Пораабри Сафеди Чингизхон - 6

- Хуллас, - коѓазњоро аз пешаш дур кардаву ба Абўтолиб нигариста, хомўширо халалдор намуд Тансиќбоев, - боварї дорам, ки њамдигарро мефањ-мем, халосиат танњо дар њамин аст. Рўбарўкунии Оренбург чизи асосиро маълум хоњад кард – ё ту ба ман ёрї дода, ба гуфтаам кор мекунї, ё ман њама корро мекунам, ки биступанљ сол ё шояд њукми паррон бигирї, он ваќт пушаймонї судат намекунад. Њамаашро худат наѓз мефањмї. Њоло навбати худи Тито њам мерасад, Титое, ки шумо ин ќадар солњо дар хизматаш будед. Ин кор зери назорати худи Иосиф Виссарионович аст. Ягон кас бељазо намемонад. Њамаро берањмона решакан мекунем. Хуллас, азизам, шукр кун, ки ман бадї намехоњамат. Ту њам набояд ќарздор бимонї. Маќсад фањмо?

Абўтолиб хомўш буд. Вай, саропо ба дањшат афтода, дар дилаш даќиќањои ба нимистгоњ расиданро љамъутарњ мекард. Љигарбандонро аќаллан аз тиреза дидан насиб набудааст - ин фикр майнаашро пармасон афгор мекарду афгор мекард.

- Чї хап кардї? Туро мепурсам ман – маќсад фањмо? – Ба љонаш мерасонд Тансиќбоев.

Абўтолиб сар љунбонд. Албатта, мефањмад ў маќсадро.

- Кайњо бояд ана њамин хел мешуд! – сарљунбониро аломати розигї дониста, гуфт Тансиќбоев ва бархоста, пеши Абўтолиб омаду њатто даст ба китфаш нињод. – Медонистам, ки беаќл нестї ту, љигит, медонистам, ки ба роњи дуруст медарої оќибат. Пас, гап пухт. Ягон гумони дигар накун. Ба гуфти худам кардан бигир. Аз њама муњимаш – њангоми рўбарўкунї натарс, рост ба чашмашон нигоњ куну њама гапро, чї хеле ки њаст, бигў. Попов резидент аст, бигў, аз соли чилучор љосуси разведкаи Англия аст, пеш аз бозгашт дар машварати худи Тито њузур дошт, супориши дарозмўњлате дорад, ки њангоми нотинљињо амалї мекунад, бигў. Тамом, њамин ќадар кифоя. Акнун дар хусуси Сайфуллини тотор, Сайфуллин дасти рости Попов аст, бигў, бас. Он тарафашро худамон дуруст мекунем. Натарсида гуфтан бигир. Аз ягон чиз парво накун, аз ягон чиз. Сахт ваъдаат медињам. Ана, њамин хел. Бо душманон гапро зиёд намекунем мо – аз беху бун канда мепартоемашон. Лекин бо дўстон – гапи дигар – њамкорї мекунем, фаромўш накун. Инро њам аз ёд набарор, ки бо ман шўхї кардан оќибати хуб надорад. Воќеан, чї ин ќадар рангпаридаву араќшорї, мазаат нест-чї? Ё њаво бад аст?

Гўё чизи ѓализе хўрда бошад, Абўтолибро сар чарх мезаду дил мешўрид.

- Ња, худамро бад њис мекунам, - ин њолатро рафъ карда, базўр гуфт ў.

- Хайр, ин хел бошад, дигар манъат намекунам. Ба љоят бираву то Оренбург истироњат кун. Лекин дар он љо шайкак барин тайёр бошї! Фањмидї? Њангоми рўбарўкунї набояд ягон дудилагї бошад. Боз «ёд надорам, намедонам, фаромўш кардаам» накунї… Њамаашро, чї хеле ки њаст, бигў вассалом. Аз боќии кор ташвиш нашав. Он тарафашро худамон соз мекунем. Ана, њамин хел. Њозир навис-навис намекунем, бирав, дам бигир, дар Оренбург, натиљањои рўбарўкуниро љамъбаст ки кардем, аз рўи ќоида коѓазњоро имзо мемонему ту баёнотатро тасдиќ мекунї. Њозир – бирав, ба гумонам, маслињатамон наѓзакак пухт. – Бо њамин суханон Тансиќбоев Абўтолибро ба њуљразиндонаш роњї кард.

