەپ قىلسا ،ھاكىم ئۇنىڭغا چەكلىمە قويىدۇ.
مانا بۇالر ،مېلىنى خالىغانچە ئىشلىتىشتىن چەكلەيدىغان سەۋەبلەردۇر.
﴿ﷲ تىرىكچىلىكىڭالرنىڭ ئاساسى قىلغان ماللىرىڭالرنى ئەخمەقلەرگە تۇتقۇزۇپ
((( يەنى بىر كىشى ئەقىلسىزلىكى ،دىندار ياكى ياخشى ئەمەسلىكى سەۋەبىدىن مال ـ مۈلكىنى ھاراق ،زىنا ياكى قىمار
دېگەنگە ئوخشاش يامان يەرلەرگە ئىشلەتسە ،ئۇ كىشىگىمۇ چەكلىمە قويۇلىدۇ ،گەرچە مال ئۇ كىشنىڭ ئىگىدارچىلىقىدا
بولسىمۇ ،ھەقىقەتتە ئۇ مال ﷲ نىڭ مۈلكىدۇر ،ئۇنى ﷲ نىڭ مۈلكىنى يامان يەرلەرگە ئىشلىتىشىدىن توسۇش
الزىم.
نىسا سۈرىسى
قويماڭالر﴾ زەھھاك بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق
دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :ئايەتتىكى ئەخمەقلەر دېگەن سۆزدىن كىچىك بالىالر ۋە ئايالالر
كۆزدە تۇتۇلىدۇ.
شۇنىڭدەك ،ئىبنى مەسئۇد رەزىيەلالھۇ ئەنھۇ ،ھەكەم ئىبنى ئۇيەينە ،ھەسەن ۋە زەھھاك
قاتارلىقالرمۇ :ئايەتتىكى ئەخمەقلەر دېگەن سۆزدىن كىچىك بالىالر ۋە ئايالالر كۆزدە تۇتۇلىدۇ-،
دېدى .سەئىد ئىبنى جۇبەير :ئۇالر يېتىم بالىالر -،دېدى .مۇجاھىد ،ئىكرىمە ۋە قەتادە :ئۇالر
ئايالالر -،دېدى.
ماللىرىنى ئىشلىتىشتىن چەكلەنگەن كىشىلەرنى يېمەك ـ ئىچمەك بىلەن
تەمىنلەش توغرىسىدا
﴿ئۇالرنى يېمەك -ئىچمەك ،كىيىم -كېچەكلەر بىلەن تەمىنلەڭالر .ئۇالرغا چىرايلىق سۆز
قىلىڭالر﴾ ئەلى ئىبنى ئەبۇتەلھە ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :يەنى تۇرمۇشۇڭ ئۈچۈن ساڭا ئاتا قىلىنغان مالالرنى ئايالىڭغا ياكى بالىلىرىڭغا
بېرىپ تۈگىتىپ قويۇپ ،ئاندىن ئۇالرنىڭ قوللىرىغا قاراپ قالمىغىن .بەلكى ،ماللىرىڭنى چىڭ
تۇتۇپ ،ئۇنى ياخشى باشقۇرغىن (ئۇنى تىجارەت ئارقىلىق ياخشىلىغىن) .ھەمدە ئۇالرنىڭ
كىيىم ـ كېچەكلىرىنى ۋە يېمەك ـ ئىچمەكلىرىنى ئۆزەڭ بېرىدىغان (تەمىنلىگۈچى) بولغىن!
