Çankaya - 08

''3- Türkiye'nin harp durumu şudur: Ordu başlangıcına göre pek çok zayıftır. Birçok orduların kuvveti, olması gerekenin beşte biri kadardır. Memleketin nüfus kaynakları eksileni tamamlamıya yeterli değildir. Hatta yedinci ordu gibi bütün memleket için iyi tutulmıya çalışılan tek orduya dahi, daha düşmana bir kurşun atmadan, kuvvetli bulundurmıya imkân bulamıyoruz. En güç işleri görmek üzere biner kişilik taburlarla bana gönderilen tümenin yüzde ellisi ayakta duramıyacak kadar zayıf olduğundan ayıklanmış ve sağlam kalan erat 17-20 yaşında çocuklarla 45-55 yaşındaki işe yaramazlardan ibaret kalmıştır. Başka en iyi tümenlerin taburları da İstanbul'dan biner mevcutla hareket etmişler, ve en kuvvetlisi beş yüz mevcutla Halep'e gelebilmiştir.
"Askerî umumî duruma göre, meselâ, son kuvvetlerle Bağdat'ı geri almayı düşünmiye imkân yoktur. En kuvvetli düşman, hazır olarak Sina'dadır.
''4- Bu kısa açıklama ile, artık her şey bitmiştir ve bulunacak çare kalmamıştır, demek istemiyorum. Kurtulma yolu ve çaresi vardır. Ancak en iyi tedbirleri bulmak lâzım gelir. Bu tedbirler şunlar olabilir:
''(A) İçerde hükûmeti kuvvetlendirmek. Beslenmeyi sağlamak. Yolsuzlukları en aşağı haddine indirmek. Harbin uzaması yeni kayıplara sebep olsa da, elimizde ve gerimizde kalacak bölgeleri ve halkı dayanmaz ve çürük hâlde bulmamalıyız. Memleket sağlam bir hareket üssü halinde kalmalıdır.
''(B) Askerî politikamız bir savunma politikası olmalı, elimizde bulunan kuvvetleri ve bir tek neferi sonuna kadar saklamalıyız. Memleket dışında da bir tek Türk askeri kalmamalıdır.''
Rapor bunun arkasından alınabilecek askerî tedbirleri sıralamaktadır. Suriye ve Sina'nın Alman kumandasında bırakılmasına karşıdır. Bağımsızlıkta kıskanç olursak, Almanların bize Bulgaristan'dan daha itibarlı tutacağını söyler. Falkenhein Alman olduğunu ve her şeyden önce Alman menfaatlerini düşüneceğini saklamamaktadır. Bu sözü söyliyen subaylarca Türk'ün kanı için karar verecek mevkidedir. Halep'te, Fırat'ta ve Suriye'de Alman menfatlerinin ne olduğu da bilinmektedir. Falkenhein, Araplar Türklere düşmandırlar, biz tarafsız davranarak onları kazanabiliriz, demekten de çekinmemiştir.
Enver'in cevabı kısa: ''Bu hareketlere Falkenhein memur edilmiştir. En doğru kararları vereceğinden eminim. Bu güvenime siz de katılınız.''
***
Türk orduları başkomutanlık kurmay başkanlığına gelen General von Seckt'e 1917 Aralık 13 tarihli raporu ile General Liman von Sanders Türk ordularının durumunu şöyle anlatmakta idi: ''Birçok yanlış tedbirler sonucu Türk ordularının umum savaşçı kuvveti pek çok azalmış ve birliklerin harp gücü gözden uzak tutulmayacak kadar düşmüştür. Türk ordusu çeşitli cephelerdeki savaşlarda büyük kayıplar vermiştir. Kayıpların çoğu büsbütün yanlış birçok tedbirler yüzündendir. Biraz dikkatle kayıpların pek çoğundan kaçınılabilirdi. Söz konusu yanlış tedbirler şöyle sıralanabilir:
''A- 1914 Aralık ile 1915 Ocak ayında yapılan birinci Kafkas seferi: Enver'in komutasında olup General von Bronzar'ın kurmay başkanlığında bulunduğu doksan bin askerlik üçüncü ordu sınıra yakın Hasankale yöresindeki dağlar üzerinde pek uygun savunma yerlerinde ve kendinden üstün olmıyan Rus kuvvetleri karşısında idi. Ordu başarılı savaşlarla dağlardan geçebilse bile kuşatma topları olmadığından Kars kalesini hiçbir zaman alamazdı. Hâl böyle iken, önlenmek için yapılan bütün tavsiyelere rağmen, Sarıkamış - Kars üzerine saldırıya geçilmek kararı verilmiştir. Sol hatta karlı dağların keçi yolları üzerinde yetersiz yiyecek hazırlığı ile harekete geçen iki kolordunun sonu, ikisinin de ayrı ayrı yenilmesi olmuştur. Başka bir kolordu da bu arada cephede başarısız savaşlar yapıyordu. Resmî belgelerle anlaşıldı ki doksan bin kişiden ancak on iki bin kadar er pek acıklı durumda geri dönebilmiştir. Geri kalanı vurulmuş, açlıktan ölmüş, donmuş veya esir düşmüştür. Harp tarihi bu saldırı için hiçbir özür bulamıyacaktır.