Аз њамон лањза Абўтолиб гўё зиндагии наве оѓоз намуд. Ба назараш чунин мерасид, ки ќатора гашташро тезтар кардааст. Аз тиреза бошитоб манзарањои шиноси шинос мегузаштанд – даќиќањои башумор монда буд то Бўронї. Ором шудан, худро ба даст гирифтан, сабр кардану ба њар гуна саранљоми хеш омода гардидан, вале, пеш аз њама – суръати ќатораро мўътадил намудан лозим буд. «Кош оњистатар мерафт» – аз дил гузаронд Абўтолиб, кадом як ќудратеро тавалло намуда ва, базудї эњсос кард ё ба назараш чунин тофт, ки ќатора суръаташро кам карду батадриљ шитоби бењади манзарањои паси тиреза ќатъ гардид. Он гоњ ба худ гуфт: «Чизе бихоњам, мешавад!» – ва каме осуда гашту нафасгардонаш гузашт; пас, бо тамоми вуљудаш ба тирезаи панљарадор часпида, мунтазир шуд.

Воќеан њам, ќатора ба дуроњаи Бўронї, ба он љое наздик мешуд, ки бахти бад Абўтолибро бурда буд; ба маскани нав хў гирифта, орзу дошт то калон шудани бачањо нобасомонињои айёмро он љо сипарї созад. Вале њамин њам насиб набудааст: ин замон оилааш њаволаи таќдир буду худаш аз он манзилу макон мањбуси њуљразиндон мегузашт.

Абўтолиб бо чунон диќќате ба берун менигарист, ки гўё чизњои дидаашро тамоми умр, то нафаси вопасину нури охирини чашмон ба ёд гирифтанаш зарур бошад. Ва њама чизе, ки ў дар он соати пеш аз ними рўзи бањманмоњ медид – барфтўдањову пораяке марѓзор, дашти гоњ пурбарфу гоњ урён – њамаро чун хоби шарифе бо њаяљону зориву дўстдорї мепази-руфт. Ана, он теппањак, ана, сой, ана, пайрањае, ки њамроњи Зарифа, асбобу анљом сари китф, рањсозкунї мерафтанд, ана, марѓзоре, ки тобистонњо бозигоњи бачањои Бўронї ва кўдакони ў – Довулу Эрмак буд… Ана, чанд уштур, њо дар он љо – боз як љуфт, якеаш Ќаранори Едигей аст, ки аз дур шинохтанаш душвор нест, саланг-саланг куљое меравад он бузургљусса; баногоњ, барф сар шуду зарраяконаш дар њаво ба раќс даромаданд; аслан табиї буд ин њол, чунки аз сањар осмонро абрњо гирифтаву маълум буд, ки њаво вайрон мешавад, лекин камакак, як камакак сабр мекард барф; охир, уштурхонањову боми аввалин, ки аз тўтааш дуд мебарояд, аллакай намоёнанд, ана – рањнамо ва пеши он ќатора ба роњи эњтиётї мегузараду чархњояш дар пайвандљоњо ба таќ-таќ медарояд, ана, рањнамобон*[§§], ки байраќча дар даст назди хонањакаш истодааст, Ќазонќоп аст ў, Ќазонќопи чун дарахти хушк ќоќина; Худоё, ана, як назар хоначаи Ќазонќоп ба чашм тофт, ќатора, ќад-ќади дењкада, даршитоб аст; ана, хоначањо, бому тирезањошон, ана, кадоме ба хона даромад, ки Абўтолиб танњо пушташро дида тавонист, ана, нафаре пеши чўбу тахтањо моломол дорад, барои кўдаку чўдак чизе месозад. Едигей, оре, Едигей аст ў, дар танаш нимтанаи остинњояш барзада, дар пешаш – духтарчањояш ва њамроњашон - Эрмак; оре, љигарбанди ман Эрмак, бачаљони ширинам, дуртар аз Едигей истода, аз замин ба ў чизе медињад, Худоё, рўяш як назар тофту халос, лекин куљост Довул, Зарифа куљост? Ана, он зани вазнин њамсари сардори дуроња Саулест ва, ана, Зарифа, рўмолаш ба китфаш фуромада; Зарифаву Довул, Зарифа дасти писараки хурдиашонро гирифтаву њарду љонибе мераванд, ки Едигей њамроњи бачањо чизе месозад; мераванду намедонанд, ки вай, Абўтолиб, ин лањзањо беихтиёр бо даст дањонашро пўшидааст, ки навмеду девонавор фарёд назанад: «Зарифа! Азизам! Довул! Писаракам Довул! Ин манам! Манам, ки шуморо бори охирин мебинам! Алвидоъ! Довул! Эрмак! Алвидоъ! Фаромўшам накунед! Ман бе шумо зиста наметавонам! Бе шумо мемурам ман, бе фарзандони азизу њамсари мењрубонам мемурам! Алвидоъ!»