مۇجاھىد بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :بۇ ئايەت باال ـ چاقا ۋە چەكلىمە
قويۇلغان كىشىلەرگە كىيىم ـ كېچەك ۋە يېمەك ـ ئىچمەك بېرىش ،ياخشى سۆز ۋە ياخشى
مۇئامىلە قىلىش قاتارلىقالرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
يېتىملەرنىڭ ماللىرىنى ئۇالر باالغەتكە يەتكەندە ،سىناپ بېقىپ ئاندىن
بېرىش توغرىسىدا
﴿يېتىملەرنى باالغەتكە يەتكەنگە قەدەر سىناپ تۇرۇڭالر﴾ ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما،
مۇجاھىد ،ھەسەن ،سۇددى ۋە مۇقاتىل ئىبنى ھەييان قاتارلىقالر بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە
مۇنداق دەيدۇ :يېتىمالرنى سىناپ بېقىڭالر .مۇجاھىد﴿ :باالغەتكە يەتكەنگە﴾ دېگەن ئايەت
ھەققىدە :يەنى ئېھتىالم يېشىغا يەتسە -،دەيدۇ.
كۆپ ساندىكى ئالىمالر مۇنداق دېدى :بىر بالىنىڭ باالغەتكە يېتىشىدە مۇنداق ئىككى خىل
ئاالمەت بولىدۇ :بىرىنچى ئاالمەت ،ئۇنىڭ ئېھتىالم بولۇشى بىلەن .يەنى ئۇ قاچانكى ئۇخلىغاندا،
ئۆزىدىن ئىسپىرمىنىڭ ئېتىلىپ چىققىنىنى كۆرسە ،شۇ چاغدا باالغەتكە يەتكەن ھېسابلىنىدۇ.
ئەبۇ داۋۇد بۇ ھەقتە ئەلى رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
مەن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ« :ئېھتىالم بولغاندىن كېيىن يېتىم ھېسابالنمايدۇ .بىر كۈن
كەچكىچە گەپ قىلماي شۈك تۇرۇۋېلىش ياخشى بولمايدۇ» دېگەنلىكىنى ئاڭلىدىم.
27
ئىمام ئەبۇ داۋۇد ئائىشە رەزىيەلالھۇ ئەنھا ۋە باشقا ساھابىلەردىن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ
مۇنداق دېگەنلىكى رىۋايەت قىلىدۇ« :قەلەم ئۈچ خىل كىشىدىن كۆتۈرۈلۈپ كەتتى((( .ئۇالرنىڭ
بىرىنچىسى ،كىچىك باال باالغەتكە يەتكۈچە .ئىككىنچىسى :ئۇخالپ قالغان كىشى ئويغانغىچە.
ئۈچىنچىسى ئېلىشىپ قالغان كىشى ئوڭشالغۇچە».
باالغەتكە يېتىشنىڭ ئىككىنچى ئاالمىتى ،ئون بەش ياشقا تولۇق توشقان بولۇشى شەرت
قىلىنىدۇ((( .ئۇالر بۇ ھۆكۈمنى (پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ تۆۋەندىكى) ھەدىسىدىن ئالغان.
ئىمام بۇخارى ۋە مۇسلىم ئىبنى ئۆمەر رەزىيەلالھۇ ئەنھۇنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت
قىلىدۇ :مەن ئۇھۇد كۈنى (ئۇرۇشقا چىقىش ئۈچۈن) پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمغا نامزات قىلىپ
كۆرسىتىلدىم ،مەن (ئۇ چاغدا) ئون تۆت ياش ئىدىم .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم ماڭا رۇخسەت
قىلمىدى .مەن خەندەك كۈنى ئۇرۇشقا چىقىش ئۈچۈن پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمغا نامزات
قىلىپ كۆرسىتىلدىم ،مەن ئۇ چاغدا ئون بەش ياش ئىدىم .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم ماڭا
رۇخسەت قىلدى .ئۆمەر ئىبنى ئابدۇلئەزىز بۇ ھەدىسنى ئاڭلىغاندىن كېيىن مۇنداق دېدى :بۇ
ھەقىقەتەن نارەسىدىلىك بىلەن باالغەتنىڭ ئارىسىدىكى پەرقتۇر.