''B- 1916 yaz başlangıcında yetersiz kuvvetle Ruslara karşı gene üçüncü ordunun giriştiği saldırı savaş sonundaki geri çekilmede ordunun büyük bir kısmı dağılmıştır.
''C- Üçüncü ordunun 1916 yazında toplanıp lüzumsuz yere yaklaşık olarak Van Gölü'nün Muş - Kığı hattından Erzurum yönüne doğru ve daha başlangıçta başarısızlığa uğrıyan saldırı hareketi, ne ileriye doğru yollar, ne de geride kullanılmaya elverişli ulaşma hatları olmadığından ve her türlü taşıt araçları da pek kıt olduğundan yapılmamalı idi. Bu orduda en azından altmış bin kişi açlık, hastalık ve sonra soğuktan ve pek az kısmı da düşman silâhı ile vurularak ölmüştür.
''D- Askerlik açısından büyük bir yanlış olmak üzere XIII. kolordunun 1916 yazından başlıyarak bütün kış süren saldırı savaşları ki İngilizler Basra'ya kadar olmasa bile Korne'ye kadar atılmadan önce böyle bir hareket yapılması hiç doğru değildi.
''E- Hiçbir zaman başarı ihtimali yokken Mısır'ı almak için 1916 Ağustosunda Süveyş Kanalı'na doğru on sekiz bin kişilik savaşçı birliklerle girişilen ve başlangıçta başarısızlığa uğrıyacağı şüphesiz hareket, o zamanlar sadece Süveyş Kanalı'nı korumakla yetinen İngilizleri Tih Çölü'nden beriye çekmiş ve Filistin'deki bugünkü ilerlemelerine sebep olmuştur.
''Türk ordularının kaçak toplamı şimdi 300.000'i çok aşmaktadır. Bunlar memleket içine kaçmışlardır. Yağma ve hırsızlıkla güvenlik ve huzuru bozmaktadırlar.
"Türk askeri ve hele Anadolu askeri bulunmaz bir cevherdir. İyi bakılır, yeteri kadar doyurulur, gereği gibi eğitim görür, soğukkanlılık ve güvenle yönetilirse, bu askerle en büyük görevler başarı ile yapılabilir. Hemen iki yıldan beri birliklerin çoğuna eğitim için gereken zaman bırakılmamıştır. Birliklerde askerlerin büyük çoğunluğu birbirini ve üstlerini tanımazlar. Yalnız durumun iyi gitmediği bir yere gönderilmekte olduklarını bilirler.
''Kaçarken vurulmak tehlikesine rağmen her fırsatta kaçmıya kalkarlar. Kaçma trenden atlıyarak yahut elverişli yerlerde yol kolundan ayrılarak yapılmaktadır. Harp cephelerine aktarılırken binlerce asker kaybetmiyen tümen yoktur. Türk askerinin daha iyi bakıma ve davranışa ihtiyacı vardır. Üstlerine karşı güven ve inanç besliyen Türk askeri ile her şey yapılabilir.''