Дуроњаи Бўронї, ки дергоњ интизориаш мекашид, кайњо пас монда буд, вале тамоми чизњои дар он лањзањои нафасвор кўтоњ дидааш гаштаву баргашта пеши назараш меомад. Дар пушти тиреза барф меборид, барфи анбўњу фаровон; њама чиз бебозгашт ба гузашта рафт, вале барои Абўтолиб Ќуттибоев ваќт дар он макони тайшуда, дар он пораи роњ, ки њама дарду маънии зиндагиашро дар хеш дошт, аз њаракат монда буд.

Њарчанд ки аз паси пардаи барф дигар чизеро фарќ кардан имкон надошт, ў худро њељ аз тиреза дур карда наметавонист. Ба њамин тарз, моту мабњут назди тиреза меистоду њайрон буд, ки њарчанд бедодгариро сар нафуровард, маљбур буд ба кадом як ќуввае итоат кунаду бесадову дуздона аз назди зану фарзандонаш чун њайвони безабон гузашта биравад, зеро ба ин њамон ќувва, ки аз озодї мањрумаш намуда буд, маљбураш мекард ва ў, ба љои он ки аз ќатора бипараду аз худ дарак бидињад ва рўирост сўи оилаи пазмонаш биштобад, њаќиру бечора ба тиреза менигаристу Тансиќбоевро имкон медод бо ў чун бо саге, ки амраш кардаанд дар кунљаке бишинаду њаракат накунад, муносибат намояд. Ва Абўтолиб, барои тасаллои дилаш, ањде кард, ки худаш медонисту Худо…

Акнун зањри талхи лањзањои дидорро то охир менўшид Абўтолиб. Фаќат њамин меомад аз дасташ, як њамин дар ихтиёраш буд, ки он лањзаро љузв-љузву зарра-зарра ва аён пеши чашмони хеш эњё намояд: аввал Ќазонќопро пеши назар овард, ки њамоно, байраќчаи бебадалаш дар дастони ќоќина, дар посгоњи доимии хеш истода буд, чи ќадар ќаторањоро ќабулу гусел кардааст ў дар умри хеш дар ин канору он канори дуроња; баъд – кулбањову молхонањои Бўронї ва дуди тўтањои рўи бомњоро ва аз он пас – Эрмакро, миёни бачањо, назди Едигейи Бўронї – он одами Худо, ки дар ин дунё чун кўњ собиту устувор монда буду он лањзањо барои тифлакон чизе месохт, дидану аз фарёду алам ќариб нафасгардон шуданашро. Эрмак ба Едигей тахтача ва ё ким-чизи дигаре медод. Ва Абўтолиб дар он чанд лањза Едигейи тануманду баќуввату сиёњљурдаи ба бачањо мењрубонро, ки дар тан пўстинчаи остинњояш барзадаву дар по мўза дошт, Эрмакаки телпакчаи куњнаву мўзачањои намадї пўшида ва Зарифаву Довулро, ки сўи онњо мерафтанд, бисёр рўшану аён пеши чашми худ дид. Зарифаи бечораву азиз – њам рўмолашро, ки ба китфонаш хамида, мўйњои сиёњи печонашро намоён карда буд, њам чењраи рангканда ва ин ќадар муассири дилљўяш, палтои тугмањояш кушода, мўзањои даѓалеро, ки худ барояш харида буд, сари сўи бачаякашон хамашро низ – ба Довулак ким-чї мегуфт - бењад наздик дид ў ва ин њама чизи бењад ќарину азизу фаромўшинопазир дер гоњ Абўтолибро дар хайрбоди хаёлии баъди дидор њамроњї мекард… Талафоте буд ин, ки бо ягон чиз ва њаргиз љуброн намешуд…