ئالىمالر :ئۇياتلىق جاينىڭ ئەتراپىغا ئۈنگەن تۈك باالغەتكە يەتكەنلىكنىڭ ئاالمىتىمۇ
ياكى ئەمەسمۇ؟ -دېگەن مەسىلە توغرۇلۇق ئىختىالپ قىلىشىپ قالدى .لېكىن توغرا بولغان
كۆز قاراش ئۇياتلىق جايغا ئۈنگەن تۈك باالغەتكە يەتكەنلىكنىڭ ئاالمىتى بولۇپ ،ئىمام ئەھمەد
ۋە ئەتىيە قۇرەزى قاتارلىقالر رىۋايەت قىلغان ھەدىس بۇنىڭ پاكىتىدۇر .ئەتىيە قۇرەزى مۇنداق
دەيدۇ :بىز قۇرەيزى ئۇرۇشىدا پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ قېشىغا ئېلىپ بېرىلدۇق((( .شۇ
چاغدا (ئەۋرەت جايىغا) تۈك چىققانالرنىڭ ھەممىسى ئۆلتۈرۈلۈپ ،تۈك چىقمىغانالر قويۇپ
بېرىلگەن ئىدى .مەنمۇ تۈك چىقمىغانالردىن ئىدىم قويۇپ بېرىلدىم.
﴿ئۇالردا ماللىرىنى باشقۇرااليدىغان ھالەتنى بايقىساڭالر ،ئۇالرغا مال ـ مۈلكىنى تاپشۇرۇپ
بېرىڭالر﴾ سەئىد ئىبنى جۇبەير بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ :يەنى سىلەر
ئۇالردا ئۆزلىرىنىڭ دىنىدا مەھكەم تۇرالىغۇدەك ۋە ماللىرىنى باشقۇرۇپ ساقلىيالىغۇدەك ھالەتنى
كۆرسەڭالر ،ئۇالرنىڭ ماللىرىنى ئۆزلىرىگە تاپشۇرۇپ بېرىڭالر.
28
ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ ئەنھۇما ۋە ھەسەنبەسرى قاتارلىقالرمۇ شۇنىڭغا ئوخشاش بايان
قىلدى .قىقھىشۇناس ئالىمالر مۇنداق دەيدۇ :كىچىك باال ئۆزىنىڭ توغرا دىنىدا مەھكەم
تۇرالىغۇدەك ۋە مال ـ مۈلكىنى باشقۇرالىغۇدەك بولغاندا ،ئۇنىڭ ئۈستىدىكى چەكلىمە كۆتۈرۈلۈپ
كېتىدۇ .ئۇنىڭغا ئىگىدارچىلىق قىلغان كىشىنىڭ قولىدىكى مال ـ مۈلۈكلىرى (ئۇنىڭغا) تاپشۇرۇپ
بېرىلىدۇ.
((( يەنى بۇ ئۈچ خىل كىشىنىڭ ئۆتكۈزۈپ سالغان خاتالىقلىرى يېزىلمايدۇ.
((( يەنى بىر باال ئون بەش ياشقا كىرگەندىن كېيىن ئېھتىالم بولمىسىمۇ ،باالغەتكە يەتكەن ھېسابلىنىدۇ.
((( يەنى قۇرەيزىلىك يەھۇدىيالر پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم بىلەن تۈزگەن ئەھدىنى بۇزۇپ ،پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمغا
قارشى خەندەك ئۇرۇشىغا كەلگەن كاپىرالر بىلەن بىرلەشكەن .پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالم ئۇ ئۇرۇشقا كەلگەن كاپىرالرنى ﷲ
تائاالنىڭ ياردىمى بىلەن يەڭگەندىن كېيىن ،بۇ يەھۇدىيالرنىڭ ئەدىىبىنى بەرگەن.
نىسا سۈرىسى
پېقىر كىشىلەرنىڭ يېتىمالرنىڭ ماللىرىدىن ئۆزلىرىنىڭ ئەمگىكىگە اليىق
رەۋىشتە يېيىشىنىڭ دۇرۇسلىقى
﴿ئۇالرنىڭ چوڭ بولۇپ قېلىشىدىن قورقۇپ مال ـ مۈلكىنى بۇزۇپ -چېچىپ يەۋالماڭالر﴾
يەنى ﷲ تائاال بۇ ئايەتتە زۆرۈر ئېھتىياجى بولمىغانالرنى يېتىمالرنىڭ مېلىدىن يېيىشتىن
توستى.