Bir Komplo

Mustafa Kemal henüz Diyarbakır'da iken İstanbul'da bir Yakup Cemil vakası çıktı idi. Yakup Cemil İttihatçı fedayilerdendir. O da inanmıştır ki harp kaybolmuştur. Tek kurtuluş yolu hükûmeti devirmek ve hele başkomutan vekilini ve Harbiye Nazırını yerinden atmaktır. Anlaştığı arkadaşlar da var. Yakup Cemil Irak'a komutası altında götürmek üzere bir gönüllü bölüğü hazırlamaktadır. Kabine toplu olduğu sırada bu kuvvetle Bab-ı âli'yi basıp hükûmeti devirmiye ve onun yerine bir barış hükûmeti getirmiye karar vermiştir. Başkomutan vekili ve Harbiye Nazırı adayları da Mustafa Kemal. İçlerinden biri komployu Enver Paşa'ya duyurur. O da Yakup Cemil ve arkadaşlarını tutturup hemen Divan-ı Harp'e verir. Yakup Cemil kurşuna dizilmiştir. Mustafa Kemal bana hatıralarını anlattığı vakit demişti ki: "Yakup Cemil'in şahsından bahsetmek istemem. Onda bana karşı heyecanlı bir temayül (eğilim) uyanmıştı. Benim iş başına geçmekliğimi istemiştir. Bir gün Bursa'da ihtilâl arkadaşlarına:
- Büyük sandıklarımız ne kadar küçükmüş. Hepsini öldürmek lâzım. Bunu ben yapacağım.
Daha yumuşakları kendisine sorarlar:
- Öldürmek kolay, fakat vaziyeti düzeltecek kim?
- Mustafa Kemal! diyor.
- Bu zavallı, kendisini öldürme sanatına alıştıranlara karşı da bu sanatı kullanmakta bir mahzur (sakınca) görmiyerek eksik tedbirlerle harekete geçmiş. Yakın sandığı arkadaşları kendisini ele vermişler. Yakup Cemil tutulmuş ve asılmıştır. O vakit tümenlerimden birine komuta eden Ali Fuad'a (Cebesoy):
- Yakup Cemil asılmış. Sebebi de ben başkomutan vekili ve Harbiye Nazırı olmadıkça kurtuluş yoktur, demiş. Dediğini yapmış bile olsaydı ben İstanbul'a gittiğimde ilk iş olarak Yakup Cemil'i cezalandırırdım. Eğer ben o ve onun gibiler tarafından iktidara getirilecek bir adamsam, adam değilim!''
Ama adayları niçin Mustafa Kemal'di? Çünkü biliniyordu ki o daha başlangıçta harbe girilmesine karşı idi. Sonra da harpten çıkma çaresi aranması için fikirlerini hiç kimseden saklamamış, bir de h a r e k e t tasarlamıştır.
Arıburnu ve Anafartalar'ı yapan bir asker olarak sözünün dinleneceği kanısında idi. Bir defa Dışbakanı Halil Bey'e (Menteşe) gitti. Halil Bey'ce durum pek iyi idi. Mustafa Kemal, en güç sonuç alınabilecek bir savaş cephesinden başarılı bir komutan olarak geldiğini söyliyerek:
- Memleket ve her şey yok olmak üzeredir. Siz bunu anlamamış görünüyorsunuz. Belki de benimle böyle şeyler konuşulmaz sanıyorsunuz. Ben o adamım ki benimle her şey konuşulur ve konuştuklarımız aramızda kalacaktır. Doğruyu konuşmaktan çekinmeyiniz.
Halil Bey samimî idi. Onun için Mustafa Kemal'e sert cevap verdi. Mustafa Kemal sertliğe gelecek olanlardan değildi. Aralarında tatsız bir tartışma geçti. Halil Bey Mustafa Kemal'i nazırlar heyetine şikâyet etmiş ve cezalandırılmasını istemişti.
Talât Paşa'ya da hayli açılmıştır. Fakat ondan da iyi bir karşılık görmemiştir. Bana demişti ki: ''Sadrazam olduğu günlerde kendisine bazı hayatî meselelerden bahsetmiştim. Verdiği cevaplarda beni güzelce 'atlattığını' sanmış, hatta bunu bir saat sonra gelen yakın bir arkadaşına anlatmıştı. Fakat iki gün sonra kendini telâşa düşüren bir durum baş göstermesi üzerine beni gece yarısı evine çağırarak çare ve tedbir sorma ihtiyacını duydu. O gece sadrazam meclisinde aynı arkadaşım hazırdı. Şu sözleri söylemekle kendimi avuttum:
- Benden fikir soruyorsunuz. Söylemekte özür dilerim. Çünkü daha üç gün önce bir mesele üzerine fikrimi söylemiştim. Siz beni atlattığınıza inanmış, hatta sevincinizi göstermiştiniz.
- Asla! dedi.
- Söylediğiniz yanımızda oturuyor, dedim."