Тамоми роњ барф мебориду бўрон менолид. Дар яке аз истгоњњои пеши Оренбург ќатора як соати дароз истод – барфтўдањои роњро тоза мекарданд. Овозњо ба гўш мерасид – одамон, боду њаво ва њама чизи дунёро нафрин намуда, машѓули кор буданд. Баъд ќатора, дар пардаи гирдбоди бўронї, боз ба роњ даромад. То даруни Оренбург дурудароз рањ паймуданд, шохањои чун њезуми гўристони бесоњиб сиёњу каљукилеби дарахтони сари роњ лолу тира овезон буд. Худи шањр ќариб ки ба чашм намерасид. Дар истгоњи таќсимоти ќаторањо низ то дери шаб истоданд – равонхонаи махсусро аз ќофила људо карданд. Абўтолиб инро аз рўи таконхўрии равонхонањову садоњои ходимони равонхонаи махсус ва фарёди ќаторакашњо фањмид. Баъд равонхонаро боз ба куљое, аз афти кор, ба роњи эњтиётї кашида бурданд.

Оќибат ними шаб равонхонаи махсус дар љои муќарраршуда ќарор гирифт. Охирин бор такон хўрд равонхонаву охирин бор амре аз поин садо дод, ки «Шуд! Нарасед дигар!» ва он дигар аз љо наљунбид.

- Хайр, тамом! Тайёр шав, мањбус! Бубаро! – Дари њуљраро кушода, Абўтолибро фармуд нозири калон. – Ваќта нагир! Бубаро зудтар! Хобат бурд-чї? Як њавои тоза бигир!

Абўтолиб оњиста аз љо хест ва, ба нозир тамоман наздик шуда, навмедона гуфт:

- Тайёрам ман. Куљо рафтан даркор?

- Тайёр ки бошї, рафтем! Куљо рафтанатро посбонњо мегўянд, - нозир Абўтолибро роњ дод, ки ба долон барояд, вале баъд, њайрону хашмї фарёд зада, боздошташ: - Борхалтаат њамин љо мемонад-чї? Куљо? Барои чї борхалтаатро намегирї? Ё бароят боз њаммол биёрем? Канї, зуд лату путатро бардор!

Абўтолиб, ба њуљра баргашта, бо дили нохоњам борхалтаи фаромўшкардаашро гирифт ва њангоми баргаштан ба долон ќариб буд ба ду ходими махсуси њаминљої, ки бо шитобу изтироб мерафтанд, бархўрад.

- Биист! – Абўтолибро ба девор пахш кард нозир. – Рањ бидењ! Бимон аввал рафиќон гузаранд!

Аз равонхона баромада, Абўтолиб садои дари њуљраи Тансиќбоевро кўфтани онњоро шунид.

- Рафиќ Тансиќбоев! – Садои пурњаяљонашон шунида мешуд. – Зиёрат ќабул! Аз интизорї як чиз шудем! Дар љойњои мо – барф! Бубахшед! Иљозат дињед худро муаррифї кунем, рафиќ майор!

Дастаи мусаллањи посбонон – се нафари телпакњои гўшакдору либоси аскарї пўшида – дар поён интизори мањбус буд ва бояд ўро, аз рўи роњњои оњан гузаронда, назди мошини махсус мебурд.

- Ку зуд фуро! Боз чї интизорї? – Шитобонд яке аз посбонон.