﴿(يېتىمگە ۋەسى بولغانالردىن) كىمكى باي ئىكەن (ۋەسى بولغانلىق ھەققى ئۈچۈن)
يېتىمنىڭ مال -مۈلكىنى يېيىشتىن ئۆزىنى ساقلىسۇن( ،سىلەردىن) كىمكى يوقسۇل ئىكەن ،ئۇ
(ئۆز ئەمگىكىنىڭ ھەققى ئۈچۈن) مۇۋاپىق رەۋىشتە يېسۇن﴾ يەنى ئۇنىڭ ئەمگىگىگە چۇشلۇق
يېسۇن دېگەنلىكتۇر .ئىبنى ئەبۇھاتەم ئائىشە رەزىيەلالھۇ ئەنھانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى
رىۋايەت قىلىدۇ :بۇ ئايەت يېتىمالرغا ئىگە بولغان كىشىلەر توغرىسىدا چۈشتى.
ئىمام ئەھمەد ئەمر ئىبنى شۇئەيبنىڭ بوۋىسىنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ:
بىر كىشى پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمدىن :مېنىڭ مال ـ مۈلكىم يوق( ،ۋە لېكىن) مېنىڭ
ئىگىدارچىلىقىمدا يېتىم باال بار ،مەن قانداق قىلىشىم كېرەك؟ -دەپ سورىدى .پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالم ئۇنىڭغا« :سەن قولۇڭدىكى يېتىمنىڭ مال ـ مۈلكىدىن ئىسراپ قىلماي ،بۇزۇپ
چاچماي ،بىر نەرسىنى تىقىۋالماي ۋە ئۆزەڭنىڭ مال ـ مۈلكىنى ساقلىماستىن (يەنى سەن
ئۇنىڭ مال ـ مۈلكىنى يەپ ،ئۆزەڭنىڭكىنى ساقالپ قويماستىن) يېگىن» دېدى.
﴿ئۇالر (يەنى باالغەتكە يەتكەن يېتىملەر) نىڭ مال -مۈلكىنى تاپشۇرۇپ بېرىدىغان
چاغدا﴾ يەنى يېتىمالر باالغەتكە يەتكەن ۋە ئەقىل يېشىغا توشقاندا ،ئۇالرغا ماللىرىنى
تاپشۇرۇپ بېرىڭالر ،ماللىرىنى تاپشۇرۇپ بەرگەندە﴿ ،باشقىالرنى گۇۋاھ قىلىپ قويۇڭالر﴾ ﷲ
تائاال يېتىمالرنىڭ ماللىرىنى قوللىرىغا ئېلىپ بولغاندىن كېيىن ،ئۇنىڭدىن تېنىۋالماسلىقى
ئۈچۈن ،ئىگىدارچىلىقىدا يېتىم باال بار كىشىلەرنى يېتىمالر (باالغەتكە يېتىپ ،ئۇالر) غا
ماللىرىنى تاپشۇرۇپ بەرگەندە ،باشقىالرنى گۇۋاھچى قىلىشقا بۇيرۇغان﴿ .ﷲ ھېساب ئېلىشقا
يېتەرلىكتۇر﴾ يەنى ئىگىدارچىلىقىدا يېتىمالر بار كىشىلەر ،يېتىمالرغا ئىگە بولۇپ تۇرۇۋاتقاندا
ئۇالرغا قانداق مۇئامىلىدە بولدى ۋە يېتىمالرغا ماللىرىنى تاپشۇرۇپ بەرگەندە ،مال تولۇق
تاپشۇرۇپ بېرىلدىمۇ ياكى ھېساۋاتتا تولۇق بولۇپ ،ئەمەلىيەتتە كەم بېرىلدىمۇ ،ﷲ تائاال
ئۇالرنى كۆزىتىش ۋە ھېساب ئېلىشقا يېتەرلىكتۇر .شۇڭا ئىمام مۇسلىمنىڭ رىۋايەت قىلغان
ھەدىسىدە پەيغەمبەر ئەلەيھىسساالمنىڭ ئەبۇزەر رەزىيەلالھۇ ئەنھۇغا مۇنداق دېگەنلىكى رىۋايەت
قىلىندى« :ئى ئەبۇزەر! مەن ھەقىقەتەن سېنى ئاجىز دەپ قارايمەن .ئۆزەمگە ياخشى كۆرگەن
نەرسىنى ساڭىمۇ ياخشى كۆرىمەن ،سەن ئىككى كىشىگىمۇ باشلىق بولمىغىن ۋە يېتىمنىڭ مال
ـ مۈلكىگە ئىگە بولمىغىن!»