Mustafa Kemal'in asıl tertibi bir ordular hareketi idi. En çok bel bağladığı da dördüncü ordu komutanı ve Bahriye Nazırı Cemal Paşa idi. Bu yüzden Cemal Paşa'yı düelloya bile çağırmıştı. Düello tanığı da Rauf (Orbay) idi. Bende şöyle bir hatıra notu vardır: ''Cemal korkmasaydı, sadrazam da, başkumandan da o olurdu.''
Şimdi o tarihlerde Enver ve Mustafa Kemal paşalarla yakın ilişkileri bulunan Rauf Bey'in (Orbay) hatıralarını okuyalım: ''İstanbul'a geldikten sonra vakit buldukça Akaretler'de kira ile oturduğu evinde kendisini ziyaret ederdim. Bazan da o Bahriye dairesine beni görmiye gelirdi. Görüşmelerimiz sırasında harbin güdümünü şiddetle tenkit ederdi. Başkumandanlığa ve suretlerini Sadrazam Talât Paşa'ya gönderdiği belgelere dayanan raporlarını okur, her şeyden Almanların oyuncağı hâline gelen Enver Paşa'nın sorumlu olduğunu ısrarla söyler ve bunları düzeltmenin tek çaresi olarak da Başkumandanlıkta bir değişiklik yapılması fikrini ileri sürerdi. Bu hâdiselerden önce (Yakup Cemil vakası) Mustafa Kemal Paşa'nın ordu kumandan vekili olarak Diyarbakır'da bulunurken çevresindeki ordu kumandanlarına şifreli bir telgraf çekerek, harbin ve orduların kötü idare olunduğundan, hükûmetin kargaşa içinde bulunduğundan şikâyet ederek bunu düzeltmek üzere işbirliği teklif ettiğini Vehip Paşa, Enver Paşa'ya haber vermişti. Bunun üzerine başkumandanlıkça askerî makamların şifreli haberleşmelerini kontrol etmek için tedbirler alınmıştı. Sonraları Mustafa Kemal Paşa ile görüştüğümüzde Yakup Cemil'in Divan-ı Harp'te söyledikleri ile, Vehip Paşa'nın çekmiş olduğu telgraftan bahsettim. Böyle bir teşebbüste bulunmadığını söylemişti (1). Mustafa Kemal Paşa'nın üçüncü harp yılına doğru Enver Paşa'ya karşı bir teşebbüste daha bulunduğunu İstanbul'dan Brest-Littowsk barış konferansına gitmek üzere olduğum günlerde İsmail Canbulat Bey'den (o vakitler gizli millî emniyetin başında idi) şöyle işitmiştim: Sofya elçiliğinden gelip milletvekili seçilen Ali Fethi Bey, Talât Paşa'ya gidip gizli tutulacağına namus sözü aldıktan sonra demiş ki: Mustafa Kemal Paşa bana geldi. Harbiye Nazırlığı Müsteşarı ve Levazımat-ı Umumiyye Reisi İsmail Hakkı Paşa kendisini otomobili ile alıp şehir dışına gezmiye götürmüş. Harp politikası gevşiyen hükûmetin tek başımıza barış yapmıya eğilimli olduğunu söylemiş. Böyle bir hareketin şimdiye kadar katlanılan fedakârlıklarla bağdaşamıyacağını anlatmış. Hükûmet barış yapmıya yönelirse ona karşı koyup harbe devam edecek bir askerî kabine kurulması lâzım geldiğini ileri sürmüş ve kendisinin bu kabinede bir görev kabul edip etmiyeceğini sormuş. Bu durumu sağlama uğrunda yalnız ve doğrudan doğruya kendisine bağlı on bin kişilik bir gizli kuvvetin merkezden Anadolu ve İstanbul kıyılarının çeşitli yerlerinde hazır bulundurulduğunu ve bu kuvvetten Enver Paşa'dan başka kimsenin de haberi olmadığını söyliyerek eklemiş. Fethi Bey'in verdiği bilgi üzerine Talât Paşa, parti merkezinden Mithat Şükrü ve Kemal beyleri çağırıp kendilerine olup bitenleri anlatmış. İlk önce telâş etmişler. Görüşmelerden sonra, Enver Paşa samimî arkadaşımızdır, gidip açıkça onunla konuşalım, demişler. Enver Paşa da: 'Evet böyle bir kuvvet var. Fakat benim de içinde Harbiye Nazırı olduğum kabineye karşı değildir. Yakup Cemil vakasından sonra buna benzer bir hareket olursa diye alınmış bir tedbirdir,' cevabını vermiş."