Абўтолиб, пеш-пеши нозир, хомўшона бо зинањо аз ќатора фуромад. Шамоли сард мевазиду барфи реза меборид. Аз сардии завлонањои яхбаста дастонаш якбора раг кашиданд. Торикистони истгоњи ноошноро чароѓњои рўи роњ сина медариданд, роњњои оњанро бўрон барфпўшу ноаён карда буд, ќаторакашњо пуризтироб нидо мекарданд.

- Мањбуси навадуњафтумро супурдам! – Ба дастаи посбонон арз кард сардори нозирон.

- Мањбуси навадуњафтумро ќабул кардам! – Чун акси садо љавоб дод сардори посбонон.

- Шуд! Куљое барандат, рафтан гир! – Гуфт ба Абўтолиб сардори нозирон њангоми видоъ ва баъд, барои чї бошад, ки илова намуд: - Бо мошин мебарандат…

Абўтолиб, борхалтааш сари китф, батахмин рў-рўи тахтаву оњанњои роњ ќадам монда, пеш-пеши посбонон ба роњ даромад. Аз барф худро паноњида мерафтанд. Гоњ аз ин сўву гоњ аз он сў ќаторакашњои шабкор садо медоданд.


Њамкорони оренбургї, ки барои мењмонхона бурданаш ба њуљраи Тансиќбоев омада буданд, банди таљлили ташрифи ў, дер карданд. Таклиф намуданд онон, ки барои шиносої њамон љо, дар худи равонњуљра бинўшанду бихўранд – шаб аст, охир ва ваќти кор кайњо тамом шудааст. Кї њам намепазирад чунин таклифро? Њини сўњбат Тансиќбоев лозим донист бигўяд, ки корњо хуб аст, ба барори рўбарўкунї, ки барояш онон аз худи Алмаато омадаанд, дилпур бошанд.

Њамкорон зуд забон ёфтанду сўњбаташон тасфид. Баногоњ аз берун овозњои пуризтироб омаду дар долон садои ќадаммонї баланд шуд ва њамоно посбону сари нозирон бошитоб вориди њуљра гардиданд. Посбони саропо хунолуду вањшатзадарў, даст ба чакка бурда, сўи Тансиќбоев дод зад:

- Мањбуси навадуњафтум њалок шуд!

- Чї хел њалок шуд? – Бехудона аз љо парида хест Тансиќбоев.– Чї хел њалок шуд?!

- Худро тањи ќаторакаш партофт! – Шарњ дод сари нозирон.

- Чї хел партофт? Чї хел партофт?! – Бадхашмона нозирро такон дод Тансиќбоев.

- Ваќте ки мо рўи роњњо баромадем, аз чапу рост ќаторакашњо њаракат мекарданд, - канда-канда ба фањмонидан шурўъ кард посбон. – Ќатораеро њам ин сўву он сў мебурданд. Дар њамон љо… Мо истодем, ки ќатора гузарад… Њамин ваќт мањбус, кашидаву кушода, бо борхалтааш ба сари ман заду худро рост тањи чархњои ќаторакаш партофт…

Њама, аз ин њодисаи ѓайричашмдошт худро гум карда, хомўш буданд.

- Ња, мурдоре! Палиде! Халос шуд-а! - бесаранљомона њаќорат медод Тансиќбоеву овозаш меларзид. – Њама корро расво кард! Ина бинед-а! Халос шуд-е, халос шуд! – Баъд, навмедона даст афшонда, истаконашро пури араќ кард.

Њамкорони оренбургиаш дарзамон посбонро њушдор доданд, ки масъулияти ин њодиса бар дўши дастаи посбонон хоњад буд…




















АБРИ ЭЊСОНИ ХУДОВАНД


Яке аз бузургтарин нависандањои муосири дунё - Чингиз Айтматов дер боз миёни хонандагони хушзавќи тољик њам мањбубияти сазовор пайдо кардааст. Аз ќиссањои зебои давраи аввали эљодиёташ, ки аксаран зиндагии пуртаззоди як инсон ва тавассути он рўзгори бузургворонаю фољиавии инсониятро бозгў кардаанд, то романњои ба њар маънї бузургу фарогираш, ки Инсону Кайњонро бо он њашамату бекаронї ба тасвир гирифтаю зимнан шодию нишот ва дарду аламњои њар як одами хокиро хеле муассир инъикос намудаанд, ин ќаламкаши забардаст дар мадори муњаббати китобхонњои дунё ќарор дорад.