*******
ﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗﭘ ﭙﭚﭛﭜﭝ
29
ﭞ ﭟ ﭠ ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ
ﭭﭮﭯﭰﭱﭲ ﭳﭴﭵﭶ ﭷﭸﭹﭺ
ﭻ ﭼﭽﭾﭿﮀﮁﮂﮃ ﮄﮅﮆﮇ
ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎﮏ ﮐ ﮑ ﮒ
ئاتا ـ ئانىسى ۋە تۇغقانلىرى قالدۇرغان مىراستا (يەنى مېيىتنىڭ تەرەكىسىدە) ئەرلەرنىڭ
ھەسسىسى بار ،ئاتا ـ ئانىسى ۋە تۇغقانلىرى قالدۇرغان مىراستا ئايالالرنىڭمۇ ھەسسىسى بار.
مەيلى ئۇ (يەنى تەرەكە) ئاز بولسۇن ياكى كۆپ بولسۇن ،ھەر ئادەم (ﷲ نىڭ ئادىل
شەرىئىتىدە) بەلگىلەنگەن ھەسسىسىنى ئالىدۇ﴿ .﴾7تەقسىمات ۋاقتىدا (ۋارىس ئەمەس)
تۇغقانالر( ،تۇغقان ئەمەس) يېتىملەر ۋە مىسكىنلەر ھازىر بولسا ،ئۇالرغا بۇنىڭدىن (يەنى
تەرەكىدىن ئۇالرنىڭ كۆڭلىنى ئېلىش ئۈچۈن بىر ئاز نەرسە) بېرىڭالر ،ئۇالرغا چىرايلىق
سۆز قىلىڭالر( ،يەنى بۇ كىچىكلەرنىڭ مېلى ،بىزنىڭ ئەمەس دېگەنگە ئوخشاش ئۆزرىنى
ئېيتىڭالر)﴿( .﴾8كىملەركى) ئۆزلىرىدىن قېلىپ قالىدىغان كىچىك بالىلىرى بولۇپ ،ئۇالردىن
قانداق ئەندىشە قىلىدىغان بولسا ،باشقىالرنىڭ قېلىپ قالغان كىچىك بالىلىرى ئۈچۈنمۇ
شۇنداق ئەندىشە قىلسۇن( ،يېتىملەرنىڭ ئىشىدا) ﷲ دىن قورقسۇن ۋە توغرا سۆزنى
ئېيتسۇن﴿ .﴾9زۇلۇم قىلىپ يېتىملەرنىڭ مال ـ مۈلكىنى (ناھەق) يەۋالىدىغانالر ،شۈبھىسىزكى،
قورسىقىغا (قىيامەت كۈنى يېنىپ تۇرىدىغان) ئوتنى يەۋالغان بولىدۇ ،ئۇالر يېنىپ تۇرغان ئوتقا
(يەنى دوزاخقا) كىرىدۇ﴿.﴾10
مىراسنى تەقسىم قىلىشقا ۋە مىراس تەگمەيدىغان كىشىلەردىن مىراس
تەقسىم قىلىنغان جايغا كەلگۈچىلەرنىڭ كۆڭلىنى ئېلىش ئۈچۈن (ئۇالرغا)
مىراستىن ئازراق بىر نەرسە بېرىشكە بۇيرۇلغانلىقى