İsmail Hakkı Paşa, Enver'in direktifi olmadan böyle bir görüşme yapmayacağına göre Mustafa Kemal'in nasıl güç duruma düştüğü kolayca anlaşılabilir.
Orbay'ı dinliyelim: ''Talât Paşa, Fethi Bey'in tutumunu kabinenin önemli üyelerini birbirlerine karşı güvensizlik ve şüpheye düşürmek ve böylece hükûmeti içinden yıkmak maksadı ile yorumlamış. Ben İsmail Canbulat Bey'den bu haberi aldığım zaman, ilk önce, Enver Paşa'nın Mustafa Kemal Paşa aleyhine bir harekete geçmesi ihtimalinden korktum. Mustafa Kemal Paşa o sırada İstanbul'da değildi. Almanya imparatorunun İstanbul'a gelişine bir karşılık olarak Almanya'ya giden Veliaht Vahidüddin ile beraberdi. Berst-Littowsk'a hareketten önce Enver Paşa'yı da görmeğe gittim. Rus sınırından alınacak kuvvetlerin Bağdat'ı geri almak için kullanılabileceğinden bahsedince, Mustafa Kemal Paşa'nın Filistin'deki durumu daha tehlikeli gördüğünü ileri sürdüm. Enver Paşa gülümsiyerek: 'Evet, Mustafa Kemal Paşa'nın bu fikirde olduğunu biliyorum. Medine-i Münevvere'nin de boşaltılmasını bu bakımdan zarurî görmektedir. Fakat biz umumî duruma göre Medine'nin sonuna kadar savunulmasını, Bağdat'ın da bir an önce geri alınmasını politikaca zaruri görüyoruz.'
Enver Paşa biraz durarak:
- Rauf Bey, diye devam etti, Mustafa Kemal Paşa nedense sadece görevini ilgilendiren noktalardaki fikirlerini söylemekle kalmıyor. Askerlikle bağdaşması imkânsız hususî ve siyasî tahriklere de kalkışıyor. Her hâlde duymuşsunuzdur, bir defa bazı ordu kumandanlarına telgraflar çekerek hepsini birlikte harekete ve itaatsizliğe teşvik etti. Haber alınca kendisi ile konuştum. Politika yapmak istiyorsa askerlikten çekilmesini söyledim. Mebusluğuna yardım edeceğimi vadettim. Fikirlerini Mecliste savunması daha doğru olacağını anlattım. Kumandan olarak orduyu nizamsızlığa sürüklemek ve savunmayı zorlaştırıcı hareketlere devam ederse, önleyici tedbirler almak zorunda kalacağını bildirdim. Hareketlerinin yanlış yorumlanmasından üzüldüğünü, Meclis ve mebusluk düşünmediğini, askerlikte kalmayı tercih ettiğini söyledi. Hiç şüphesiz hizmetinden memleketin vazgeçemiyeceği değerli bir kumandanımızdır. Bunu daima takdir ederim. Tekrar ordu kumandanlığına tayin ettim. Fakat son günlerde gene bazı siyasî tahriklerde bulunduğunu haber aldım... Meselâ...
Burada dayanamadım, Enver Paşa'nın sözünü keserek: 'Mustafa Kemal Paşa ile İstanbul'a geldiği vakitler fırsat buldukça harp durumu ve savunma işlerimiz üzerine konuşuyoruz. Vatanın selâmeti ile endişelidir. Hususî bir maksadı, hele tahrik gibi bir kastı bulunduğuna inanmam,' dedim. İşittiklerinin şişirilerek ve çekememezlikten anlatılmış olduğunu, bu sebeple ciddîye almamasını rica ettim.