Чунон ки хонандаи мўњтарам медонад, таќрибан бист сол пеш романи нахустин, вале њамоно устодонаи Чингиз Айтматов - «Рўзе њаст дарозтар аз ќарн» ё худ «Дуроњаи бўронї» манзури њамагон гардид. Тавассути ќаламдоди рўзгори ашхоси оддии зањматкаш, аз як љониб ва тасвирњои хаёлии кайњонї, ки барояш одатї набуданд, аз љониби дигар, адиби ќудратманд масоили мубрами замонро пеш нињода, чун њамеша љомеаро ба андешаи амиќ перомуни оламу одам водошта буд. Њамон ваќт он асари зебову хоноро мутолиа кардаву ба ќудрати сухан мафтун шуда ва аз љасорати адабиву инсонии муаллиф ба њайрат афтода, шояд кам касоне андешида буданд, ки ин китоби љолиб низ аз заррабини мафкуравї гузаштаву тањрироти иљбориеро дучор омада ва, беш аз ин, аз порањои дилраси хеш мањрум шудааст.

Мутаассифона, њамин хел шуда буд ва, хушбахтона, замоне расид, ки њамон пораи соќити роман чун ќиссаи људогона манзури хонандагон гардид. Дар маркази ин пораи роман ё худ ќиссаи алоњидаи Чингиз Айтматов низ, чун дар осори дигараш, Инсони оддии зањматкаш ќарор дорад; Инсоне, ки бори дунёро ба дўш бардоштаву бо вуљуди ин ќудрату бузургї љуз осоиши хонадони хешу дигарон, муњаббати љонибайни одамон, яъне хушбахтии оддию душворњосили заминї, ормоне надорад.

Дар ќисса образњои маъруфи романи «Рўзе њаст дарозтар аз ќарн» – Абўтолиб Ќуттибоев ва майори хадамоти амнияти давлат Тансиќбоев амал мекунанд ва табиист, ки зимнан љињатњои нави характерњояшон тасвир мешавад. Њамзамон бо ќудрати беназиру ѓайриинсонии мошини муљозотї, ки дар шахси «одами давлат» Тансиќбоев нишон дода шудааст ва бечорагию бењуќуќии Инсон, ки зимни образи Абўтолиб манзур мешавад, хати дигари сужет мегузарад. Ин хати тоза аз масири таърихи инсоният убур карда, замони истилои муѓулро бо даврони сотсиализми пирўз, салтанати худкомонаи Чингизхонро бо диктатураи бедодгарбунёдкори Сталин пайвастааст. Ва чизи љолибтарине, ки зимнан мушоњида мешавад, образи Инсон аст, «инсони оддии зањматкаш» (таъбири Чингиз Айтматов), ки бо вуљуди таѓйироти чашмгири иљтимоиву сиёсиву фарњангї аз азал то имрўз кам дигаргуниеро мувољењ шудааст. Њоло низ ў њамон инсонест, ки ду, се, дањ аср ќабл буд, њамон гуна азият мекашад, меандешад, ѓам мехўраду аз ночизтарин бањонаи тараб шодї мекунад. Ин фикри љолиб зимни хати пайванде, ки миёни образњои Абўтолиб Ќуттибоев ва Эрдене-юзбошї устувор аст, бозгў шудааст. Абўтолиб, ки дар даврони дигаргунињои бузурги иљтимоиву техникї, замони пайванди ќутбњову ќитъањо, тасхири ављи кайњону ќаъри замин, бунёди истгоњњои бузурги барќ, ихтироъи дорую дармони бемислу силоњњои беназири одамкуш зиндагї дорад, мубталои њамон дарди азалиест, ки Эрдене-юзбошї – сарбози соњибдили Чингизхонро дар доми худ медошт. Њарду низ – њам инсони асри сездању њам муосири мо чизи бисёре намехоњанд: дар зиндагї ба њоли худ зистан, касеро дўст доштану дўстдоштаи касе будан, фарзанд ба дунё овардану сазовор парваридан кофист барои хушбахтии комили онњо. Лекин рўзгор - њам дар он ва њам дар ин замон – бисёр берањм буду њаст ва лозим намедонад Инсонро ба камтарин таманнои дилаш њам комёб кунад.