سەئىد ئىبنى جۇبەير ۋە قەتادە مۇنداق دېدى :مۇشرىكالر مىراسنى ئەرلەرگىال بېرەتتى،
ئايالالر ۋە كىچىك بالىالرغا بەرمەيتتى .ﷲ تائاال بۇ ئايەتنى نازىل قىلدى﴿ :ئاتا -ئانىسى
ۋە تۇغقانلىرى قالدۇرغان مىراستا (يەنى مېيىتنىڭ تەرەكىسىدە) ئەرلەرنىڭ ھەسسىسى بار﴾
30
يەنى ﷲ تائاالنىڭ ھۆكمىدە ئۇالرنىڭ ھەممىسى مىراس ئالىدۇ .ﷲ تائاال ئەرلەرگە بەلگىلەپ
بەرگەن مىراسنىڭ مىقدارى پەرقلىق بولسىمۇ ،ئۇالر مىراس ئېلىش ھوقۇقىدا باراۋەردۇر .ئىبنى
مەردەۋى جابىرنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :كۇججەنىڭ ئانىسى پەيغەمبەر
ئەلەيھىسساالمنىڭ قېشىغا كېلىپ :ئى ﷲ نىڭ پەيغەمبىرى! مېنىڭ ئىككى قىزىم بار ،ئۇالرنىڭ
ئاتىسى ئۆلۈپ كەتتى ۋە ئۇ ئىككىسىگە ھېچقانداق مىراس تەگمىدى -،دېدى.
شۇنىڭ بىلەن ،ﷲ تائاال بۇ ئايەتنى نازىل قىلدى﴿ :ئاتا -ئانىسى ۋە تۇغقانلىرى
قالدۇرغان مىراستا (يەنى مېيىتنىڭ تەرەكىسىدە) ئەرلەرنىڭ ھەسسىسى بار ،ئاتا -ئانىسى
ۋە تۇغقانلىرى قالدۇرغان مىراستا ئايالالرنىڭمۇ ھەسسىسى بار﴾ ﷲ خالىسا ،بۇ ھەدىسنىڭ
نىسا سۈرىسى
داۋامىنى تۆۋەندە بايان قىلىپ ئۆتىمىز.
﴿تەقسىمات ۋاقتىدا (ۋارىس ئەمەس) تۇغقانالر( ،تۇغقان ئەمەس) يېتىملەر ۋە مىسكىنلەر
ھازىر بولسا ،ئۇالرغا بۇنىڭدىن (يەنى تەرەكىدىن ئۇالرنىڭ كۆڭلىنى ئېلىش ئۈچۈن بىر ئاز
نەرسە) بېرىڭالر﴾ ئىمام بۇخارى بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى ھەققىدە ئىبنى ئابباس رەزىيەلالھۇ
ئەنھۇمانىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلىدۇ :بۇ ،ئەمەل قىلىنىدىغان ،يەنى ھۆكمى
You have read 1 text from Uygur literature.