Birkaç gün sonra Brest-Littowsk'a doğru İstanbul'dan ayrıldım. Berlin'e varır varmaz doğru Adlon oteline gittim. Mustafa Kemal Paşa'yı sordum. Henüz yatakta imiş. Fakat bekletmedi, o hâliyle beni kabul etti. İstanbul'dan haber sordu. Şaka kılıklı dedim ki: 'Talât Paşa, kendi kabinesi aleyhine yapılmak istenen bir hareketi Fethi Bey'den duymuş, önlemeye çalışıyormuş...' Mustafa Kemal Paşa: 'Ne diyorsun,' diye yatağından fırladı: 'Talât Paşa bundan kimseye bahsetmiyeceği üzerine namus sözü vermişti. Sözünü tutmamış, öyle değil mi?' diyerek hayli öfkelendi: 'Hayır, dedim, ben bunu Talât Paşa'dan değil, Enver Paşa'dan duydum.' Heyecan ve merakla gözlerimin içine bakıyordu. Enver Paşa ile konuştuklarımızı olduğu gibi anlattım. Sakinleşti. Sonra Enver Paşa'nın kendisine mebusluk teklif ettiği doğru olduğunu, alaylı bir dille de mebusların memurlardan farkı olmadığını ve asker kalmaktan başka çare göremediğini de üzüntü ile anlattı.''

Almanya Yolculuğu

İstanbul'da Pera Palas oteline indi. Artık her şeyin bitmek üzere olduğuna inanan, fakat bir kurtuluş yolu bulunacağından da umut kesmiyen bir adamın ruh hâli içindedir.
Bir gün kendisine Enver Paşa şu haberi gönderir: Almanya imparatoru, padişahımızı umumî karargâha davet etti. Böyle bir yolculuğa katlanabilecek hâlde değildir. Yerine veliaht gidecek. Onun yanında bulunmayı kabul eder misiniz?
Veliaht ile böyle bir yolculuk yapmayı kendisi için faydalı görür. Hemen, evet, cevabı verir. Daha önce veliaht ile tanışmalı idi. Saraya başvurur. Buluşma gününde gider. Redingotlu prens bir kanepe köşesine, Mustafa Kemal de karşısına oturur.
- Sizinle tanıştığıma memnun oldum, der.
Biraz sonra:
- Seyahat edeceğiz, değil mi?
- Evet seyahat edeceğiz.
Her sözden sonra gözlerini kapayıp kendinden geçmiş bir hâli var. Hiçbir şey konuşulmaz.
Asker selâmlama gibi törenlerde ona kılavuzluk eder. Almanca iyi bilen Mustafa Kemal'in eski hocası Naci Paşa da beraberdir. Tren kalkınca veliaht kendisini salonuna çağırır. Yarınki padişahı tanıyacaktı. Merakla gider. Sarayda gördüğünden büsbütün başka bir adam. Gözleri açıktır. Mustafa Kemal'e dikkatle bakmaktadır:
- Affedersiniz paşa hazretleri, birkaç dakika öncesine kadar kiminle seyahat etmekte olduğumu bilmiyordum. Bana anlatmamışlardı. Sizi pek iyi bilirim. Anafartalar'da kazandığınız başarı herkesin de bildiği şeydir. Siz İstanbul'u kurtarmışsınızdır. Beraber olduğumuzdan pek memnunum.
Aralarındaki konuşma ciddî ve samimî geçti. İstanbul'da iken anlaşılması kolay sebeplerin etkisi altında olmalı idi. Şimdi serbestti. Her gün kısa veya uzun bir konuşma oluyordu. Mustafa Kemal'de şu inanç belirdi ki kendisini aydınlatarak, yakından ve içten destekliyerek bu adamla bir şey yapmak imkânı vardır. Eski hocası ve şimdi veliaht yaveri Naci Bey'le onu bu yolda hazırlamak faydalı olacağında anlaşmışlardı.
Küçük bir kasabadaki karargâhında imparatorla buluştular. Veliaht yanındakileri tanıttığı sırada, bir eli göğsü üzerindeki düğmeler arasına sokulmuş olan imparator ötekisi ile Mustafa Kemal'in elini tutarak yüksek sesle:
- Onaltıncı kolordu... Anafartalar... dedi.
Mustafa Kemal sıkıldı ve önüne baktı. İmparatoru yanılıp ''ekselans'' demekle bir de gaf yaptı.
Sonra Hindenburg'a gittiler. Hindenburg veliahta güven verecek sözler söylüyor, o da teşekkür ediyordu. Mustafa Kemal ses çıkarmadı. Fakat Ludendorf Kuzey - Batı cephesi üzerinde başladıkları parlak saldırı savaşını anlatırken söze karıştı. Bunun ''parsiyel'' bir saldırı savaşı olduğunu söyledi ki bundan ciddî sonuçlar elde edilemiyeceğini anlamış olduğunu gösterir. Ludendorf sözü orada bıraktı. Mustafa Kemal'in asker olarak öğrenmek istediği Alman ordusunun ne hâlde olduğu idi.