Њарду низ – њам Эрдене-юзбошї ва њам Абўтолиб зоњиран коре накардаанд, ки сазовори њайрату мафтунї бошад. Вале моњиятан њарду низ исёнкоранд ва мебояд ќањрамонони созандаи адабиёт мањсуб бишаванд.

Эрдене-юзбошї амалдори ќўшуни бешумори Чингизхон аст, ки њар њафта шањреву њар моњ кишвареро зери даст мекунад. Ў имкон дорад ба коми дили як инсони худком бизияд. Вале Эрдене-юзбошї инсони ќолабї нест, ў бояд исён бикунад, ба зоњир не, ба моњият исён бикунаду ќадру манзалати Инсонро биафзояд.

Абўтолиб – фарзанди асри бист бо Эрдене-юзбошї аз њамин љињат ќаробат дорад. Ў вазифадор аст оддитарин арзишњоро ќадр бикунаду суннатњоро зинда бидорад, дар мушкилтарин њолатњо, ки ќисмат ба сараш меорад, Инсонро дар хеш бой надињад. Абўтолибро бо гуноњњои гўшношуниде муљрим медонанд, бо љазоњои мудњише метарсонанд, вале ў, беш аз њама, аз як љазо, ки ќисмат мубталояш кардааст – људої аз зану фарзандон њарос дораду бас. Њамин људоии љовид аз пайвандони дилу љон, њамин талафоти мудњиш нуќтаи дигарест, ки ќисматњои Абўтолибу Эрдене-юзбоширо ба њам мепайвандад. Талафоте, ки њаргиз ва ба њељ чиз љуброн намешавад ва, бинобар ин, љуз Офаридгор касе њаќ надорад Инсонро ба он дучор бикунад.

Бадбахтии Инсон аст, ки бо талќини Шайтон аз доираи вазоифи рањмонии хеш убур мекунаду ба сари њамзотонаш балоњо меорад. Вай дар осори Чингиз Айтматов мањз њамчун як офаридаи комил-тарину ноќистарини Худованд, ки пайваставу мунта-зам ба такомул ниёз дорад ва, бадбахтона, дар роњи ќисмати хеш хоњу нохоњ ва аксаран ба коњишњои рўњонию маънавї мувољењ мешавад, ба ќалам омадааст. Аз ин љињат, махсусан, образи Чингизхон љолиб аст. Вай, бо њама шукўњу шањомат, дар сояи лутфи ќисмат – дар ињотаи ќўшуни бисёрњазора ва ходимону надимони содиќ (садоќате, ки решааш њарос аст) дар ављи салтанату љањонгирї тасвир шудааст. Вале назари заррабини адиби њунарманд, аз љавшани заркўби ў гузашта, дилу љонашро урён мебинад ва дармеёбад, ки ў низ, бо вуљуди он њама ободии зоњир, доѓњое дар дилу љон дорад. Чунин тасвири амиќу воќеї хонандаро маљбур мекунад ба образи маъруфи адабиёти дунё дигаргунатар назар андозад. Фољиањое, ки он абарќудрату љањонталаби хунхору мардумозор аз сар гузарондааст, варо лањзае чун Инсон – чун мављуди муќтадиру бечораи мўњтољи рањму дилсўзї вонамуд месозад; вале фољиањое, ки ў худ ба сари инсонњо меорад, ўро аз мадори камтарин таваљљўњ низ берун мекунад. Ин таваљљўњи оддии инсонї не, балки љозибаи хоси кайњонї, беш аз он, муњаббати рањмонист. Чунки Инсон, тавассути маќсадњои поки хеш, пайванди Офаридгор аст ва нияти азалии ўро амалї месозад. Нияти азалии Худованд – ободии оламу озодии одам, муњаббати пайвандону парвариши фарзандон, нек гуфтану нек кардан, шукргузориву мењршиорї, хуллас, накўкорї, ки чун пањнои Љањону ќудрати Яздон поён надорад, тавассути Инсони асил дар дунё собит мешавад. Ва, мантиќан, њар касе, ки бо кирдори шайтонї мавриди нафрати Инсон ќарор мегирад, њамзамон нафрати Яздонро сазовор мегардад.