Çirattagı - Tefsir İbni Kesir - 02 - 04
- Büleklär
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 01Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 1852Unikal süzlärneñ gomumi sanı 104428.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 02Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 1762Unikal süzlärneñ gomumi sanı 91230.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.54.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 03Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3701Unikal süzlärneñ gomumi sanı 141431.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 04Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3870Unikal süzlärneñ gomumi sanı 125333.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 05Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3685Unikal süzlärneñ gomumi sanı 134732.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.51.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 06Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3717Unikal süzlärneñ gomumi sanı 143431.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 07Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3684Unikal süzlärneñ gomumi sanı 140931.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 08Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3666Unikal süzlärneñ gomumi sanı 144233.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 09Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3695Unikal süzlärneñ gomumi sanı 136532.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.54.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 10Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3745Unikal süzlärneñ gomumi sanı 143733.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 11Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3751Unikal süzlärneñ gomumi sanı 132333.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 12Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3818Unikal süzlärneñ gomumi sanı 135433.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.55.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 13Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3831Unikal süzlärneñ gomumi sanı 145532.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 14Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3741Unikal süzlärneñ gomumi sanı 138334.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.54.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 15Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3745Unikal süzlärneñ gomumi sanı 135331.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 16Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3653Unikal süzlärneñ gomumi sanı 149832.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 17Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3747Unikal süzlärneñ gomumi sanı 141734.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.55.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 18Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3807Unikal süzlärneñ gomumi sanı 142432.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.54.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 19Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3785Unikal süzlärneñ gomumi sanı 142131.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 20Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3698Unikal süzlärneñ gomumi sanı 148232.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 21Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3614Unikal süzlärneñ gomumi sanı 130930.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 22Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3779Unikal süzlärneñ gomumi sanı 154831.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 23Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3735Unikal süzlärneñ gomumi sanı 156733.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 24Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3723Unikal süzlärneñ gomumi sanı 144332.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 25Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3790Unikal süzlärneñ gomumi sanı 149131.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 26Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3724Unikal süzlärneñ gomumi sanı 146329.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 27Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3705Unikal süzlärneñ gomumi sanı 153532.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.51.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 28Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3755Unikal süzlärneñ gomumi sanı 140232.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 29Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3724Unikal süzlärneñ gomumi sanı 137233.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.54.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 30Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3771Unikal süzlärneñ gomumi sanı 137030.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 31Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3688Unikal süzlärneñ gomumi sanı 149731.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.51.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 32Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3738Unikal süzlärneñ gomumi sanı 139633.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 33Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3786Unikal süzlärneñ gomumi sanı 138433.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 34Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3662Unikal süzlärneñ gomumi sanı 146130.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 35Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3673Unikal süzlärneñ gomumi sanı 145834.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 36Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3724Unikal süzlärneñ gomumi sanı 148732.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 37Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3673Unikal süzlärneñ gomumi sanı 140233.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.54.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 38Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3735Unikal süzlärneñ gomumi sanı 147030.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.51.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 39Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3636Unikal süzlärneñ gomumi sanı 135433.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 40Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3654Unikal süzlärneñ gomumi sanı 140333.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 41Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3653Unikal süzlärneñ gomumi sanı 143930.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 42Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3747Unikal süzlärneñ gomumi sanı 139230.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 43Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3729Unikal süzlärneñ gomumi sanı 128335.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.58.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 44Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3685Unikal süzlärneñ gomumi sanı 136536.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.51.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.56.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 45Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3580Unikal süzlärneñ gomumi sanı 148032.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 46Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3683Unikal süzlärneñ gomumi sanı 146732.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.51.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 47Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3731Unikal süzlärneñ gomumi sanı 145132.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 48Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3675Unikal süzlärneñ gomumi sanı 150131.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 49Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3782Unikal süzlärneñ gomumi sanı 149130.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 50Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3763Unikal süzlärneñ gomumi sanı 151729.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.51.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 51Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3585Unikal süzlärneñ gomumi sanı 142931.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 52Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3773Unikal süzlärneñ gomumi sanı 142129.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 53Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3740Unikal süzlärneñ gomumi sanı 144230.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 54Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3631Unikal süzlärneñ gomumi sanı 151733.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 55Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3732Unikal süzlärneñ gomumi sanı 147931.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.52.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 56Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3635Unikal süzlärneñ gomumi sanı 152329.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 57Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3711Unikal süzlärneñ gomumi sanı 144432.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 58Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3614Unikal süzlärneñ gomumi sanı 142933.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.55.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 59Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3646Unikal süzlärneñ gomumi sanı 146033.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 60Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3726Unikal süzlärneñ gomumi sanı 139732.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.54.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 61Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3726Unikal süzlärneñ gomumi sanı 140833.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 62Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3739Unikal süzlärneñ gomumi sanı 139533.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.53.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 63Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3741Unikal süzlärneñ gomumi sanı 153330.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 64Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3761Unikal süzlärneñ gomumi sanı 145631.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.51.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Tefsir İbni Kesir - 02 - 65Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 986Unikal süzlärneñ gomumi sanı 52045.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.60.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.66.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.