Kayzer veliahtı görmiye gelecekti. Görüşmeler arasında yaver tercümanlığı ile velilaht adına kayzerden sordular:
- İmparatorun söyledikleri bize büyük ferahlık vermiştir. Ancak bir noktayı açık anlamak ihtiyacındayım. Türkiye'ye karşı düşman saldırısı durmadan ilerlemektedir. Eğer bu hücumlar devam ederse Türkiye yıkılacaktır. Bunları durdurmak için yeteri kadar teminat alamıyorum. Lütfen bu bakımdan beni aydınlatır mısınız?
Bu soru üzerine imparator hemen ayağa kalktı:
- Türkiye'nin sayın veliahtı, anlıyorum ki zihninizi bulandıranlar vardır. Ben size gelecekteki başarılarınızdan bahsettikten sonra şüpheniz kalmalı mıdır?
İmparator kalktığı yere artık oturmadı. Ayrıldı, gitti.
Akşam yemeğinde Hindenburg'la Mustafa Kemal arasında Türkiye'nin harp durumu üzerine konuşmaları da tatsız geçti. Mustafa Kemal durumu ''aldanmıyacak'' ve ''avunmıyacak'' kadar iyi bilmekte idi. Mustafa Kemal, veliahtı da kendi kaygılarına inandırmıştı:
- Gerçeği anlıyor musunuz? Konuştuğunuz Alman imparatorudur. Benim size arz ettiğim endişeleri giderecek bir tek kelime söyledi mi?
- Hayır.
Sonra Batı cephesine gittiler. Veliaht seyirci, Mustafa Kemal sanatçı olarak dinlediler ve gördüler. Mustafa Kemal cephedeki komutanın söyledikleri ile yetinmiyerek ateş hattına kadar gitti. Ağaçlara kadar tırmandı. Alman subayları tehlikeli durumda olduğunu kendisinden gizliyemediler.
Mustafa Kemal umutlu idi. Veliahta açıldı:
- Henüz padişah değilsiniz. Fakat Almanya'da gördünüz ki imparator, veliaht, prensler hepsi bir iş üzerindedir. Neden siz bütün işlerden uzak kalasınız?
- Ne yapabilirim?
- İstanbul'a gider gitmez ordu komutanlığı isteyiniz. Ben sizin Erkân-ı Harbiye Reisiniz (Kurmay Başkanınız) olurum.
- Hangi ordunun komutanlığını?
- Beşinci ordu.
Bu numaradaki ordu Liman von Sanders'in emrinde bulunan veya bulunmak gereken ve Boğaz'ı savunacak ordu idi.
Vahidüddin: ''Bu komutanlığı bana vermezler!'' dedi.
Siz isteyiniz.
- İstanbul'a gittiğim zaman düşünürüz.
Bu umutlandırıcı bir cevap değildi.
***
İstanbul'a dönüşlerinde rahatsızlanması üzerine bir ay kadar yatağından çıkmadı. Hekimler Viyana'ya gitmekliğini istediler. Bir ay kadar da Viyana yakınlarında bir sanatoryumda kaldı. Sonra Karlsbad'a gitti.
Rahatsızlığı henüz tam geçmemişti ki 1918 Temmuzunun 5 inde İzmirli tanıdığı biri ile arkadaşı Karlsbad'da kaldığı yere gelip padişahın öldüğünü haber verdiler. Birkaç gün içinde tamamlayıcı haberler de aldı. İzzet Paşa yeni padişahın yaver-i ekremi (1) olmuştur. Bu olay ilgi çekici idi. Çünkü yaverlik değil, bir çeşit askerî danışmanlık, kurmay başkanlığı gibi bir şeydir, sandı.
Bir müddet sonra yaveri kendisine hemen İstanbul'a gelmesi için bir telgraf çekti. Ciddî bir sebep olmadıkça dönmek istemediğinden bu yolda cevap yazdı. İkinci bir telgrafta ''İstanbul'a süratle gelmesi arzu buyrulduğu'' yazıldığından Temmuz sonlarında Karlsbad'dan hareket etti. İstasyonda karşılayan yaverinden öğrendi ki İstanbul'a dönmesini istiyen İzzet Paşa idi. Geldiğini bildirmesi üzerine Pera Palas otelinde kendisi ile görüştü. İzzet Paşa hiçbir sebep olmadığını, ancak Almanya yolculuğundaki yakınlığı devam ettirmek faydalı olabileceğini düşünerek telgrafı yazdırdığını söyledi. Mustafa Kemal:
- Her hâlde umumî durumun fenalığını gidermek için yeni padişahı yeni bir yöne çevirmek lâzımdır. Bu yolda kendisi ile görüşmekliğimi uygun bulur musunuz? diye sordu.