Чингизхон, чун як абарќудрат, аз доираи вазоифи инсонии хеш гузашт ва фармудаи Офаридгор – идомаи наслро њангоми юришњои хеш муроот накард. Эрдене-юзбошиву Догуланг ин фармони шайтониро риоят нанамуданд ва гирифтори љазои берањмоната-рин гаштанд: љањонгири хунхор онњоро аз зиндагї ва лаззати ширинтарин меваи дарахти умр – фарзанд бенасиб сохт. Худованд, чун мукофоти амал, Чингизхонро аз сояи марњамати хеш – абри сафеде, ки аз оѓози юришаш љониби Ѓарб њамроњиаш дошт, мањрум намуд.

Тансиќбоев, алораѓми воќеияту њаќиќат, Абўтолибро дучори тўњмату мањрумиятњо карда, ба њалокат расонд ва аз бузургтарин орзў – дидори зану фарзандон мањрум сохт. Ва моњиятан ба нафрати Худованд дучор гардид.

Рамзист, ки ин њодиса бањманмоњи соли 1953 рух дод. Баъди чанде Сталин даргузашт ва шикастани мошини мудњиши тарсу њарос, тўњмату бўњтон, шиканљаву љазо, ки дар бањои љону азобњои алими Инсон тансиќбоевњоро ба манзили муродашон мерасонд, оѓоз гирифт…

Њамин аст фарљоми њар амале, ки алайњи нияти азалии Худованд корбаст мешавад.

Њамин аст хулосаи ќиссаи муассиру омўзандаи Чингиз Айтматов «Пораабри сафеди Чингизхон».

Дар ќисса порае њаст, ки дарвеши ѓайбдоне пайдоиши абри сафедро болои сари Чингизхон пешгўї мекунад: «Он нишонаи Ќазои Афлок аст, ки воломаќомии мутлаќатро дар рўи замин шањодат медињад. Ту бояд он абрро эњтиёт кунї, вагарна, гумаш, ки кардї, аз ќудрати беназират мемонї…» Њама таркиши хашми Хоќонро интизор мешаванд, вале ў густохии ѓайбдони дарвешро оромона тањаммул мекунад: «Фарз кардем, Афлок ин суханонро ба дили ту андохт, ки ба мо бигўї. Фарз кардем, ки ман бовар кардам. Лекин, бигў, эй мусофири хирадманд, ки ман он абри озоди осмонро чї гуна эњтиёт карда метавонам? Шояд галабонњои савори аспњои болдорро бифиристам, ки нигоњубинаш бикунанд? Ё, чун аспи сур, ба њар эњтимол, лаљомаш бизананд?! Абри осмониеро, ки бод сад сўяш мебарад, ман чї хел эњтиёт карда метавонам?» Дарвеши ѓайбдон, бо њамон густохиву лоќайдии бузургворона, посух медињад: «Инаш – кори ту…»

Оре, њар касе њам, агар Инсон аст, бояд пораабри марњаматеро, ки Худованд бар фарози њар бандаи покаш парафшон медорад, посбону посдор бошад. Чї гуна – кори њар кас аст, вале як чиз мусаллам аст, ки бе нияти неку амали нек, ки вазифаи азаливу абадии Инсон аст, дар сояи пораабри марњамати Худованд будан имкон надорад.

* Волга
* Дуруд (муѓулї)
*рўди Урал
* вагон
*почта
**оперативї
[††] локомотив, паровоз
*купэ.
* стрелочник