İzzet Paşa:
- Doğru! dedi.
Padişahın yaverliğine geçen hocası Naci Paşa ile padişahtan bir görüşme istedi. Saraydan olumlu cevap geldi: ''Yolculuk arkadaşım Veliaht Vahidüddin ile birkaç ay ayrılıktan sonra yeni padişah Vahidüddin'in salonuna Naci Paşa yanımda olarak girdim. O andaki duygularımı şöyle anlatabilirim: Tahta oturmadan önce çok şeyleri çok açık görüştüğümüz ve benim bütün fikirlerime katılır gibi görünen bu zat acaba hükümdar olduktan sonra benim aynı yolda konuşmaklığıma izin verecek midir? Bunda duralıyordum. Bu duraksama duygusu ile karşı karşıya geldik. Beni çok nazik kabul etti. Daha fazla iyi yüz gösterdi. Oturdu, bana karşıda yer gösterdi. Bir de sigara verdi. Kendi sigarası için yaktığı kibriti bana uzattı. Doğrusu çok umutlandım. Kendisinden serbestçe konuşmak iznimi aldıktan sonra, hemen başkomutanlığı kendiniz üstünüze alınız, bir kurmay başkanı seçiniz, her şeyden önce orduya sahip olmak lâzımdır, ancak ondan sonra düşünülebilecek kararlar uygulanabilir, dedim.
Vahidüddin bu teklifim üzerine, tıpkı ilk görüşümde olduğu gibi, gözlerini kapadı ve az sonra şu cevabı verdi:
- Sizin gibi düşünen başka kumandanlar var mı?
- Vardır.
- Düşünelim.
Konuşmamız kendiliğinden bitmişti. İzin aldım.
Birkaç gün sonra beni İzzet Paşa ile birlikte kabul etti. Umumî konular üstünde kaldık. Vahidüddin çok ihtiyatlı idi. Günler sonra tekrar kendisi ile yalnız görüşmek istedim. Beni bu sefer de kabul etti. İlk teklifimde direnir yollu konuşmaya başladım. Hemen bana cevap verdi:
- Paşa, ben her şeyden önce İstanbul halkını doyurmak zorundayım. İstanbul halkı açtır. Bunu temin etmedikçe alınacak her tedbir yanlış olur.
Gözlerini kapadı. Ben tilki mizaçlı entrikacının yüzlerce örneğinden biri karşısında bulunduğumu üzülerek anladım. Bir fikir daha söylemekten kendimi alamadım:
- Çok doğru buyuruyorsunuz. Ama İstanbul halkını doyurmak için alınması gereken tedbirler zat-ı şahanenizi bütün memleketi kurtarmak için alınması gereken lüzumlu ve acele tedbirlere başvurmaktan alıkoyamaz. Bildirmeğe mecburum ki yeni padişahın ilk hareketi kuvvetin sahibi olmak olmalıdır.
Biraz tedbirsizce konuşmuştum. Verdiği cevaba şu sözler de karıştı:
- Ben Talât ve Enver Paşa hazretleri ile görüştüm.
Bunu söyliyen adam, daha birkaç ay önce Talât ve Enver paşalardan tiksindiğini söyliyen ve bunların memleketi yıkılmaktan başka sonuca götürmesi imkânsız hareketlerini tenkit eden Vahidüddin idi. Benim Vahidüddin karşısında vicdan görevim sona ermişti. Ayağa kalktım, izin istedim. Gözlerini kapadı ve hiçbir kelime söylemeden elini uzattı.''
Harbin Sonu

Vakitsiz kimseyi ürkütmek istemiyen Mustafa Kemal, ordu komutanı olduğundan, her cuma günü selâmlık töreninde bulunmakta idi. Bir defasında Naci Paşa geldi. Padişahın kendisini özel olarak görmek istediğini söyledi. Yanında iki Alman generali vardı. Mustafa Kemal'le yalnız kalmak istemiyordu. Gitti. Padişah: