Пораабри Сафеди Чингизхон - 4

  Ваќте он меркитњои камшумор, ки пас аз торумор ба дигар мамолику љойњои дастнорас кўч баста натавониста буданд, дигар хавфе њам надоштанд – ё чўпону хизматгор шуда буданд ё ѓулом – сабаби ќасоси бењад берањмонаи Темучинро, ки аллакай Чингизхон шуда буд, касе намефањмид. Њамаи меркитњо, ки гурехтан муяссарашон нашуда буд, аз дами теѓ гузаштанд. Ва дигар касе аз онњо гуфта наметавонист, ки ба Бортэи ў, дар рўзњои асораташ дар ќабилаи меркитњо, алоќае дошт.
  
  Баъдан Чингизхон боз се зан гирифт, вале чизе дарди зарбаи нахустину мудњиши ќисматро дар дилаш даво карда наметавонист. Ба касе ошкор намесохт, вале њамон дард, њамон захми хунчакон дар дил зиндагї мекард хоќон. Ваќте ки Бортэ нахустфарзандаш – Љўчиро ба дунё овард, Чингиз-хон аниќ њисобукитоб кард, ки писари ў будани кўдак њам мумкину писари бегона њам. Каси номаълуме густохона ба номуси ў даст зада, умрбод ќарорашро рабуда буд.
  
  Ва њарчанд он марди номаълуми дигар, ки занаки парчамдўз њангоми юриш аз ў таваллуд карда буд, ба хоќон муносибате надошт, хуни њоким туѓён намуд.
  
  Баъзан як сабаби ночиз њам одамро ба њолате меорад, ки дар як мижа задан дунё пеши чашмаш чаппаву роста мешавад ва на чуноне менамояд, ки лањзае пештар - матлубу маъќул метофт… Мањз чунин гардише рух дод дар дили хоќони кабир. Атроф њамон хеле буд, ки то ин хабар пеши чашм метофт. Пеш-пешаш, савори сиёњмушкинњо, дар даст байраќњои парафшони аждардор, њамоно парчамдорон мерафтанд; зери зинаш, чун њамеша, йурѓааспаш Хуба чорхез мезад; аз ду бару аќибаш, савори самандњои хушзот, бо эњтироми тамом ањли рикобаш роњ мепаймуд; атроф пур аз посбонони содиќаш – дастањои кезегулњо буд; дар тамоми пањное, ки ба чашм мерасид, туманњои муќтадири љангиаш ва такягоњи онњо – њазорон аробањо њаракат мекарданд. Болои сараш, бар фазои он њама сели одамї, дар осмон абри сафеди бовафояш, њамон абре, ки аз нахустин рўзњои юриш аз њимояти Осмони Воломаќомаш шањодат медод, шино дошт.
  
  Њама чиз чун пештара менамуд, вале чизе дар ин дунё бељо шудаву таѓйир хўрда буд, ки боиси хашми њардамафзои хоќон мегардид. Маълум мешавад, касе аз амри ў сар печидааст, нафси белаљоми шањвониашро аз нияти ў боло гузоштааст, дониста зидди фармудаи ў рафтааст! Касе аз сарбозони ў, бештар аз хизмати садоќатмандонаву итоати бечунучарои хоќони хеш заневу нозболини варо хостааст! Кадом як нокиро занаке, амри ўро вайрон карда, љуръати зойдан намудааст!.. Дўзанда будааст! – Чї, љуз ў дигар байраќдўз ёфт намешавад?
  
  Ин фикрњо, мисли аљириќу буттазори вањшї, дар вуљудаш фаровон мерустанду пеши чашмашро бо пардаи хашм мепўшиданд ва ў, њарчанд мефањмид, ки ин њодиса аслан кирої несту ба он ањамияти хосае додан намебояд, садои дигаре, ки омиронатару ќодиронатар буд, љазои сахт, ќатли ногўшнавњоро дар пеши чашми тамоми ќўшун њарчи берањмонатар исрору талаб мекарду фикрњои дигарро њарчи бештар пахшу танг менамуд.
  
  Њатто Хуба, ки хоќон он рўз зинашро тарк нагуфта буд, гўё вазни изофаю њардамафзое эњсос кард: йурѓааспи хастагинопазире, ки њамеша чун тири камон рост њаракат менамуд, араќшор шуд; ин њол пештар рух намедод.
  
  Чингизхон, хомўшу хашмї, роњ мепаймуд. Бо вуљуди он ки зоњиран низоми юришро чизе вайрон намекарду ба њаракати он издињоми сањрої љониби Ѓарб ва амалї шудани нияти бузурги ў – тасхири дунё халал намерасонд, њодисае рух дода: сангаки ноаёну резае аз кўњи вайронинопазири амру фармони ў канда шуда буд. Ва ин оромаш намегузошт. Рањорањ дар ин бора фикр мекард; ин ўро, чун хори тањи нохун, беќарор менамуд ва, пайваста дар бораи як чиз фикр карда, торафт бештар аз њузури муќаррабонаш асабї мешуд. Чаро онњо ўро акнун хабардор кардаанд, акнун, ки занак аллакай зойдааст, пештар куљо буданд онон, ба куљо нигоњ мекарданд, пайбурди як занаки буѓўз ин ќадар душвор буд магар? Он ваќт кор дигар мешуд – саги дайду барин њайаш мекарданду халос мешуданд. Акнун чї бояд кард? Чун ин њодисаро хабараш доданд, ў нойони барои ташрењ њозиршуда - масъули корвонро сахт пурсид: чї хел шуд, ки то он дўзандазанак назойиду содиќин гиряи кўдакашро нашуниданд, ин њодиса пинњон монд? Чї хел мумкин буд рух додани чунин воќеа? Нойон, забон хоида-забон хоида, љавоб дод, ки парчамдўз Догуланг дар љои хилвате, дар юртаи алоњида мезист, бо бањонаи серкорї бо касе алоќа надошт, аробааш њам људо буду канизаке ёрмандиаш мекард, чун бо коре пешаш мерафтанд, занакро дар ѓарами матоъ, аксаран абрешими парчамбоб, печида дармеёф-танд. Ва гумон мекарданд, ки азбаски орову тороро наѓз мебинад, ин корро њам барои зебаш мекунад. Бино бар ин, њомила буданашро пай бурдан душвор буд. Падари навзод маълум нест. Дўзандазанакро њанўз пурсиш накардаанд. Канизак бошад, мегўяд, ки чизе намедонад. Биёбу бигир…
  
  Чингизхон бо алам аз дил гузаронд, ки ин воќеа сазовори таваљљўњи волои ў нест, вале азбаски манъи зойишро худ муќаррар кардаву сарони ќўшун аз тарси љон, њар рухдодро бетаъхир хабараш медоданд, хоќон беихтиёр гаравгони амри вољиби хеш гашта буд. Фармони худро вайрон карда наметавонист ў. Аз ин рў, љазо ногузир буд…
  
  
  Ќарибињои нимашаб Эрдене-юзбошї, супоришњои таъхирнопазирро пеш оварда, гуфт, ки назди нойон меравад, вале ин танњо бањонае буд, то аз бошишгоњ бубарояду худи њамон шаб њамроњи мањбубааш фирор бикунад. Вай њанўз намедонист, ки хоќон аз њамааш бохабар аст, намедонист, ки њамроњи Догулангу кўдакаш гурехтан муяссараш намешавад.
  
  Аспи эњтиётиро, чун саги шикорї, аз паси саманди хеш бурда, Эрдене-юзбошї бошишгоњњоро осуда паси сар кард ва, ба ќофилае, ки юртаи Догуланг дар ќарибињои он буд, наздик шуда, худо мегуфт, ки ба нозирони шабгарди нойон барнахўрад. Нозирони нойон - хиратарину берањмтарин дастањои посбонон - баногоњ агар сарбозеро сархуши ќимиз њам дарёбанд, њељ тањаммул намекунанд - ба љои асп ба ароба мебанданду аробакаш ќамчинкўбаш мекунад…
  
  Нияти дастаи худро тарк гуфтану рў ба фирор нињодан намуда, Эрдене медонист, ки агар дастгираш кунанд, љазои олї – дар намад печонда, хафакуш кардан ва ё овехтан тањдидаш дорад. Илољи дигар танњо ба даст наафтодан, ба марзу буми дуру бегона рафтан асту халос.
  
  Имшаб њам мањтобї буд. Дар атроф, то дурї, бошишгоњњову галањо ба назар мерасиданд ва њама љо, пеши гулханњои хомўшшуда, сарбозон мехобиданд. Дар байни ин ќадар одаму ароба касеро њам ба куљо рафтани касе кор набуд. Ба њамин умед дошт Эрдене-юзбошї ва, агар ќисмати носозгор намешуд, ўву Догулангу писаракашонро фирор намудан муяссар мегардид…
  
  Ба бошишгоњи њунармандон наздик шудан баробар, юзбошї фањмид, ки балое сар задааст. Хез зада, аз зин фуромад ва, лаљомњоро таранг ба даст гирифта, дар паноњи аспњо карахт шуд. Оре, мусибат рух дода! Дар назди юртаи канорї гулхани калоне месўхту атрофро бо алангаи изтиробангез рўшан мекард. Дар пеши он таќрибан дањ жасавул, баланд-баланд сўњбат карда, аспсавор меистоданд. Чанд нафаре, ки пиёда шуда буданд, аспу аробаро ќўш мекарданд, њамон аробаеро, ки ўву Догуланг имшаб савораш гурехтан мехостанд. Баъд Эрдене дид, ки жасавулњо Догулангро бо кўдак аз юрта берун карданд. Пўстини савсораш ба тан, ранги рўяш канда ва бепаноњу њаросон, тифлро ба сари синааш зер карда, дар рўшании гулхан меистод ў. Жасавулњо ким-чиаш мепурсиданд. Њар замон дўѓу дарангашон ба гўш мерасид: “Љавоб бидењ! Љавоб бидењ, мегўям! Фоњишаи осї!” Баъд нолаи Алтун-канизак баланд шуд. Бале, овози ў буд ин, бешубња, овози ў. Дод мегуфт, ки “Ман аз куљо медонам?! Охир, барои чї маро мезанед? Чї медонам, аз кї таваллуд кардааст ў? Охир, ана дар њамин љо, њамин њозир нашудааст-ку ин кор! Кўдакро, худатон мебинед, нав зойдааст, лекин, наход нафањмед, ки ин воќеа нўњ моњ пеш рух додааст! Пас ман аз куљо медонам, ки ў кай ва бо кї он корро кардааст? Чї маро мезанед, охир!? Вай бечорањакро чї метарсонед, охир, кўдаки навзод дорад ў! Магар дар хизмати шумо набуд ў ва байраќњои љангиеро, ки зерашон ба юриш меравед, оро намедод? Пас барои чї нобудаш мекунед, барои чї?”
  
  Бечора Алтун, чун майсаяки зери суми асп, чї кор њам карда метавонист, дар сурате, ки Эрдене-юзбошї љуръати худро нишон додан надошт. Муќобили дањ жасавули мусаллањ аз дасти ў чї њам меояд, љуз мурдану як ё ду нафарашро бо худ бурдан? Вале чї суд аз ин? Гала-гала зўранд ин жасавулњо. Фурсат мепоянд, ки њамакаса дарафтанду азият бидињанду хун бирезанд!
  
  Эрдене-юзбошї дид, ки жасавулњо Догулангу кўдакро ба ароба шинонданд, Алтун-канизакро њам бор карданд ва дар торикї куљое бурданд.
  
  Ва бо њамин хапу хомўш шуд њама љову истгоњ холї монд.
  
  Танњо акнун аз ким-куљои ќароргоњ ак-аки сагону шињаи аспон ва садоњои номафњуме шунида мешуданд.
  
  Гулхани назди юртаи Догуланги зардўз кўрдуд мекард. Ахтарони дурахшон, ин њама љонканиву гирудори одамиро хомўшона фурў бурда, чунон бетафовут ба фазои тињї менигаристанд, ки гўё ногузир буд рух додани ин воќеа…
  
  Эрдене-юзбошї, чун дар хобу хаёл ќадам нињода, бо панљањои дарзамон карахту сардгаштааш лаљоми аспи зиёдатиро даст-даст кард ва, бе эњсоси њаракоти хеш, онро бароварда, ба тањи пои асп партофт. Оњани лаљом хираяк садое дод. Эрдене нафастангї эњсос намуд, њаво гирифтанаш торафт вазнинтар мешуд. Бо вуљуди ин, ќуввате дар хеш дарёфта, ба пушти асп тап-тап зад. Дигар даркор набуд он асп, озод буд он акнуну зарурате надошт, бино бар ин, сарњўёна чорхез зада, ба галаи наздиктарин пайваст. Эрдене-юзбошї бехудона ќадам мезаду намедонист куљо меравад ва барои чї меравад. Аз аќиб оњиставу бесадо пешониќашќааш Оќжулдуз – аспи бовафои љангиаш ќадам мезад, аспе, ки ба сад набардаш бурда буд, вале натавонист савори он аробаи зани дўстдоштаву тифли навзодашро рањнамої кунаду аз ќисмати бад бигурезонад.
  
  Эрдене, чун нобино, таваккалбахудо ќадам мезаду ашки шашќатораш бар ришаш мешорид ва нури сарди моњ рўи китфони хамидаву ларзонаш њаракат мекард… Сар-сарї мегашт ў чун дарандаи танњои аз гала рондаву дар дунёи бекарон ба њоли худ монда, ки битавонад, мезияду натавонад, мемирад. Роњи дигар надорад ў… Чї кор бикунад, сарашро ба куљо бизанад? Ѓайр аз мурдан, корде ба сари сина, ба дили беамон нолони хеш задану худро њалок намудан ва бо њамин дарди сўзони онро таскин бахшидану ќатъ кардан ва ё несту нобуд шудан, бебозгашт гурехтану абадї дар ягон гўр нопадид гардидан илоље нест ўро…
  
  Юзбошї, худро ба рўи хок афканда, беовоз фиѓон кашид, ба шикам хазида, бо нохун сангњоро харошид, вале дили хок нарм нашуд, пас ў сари зону хест ва даст ба корди бари миёнаш бурд…
  
  Дашт хомўшу тињї ва фазояш ситоразор буд. Танњо як аспи вафодораш Оќжулдуз зери нури мањтоб, хур-хур садо карда, пуртоќатона амри соњибашро интизорї мекашид…
  
  
  Он субњ, ќабл аз рањакї шудан, наќорачиён, ки пешакї дар пуштае љамъашон карда буданд, бо садои хеш ќўшунро ба гирдињамої даъват намуданд. Добулбасњо, бонги изтиробангези шадиду њардамафзое бароварда, дергоњ хомўш нашуданд. Наќорањо, наќорањои пўсти барзагов, чун дарандаи бадомафтода, дурудароз ѓурида, издињомро ба ќатли зинокорзани парчамдўз, ки кам касон Догуланг ном доштанашро медонистанд, - зане, ки дар юриш кўдак зодааст, - мехонданд.
  
  Ва зери ѓулѓулаи афсунгари наќорањо, сад паи сад, пуштаро нимињота карда, саф кашиданд дастањои чун дар намоишњо саропо мусаллањ; дар ду тараф бошад, аробањои пури бору банд ва ашхоси ёвар, њунармандони мухталифи юриш – юртасозњо, аслињасозон, саррољон, дўзандањо – занону мардоне љой гирифтанд, ки њама љавон ва дар айни борварї буданд. Барои тарсондану панд додани онњо барпо мешуд ин ќатли ибратбахш. Яъне, њар касе, ки љуръати вайрон намудани амри хоќон бикунад, аз умр бенасиб хоњад гашт!
  
  Добулбасњо, хунро дар рагњо сард намуда, њамоно рўи пушта ѓулѓула доштанд. Ин садо вуљудњоро аз тарс карахт мекарду ба амале, ки бо райъи Чингизхон сурат мегирифт, розї ва, беш аз ин, њамдил мегардонд.
  
  Инак, зери бонги мунтазами добулбасњо, рўи тахти равони зарин худи хоќон, ки ќатли осизани махуф - осизанеро, ки аз кї зойданашро њељ ошкор накард - ороста буд, ба пушта боло шуд. Тахти равонро рўи пуштаи хазонранг, миёни парчамњои аз нурњои нахустини офтоб дурахшону аз шамоли дашт парафшон фуроварданд. Рамзи хоќон буд аждањорњои оташнафаси бо тамоми ќувват паррони парчамњо, вале ў, хоќон, гумоне њам надошт, ки дўзандаашон варо не, дигареро таљассум кардааст. Дигареро, ки аждањори чобуку љасури хилватгањи оѓўшаш буд. Ва касе аз њозирин пай њам намебурд, ки акнун мањз барои њамин сарашро ба бод медињад.
  
  Он лањза торафт наздиктар мешуд. Наќорањо батадриљ садояшонро паст мекарданд, то пеш аз ќатл батамом сукут биварзанду хомўшии гаронеро, ки дар интизории мудњишаш ваќт бењудуду бекарону бењаракат мешавад, шиддат бубахшанд ва баъд, боз баланду бадхашмона ѓулѓула афканда, лањзаи ќатъи зиндагиро бо садои вањшатбори хеш пур бисозанду дар вуљуди махмури њар яке аз шоњидон эњсоси ќасду кина ва шодмонии нињониеро барангезанд, ки мањкуми ќатли дор ў не, дигарест.
  
  Садои наќорањо фурў менишаст. Њозирон саропо њушу гўш ва аспон зери зинњо шах шуданд. Чењраи Чингизхон њам љиддиву беифода буд. Аз лабони сахт ба њам фишурдаву нигоњи бефосилаи сарди чашмони тангаш гўё зањр меборид.
  
  Баробари аз юртаи ба ќатлгоњ наздиктарин берун кардани Догуланги парчамдўз наќорањо аз забон монданд. Жасавулњои говзўр, аз тањи каши занак гирифта, ба аробаи дуаспа телааш доданд. Дар рўи ароба ўро аз аќиб жасавули гирифтачењраи љавоне дошта меистод.
  
  Ашхоси сафњо, махсусан, занон, ба ѓур-ѓур даромаданд: “Ана, он дўзандазанак! Зинокор! Бешў зойдааст! Ба ин љавонию њусну љамол зани дуюм ё сеюми нойоне шуда метавонист, охир! Нойони пиреро меёфт-ку, њузур мекарду рўзи камиро намедид. Вале, инро бинед, ки ошиќбозї кардаву зойдааст, бењаё! Ба рўи хоќон туф мекард, бењтар буд! Акнун бигзор љазояшро бубинад. Бигзор дар кўњаи шутур дораш бикашанд! Давидани гўсола – то кањдон, хушрўча!” Ин мањкамаи пичир-пичирњо идомаи ѓулѓулаи бадхашмонаи добулбасњо буд. Барои њамин њам чунин баисрору ѓуррон ѓулѓула меандохтанд наќорањои барзаговинапўш, ки майнањоро гиљ кунанду нисбати оне, ки сабабгори хашми хоќон шудааст, адоват барангезанд.
  
  - Бубинед, канизаку кўдакро бубинед! – шодона дод мезаданд занони корвон.
  
  Њаќиќатан њам, Алтун-канизак буд, ки навзоди куњнапечро бардошта меомад. Пеш-пеши жасавули бадвоњимае, дар худ фурў рафтаву њаросон ба чор тараф нигариста, Алтун бар-бари ароба ќадам мезаду бо бори сари дасташ гўё љинояткории дўзандаи мањкуми маргро тасдиќ мекард.
  
  Бад-ин сурат онњоро барои тамошои дањшатноки арафаи ќатл мебурданд. Догуланг мефањмид, ки акнун чизи дигареро чашм доштан имконнопазир аст, дигар на мебахшанду на авфаш мекунанд.
  
  Дар юрта, пеш аз он ки ба шармсоркунї бароран-даш, кўдакро бори охир сина дода буд ў. Тифлаки бадбахти бехабар аз дунё, зери садоњои батадриљ фурўнишини наќорањо, ѓанаб карда буду бо љидду љањд пистон мемакид. Алтун-канизак њамроњашон буд. Дарун-дарун гириста, бо кафи даст дањонашро мепўшид, ки фиѓон накашад. Њамон лањзањо муяссарашон шуд, ки чанд њарфе радду бадал кунанд.
  
  - Вай куљост? – Њарчанд медонист, ки Алтун њам аз ин бобат хабаре надорад, оњиста пичиррос зад Догуланг, бошитоб синаи дигарашро ба дањони кўдак монда.
  
  - Намедонам, - гирякунон љавоб дод Алтун, - ба фикрам, аз ин љоњо дур.
  
  - Кошки! Кошки! – Тавалло намуд Догуланг.
  
  Канизак дар љавоб баалам сар љунбонд. Онњо њарду дар бораи як чиз меандешиданд – кош Эрдене-юзбошї битавонад, ки пинњон бишавад, дуртар бираваду аз чашм нопадид бигардад.
  
  Аз пушти юрта садои помонї, пас овозњо ба гўш расиданд:
  
  - Бикаш, буброршон акнун!
  
  Занаки зардўз, охирин бор кўдакро ба сари синааш зер карда, бо њасрат бўи ширинашро фурў бурду пас бо дастони ларзон ба канизакаш дод.
  
  - То зинда аст, нигоњаш кун…
  
  - Беташвиш бош! – Алтунро ашк гулўгир шуд ва ў, дигар худро нигоњ дошта натавониста, сахту навме-дона фиѓон кашид.
  
  Њамон замон жасавулњо расиданду берунашон кашиданд.
  
  Офтоб баланд шуда, рўи уфуќ меистод. Дар паси издињоми ќўшуну аробањо, ки омода буданд баъди ќатли занаки зардўз роњи юришро идома бидињанд, ба чањор тараф дашти њамвору бењудуди Сарой тўл кашида буд. Сари яке аз пуштањои он равонтахти зарини хоќон медурахшид. Њангоми аз юрта баромадан Догуланг бо гўшаи чашм онро дид, ки рўяш хоќони Худосон дастнорас менишасту дар атрофаш байраќњои аждањори оташнафасдори худаш дўхта аз насими дашт парафшон буданд.
  
  Аз зери чодари тахти равони сари пушта Чингизхон њама чиз – њам дашту ќўшун ва њам мардуми корвонро ба хубї медид, дар боло бошад, чун њамеша, тори сараш абраки сафеди бовафо шино дошт. Ќатли зардўз он субњ юришро ба таъхир меандохт. Вале анљоми як кор зарур буд, ки идомаи дигаре имконпазир бошад. Ин ќатл дар њузури ў аввалину охирин набуд – њар гуна саркашињо мањз њамин хел љазо дода мешуданд ва хоќон њар даъфа аз нав имон меовард, ки барои ба тартиботи ягонаи муќарраркардаи њоким итоат намудани мардум ќатли кушод зарур аст, зеро њам њарос ва њам шодмонии разилона, ки марги иљборї на ба сари худашон омадааст, одамонро маљбур мекунад љазои мудњишро чун сазои лозим бипазиранд ва амали њокимиятро натанњо маъзур бидоранд, балки маъќул њам бидонанд.
  
  Ин даъфа њам, чун дўзандазанакро аз юрта бароварданду барои сайри шармандавор ба ароба савор карданд, одамон чун занбўрњо шўр бардоштанду беќарор гаштанд. Вале мушаке дар чењраи Чингизхон бељо нашуд. Ў њамоно зери чодари тахти равон, дар њалќаи парчамњои парафшону кезегулњои њайкалсон карахти байраќбардор менишаст. Маќсад аз ќатли мазкур мањз њамин буд – бигзор њамаро сабаќ бишавад, ки дар роњи юриш монеаи ночизтарин њам норавост. Ботинан Хоќон мефањмид, ки дар нисбати ин зани љавон, ин модар чунин љазои берањмонаро раво надиданаш њам мумкин буд, метавонист ўро бубахшад, вале дар ин амал маъние дарнамеёфт: олињимматї оќибати хуб надорад – њокимият суст мешаваду мардум – густох. Не, ў пушаймон нест, ягона боиси норозигиаш њамин аст, ки маъшуќи дўзандазанакро ошкор кардан муяссар нашуд.
  
  Худи он дўзандазанаки мањкуми дор, гиребончоку мўпарешон, савори ароба, аллакай аз назди сафњои ќўшуну корвон равон аст ва мўњои сиёњи анбўњаш, ки аз нури офтоби субњ чун ангишти муљалло медурахшанд, рўи камхуну рангкандаашро пўшонда-анд. Вале сарашро паст намегирифт Догуланг ва бо нигоњи тињиву њасратбор ба атроф менигарист – дигар чизи пинњон мекардагї надорад ў. Њо-о, ана, он зан, ки мардеро беш аз љонаш дўст доштааст ва, ана, тифли мамнўъи ў, ки аз ин ишќ тавлид шуда!
  
  Лекин одамон беш аз ин донистан мехостанду дод мезаданд:
  
  - Э байтал, куљост айѓират? Кист ў?
  
  Ва, аз эњсоси бешууронаи айб худ ба худ ба ваљд омадаву хашмитар шуда, фарёд мезад издињом, ки хешро зудтар аз ин гуноњи ќабењ ворањонад:
  
  - Биовезед ќанчиќро! Зуд биовезед! Дер кардан чї лозим?
  
  Созандагони маросими ќатл шояд умед доштанд, ки тўдаи беш аз пеш хашмї рўњи зардўзро шикаста метавонад. Нойони наровозу њангомахоње, ки ба хотири хоќон ба њама кор омода буд, аз ињотаи хон људо шуда, сўи он сањнаи дилфишор - аробае, ки зардўзи мањкумро мебурд ва канизаки тифл сари даст бар-бари он равон - асп тозонд.
  
  - Биистед канї! – Аз роњ боздошт онњоро ва, ба сафи саворон рў оварда, дод зад: - Гўш кунед њама! Ин бењаё бояд аз кї зойданашро бигўяд! Бигўяд, ки бо кї алоќа доштааст! Ку, бигў, падари кўдакат дар байни њамин мардон аст?
  
  Догуланг љавоби рад дод. Ѓулѓулае сафњоро фаро гирифт.
  
  Ароба аз назди дастае пеши дигараш мерафту юзбошињо садо мекарданд:
  
  - Дар дастаи ман нест! Шояд дар дастаи туст он чаќќон?
  
  Њамзамон он наровоз баисрор аз занаки зардўз талаб мекард, ки падари навзодашро нишон бидињад.
  
  Ана, боз аробаро рўбарўи дастае нигоњ доштанд ва боз њамон савол садо дод:
  
  - Нишон бидењ, љалаб, аз кї зойдї?
  
  Мањз дар њамин саф, дар сари њамин даста буд Эрдене-юзбошї, савори Оќжулдузи пешониќашќааш. Нигоњњои Догулангу ў ба њам бархўрданд. Вале дар он ѓулѓулаву бесомонї касе диќќат надод, ки ба чї душворие нигоњњояшонро аз њам барканданд онон, чї хел, мўњои парешонашро аз пешонї дур карда, як ќад парид Догуланг, чї гуна чењрааш лањзае шўълавар гашту њамоно хомўш монд. Танњо як Эрдене тасаввур карда метавонист, ки ин як лањзаяки дидор барои Догуланг чї ќимате дораду дар дилаш чї шодиву њасрате барангехтааст. Дар љавоби нойони наровоз Догуланг, њушёр шудаву худро ба даст гирифта, боз ќатъї љавоб дод:
  
  - Не, ин љо нест падари кўдаки ман!
  
  Боз њам касе диќќат надод, ки Эрдене-юзбошї якбора сар ба замин афканд ва њамоно бо як зўре худро ором вонамуд.
  
  Се љаллод аллакай тайёр буданд. Онон, ки хилъатњои сиёњи остинњояшон барзада ба тан доштанд, шутури дукўњонаеро ба мобайн бароварданд. Шутур чунон калон буд, ки сари аспсаворон њамагї ба миёнаи шикамаш мерасид. Бино бар набудани чўб, кўчманчиён дар даштњои кушод аз замони ќадим чунин тарзи ќатлро ба кор мебурданд – мањкумшудагонро аз ду тараф дар кўњони шутур меовехтанд ва агар муљрим як нафар бошад, халтаи пур аз рег ба сифати њамтарозуяш хизмат мекард. Њамтарозуе чунин барои Догуланги зардўз низ омода буд.
  
  Љаллодон, бо дўѓу даранг ва зарбањои чўб, уштури пурхашмона ѓурронро маљбур карданд, ки поњои дарози барљастаустухонашро зери худ ѓундошта, ба замин бихобад. Дор тайёр шуд.
  
  Наќорањо боз батадриљ ба хурўш даромаданд, то ки дар лањзаи зарур якбора ѓулѓула ангезанду дилу майнањоро карахту гаранг кунанд.
  
  Нойони наровоз, аз афташ ин даъфа барои дилхушї, боз ба зардўз рў овард:
  
  - Охирин бор мепурсамат. Ту, фоњишаи беаќл, аздусар мемурї, њаромиат њам зинда намемонад! Чї хел бифањмем, охир, наход надонї, ки аз кї буѓўз шудаї. Шояд, боз камтар зўр зада, ба ёд меорї?
  
  - Ким-кай, аз ин љоњо дур рўй дода буд ин воќеа, - посух дод зардўз.
  
  Њар-њари мардону чирроси занон фазои даштро пур кард.
  
  Нойон бошад, њељ таскин намеёфт:
  
  - Пас, дар бозор љўр шудед?
  
  - Њов, дар бозор! – Барќасдона гуфт Догуланг.
  
  - Савдогар буд ё овора? Балки дузди бозор буд, ња?
  
  - Савдогар буд, овора буд, дузди бозор буд – намедонам, - такрор кард ўро Догуланг.
  
  Боз њар-њару чиррос ба фазо печид.
  
  - Фарќаш чї барои ин, ки савдогар аст, овора аст ё дузди бозор, муњимаш – он кор!
  
  Њамин ваќт, ѓайричашмдошт, аз сафи сарбозон садое баромад - касе буррову баланд дод зад:
  
  - Манам падари кўдак! Бисёр донистан бихоњед, манам!
  
  Њама якбора хомўшу карахт шуданд – кист ин? Кист, ки дар лањзаи охирин ба фарёди марг љавоб дод, дар лањзае, ки рози ошкорнакардаи зардўзро абадї бо хеш мебурд?
  
  Ва, чун аспи пешониќашќаашро мањмез занонда, Эрдене-юзбошї аз ќатор баромад, њама моту мабњут шуданд. Ў, Оќжулдузро боздошта, ба тўдаи мардум рў оварду баланд такрор кард:
  
  - Бале, ман! Ин писари ман аст! Номаш – Ќунан! Модари писарам – Догуланг! Худам – Эрдене-юзбошї!
  
  Ин суханонро гуфту пеши назари њама љањида аз асп фуромад, даст дароз карда, ба гардани Оќжулдуз тап-тап зад, ки асп тўрид. Юзбошї, рањорањ силоњу љињозашро аз тан рањо кардаву ба њар тараф афканда, сўи зардўз, ки љаллодон аллакай дастонашро медоштанд, равон шуд. Ў мерафту њама медиданд, ки одаме бепарво ба истиќболи марг ќадам мезанад. Ба мањбубааш, ки омодаи ќатлаш карда буданд, расида, Эрдене-юзбошї, ба зону зад ва ўро оѓўш кард, зан даст бар сари вай нињод ва њарду пешорўи марг, боз ба њам пайваста, сокит монданд.
  
  Њамон замон бонги добулбасњо баланд шуд. Онњо чун подаи бесаранљоми барзаговон, бо тамоми овоз ѓуррида, ѓулѓула андохтанд. Ѓурришашон итоати умум ва шиддати њаяљони њамагонро дармехост. Ва њама якбора ба худ омаданду ба њолати ќаблї баргаштанд ва амру фармонњо баланд шуд, ки њамаро ба омодагиву идомаи юриш вомедоштанд. Наќорањо нидо мекарданд: њар кас бояд чун њамагон бошад, њамагон бояд ќарзи хешро адо бикунанд!
  
   Њамоно љаллодон ба кори худ сар карданд. Боз се жасавул ба кўмаки ишон шитофтанд. Онњо юзбоширо ба замин афканда, зуд дастњояшро ба пушт бастанд, зардўзро низ ба њамин њол оварданд ва њардуро кашолакунон пеши шутури хобида бурданд; бошитоб банд партофта, як њалќаашро ба гардани юзбошї андохтанду дигарашро, аз болои кўњони шутур гузаронда, ба гардани зардўз ва ношикебо, зери ѓурроси якнавохти наќорањо, ба хезондани шутур пардохтанд. Шутур бархостан намехосту муќобилат мекард, дод мезаду дандон-њояшро шараќќас занонда, газиданї мешуд. Вале зарбањои беамони чўбњо маљбураш карданд, ки ќомати беназирашро рост кунад ва лањзае пас, аз ду тарафи шутури дукўњона, пайванди њам љасадњои ду нафаре, ки дар њаќиќат њамдигарро то гўр дўст дошта буданд, овезон шуд.
  
  Дар тўпаланги наќорањо на њама аз сари пушта ѓайб задани равонтахти хоќонро пай бурданд. Хоќон хушњолона ќатлгоњро тарк мегуфт: љазодињї мувофиќи маќсад, беш аз интизораш сурат гирифт – оќибат оне, ки зардўзро ром кардаву дилхушињои тањи кўрпаро аз њама чиз боло гузошта буд, маълум шуд, охир; пеши назари њамагон љазои сазовор гирифт ва шояд ин талофии гуноњи он шахси охири кор номаълуммондае буд, ки Бортэи ў замоне оѓўшашро дидаву нахуст-фарзанде таваллуд кард, ки ботинан хоќон њељ дўсташ намедошт…
  
  Наќорањо, њамоно мудњишу шадид ѓулѓула афкан-да, ба гардиши шутур, ки љасадњои овезони дилдода-гонро мебурд, љўр мешуданд. Дилдодагонеро, ки ду њалќаи як дори рўи кўњони шутуреро ба њам дида буданд. Юзбошиву зардўз бељон дар ду тарафи љонвари боркаш алвонљ мехўрданд. Ќурбоние буданд онњо дар пояи тахти хунини њокими ояндаи дунё.
  
  Добулбасњо њамоно, њамаро талхакафу карахт намуда, садо мекарданд. Ва њар як кас он рўз бо чашмони худ медид, ки хилофи раъйи хоќони бемайлон сўи маќсади хеш рањсипор рафтан ба сараш чї меорад…
  
  Жасавулони љаллод, дори мутањаррикашонро пеш андохта, бовиќор аз назди ќўшуну корвон гузаштанд. Ва то љасадњоро дар чуќурии ќаблан кандаашон гўр кардани онњо добулбасњо хомўш нашуданду наќора-чињо, араќшор гашта, ѓулѓула афканданд.
  
  Дар ин миён ќўшун ба роњ баромад ва издињоми сањроии Чингизхон боз сўи Ѓарб њаракат намуд. Дастањои саворон, аробањо, галањо, устохонањои сайёр – њама ањли юриш, њарчи тезтар ќадам зада, мавзеи манфури дашти Саройро бошитоб тарк мегуфтанд. Бетаъхир рафтанд њама ва дар он љои матрук як вуљуди зору танњо – Алтуни тифл сари даст монд, ки намедонист сарашро ба куљо бизанаду љуръате надошт аз худ дарак бидињад. Њама баногоњ ўро аз ёд бурданд, гўё аз њанўз зинда буданаш ор карда, таркаш намуданд; њама чунин вонамуд мекарданд, ки намебинандаш, њама, чун њангоми сўхтор, мегурехтанду касеро фурсати пайхас кардани ў набуд.
  
  Дере нагузашта, атроф сокит шуд, дигар на добулбасе монду на нидое ва на парчаме… Танњо паи суми аспону роњи пури пору, ки самти юришро нишон медод – наќши кўре дар дашти Сарой – ба чашм мерасиду бас…
  
  Матруки њамагон – Алтуни зорро гўшњо аз танњої садо медод, ў бењолона аз назди гулханњои дўшин сарќути нимсўхтаву афканда ѓун мекарду устухонњои нимхоидаро дар халтае љамъ меовард. Миёни он њама пўстаки афкандае њам ёфту сари китф партофт, то шаб болини худу кўдак бикунад, кўдаке, ки бе ихтиёри хеш модараш шуда буд…
  
  Њаќиќатан, Алтун намедонист чї кор кунад, кадом сў биравад, дар куљо сарпаноње љўяду тифлакро чї хел сер кунад. То шиштани офтоб ба мўъљизае умед дошт, ки баногоњ бахташ механдаду ягон юртаи бесоњиби чўпонї – сарпаноње дар ин дашт – дучораш меояд. Њамин хел гумонњо мекарду худро умедвор менамуд ўи канизак, ки баногоњ њам озодї ба даст оварда буду њам - аз ќисмат дўшборе, ки аз хаёлаш мењаросид. Охир, навзод њамин замон гушна мемонаду шир мехоњад ва пеши чашмони ў аз гушнагї мемирад. Аз њамин мењаросид ў. Ва илољу чорае надошт.
  
  Чораи ягонаву аз эњтимол дуре, ки Алтун умед мебаст, дарёфтани одамон буд дар ин биёбони беодам ва, агар дар миёнашон ширдењ модаре бошад, кўдакро пеши ў бурдану худро ихтиёрї ба канизии онњо супурдан…
  
  Таваккалан гоњ сўи офтоббаро рафтаву гоњ сўи офтобшин, зору њайрон мегашт занак дар он дашт… Кўдак сари даст бетанаффус мерафту мерафт. Ќариби пешин буд, ки тифлак, торафт беќарор шуда, ба њиќ-њиќ даромад ва, гиря карда, сина хост… Занак, парпечакњояшро ба тартиб овардаю рањорањ “љонам-шерам”-аш карда, рафтан гирифт. Вале, дере нагузашта, кўдак сахттар ба гиря даромад ва, дигар ором нашуда, то кабуд гаштан гирист; он гоњ Алтун, аз роњ бозистода, фарёд зад:
  
  - Ёрї кунед! Ёрї кунед, охир, чї кор кунам ман?!
  
  Дар тамоми он дашти бекарон на дуде ба назар мерасиду на шўълае. Дар он пањнои беодам чизе њам набуд, ки нигоњ бар он бархўрад… Дашт бекарон буду осмон бекарон ва танњо абраки сафеде оромона болои сар гирд мегашт…
  
  Кўдак, печутоб хўрда, гиря мекард. Алтун ба зораву нола даромад:
  
  - Чї мехоњї, охир, аз ман, э тифлаки сарсахт!? Нав чоррўза шудаї, охир! Бадбахт ба ин дунё омадї, бадбахт… Чї хел серат кунам, охир, чї хел? Намебинї, ки дар атроф љонзоде нест! Дар њама дунё танњоем мои бадбахт, танњо абраки сафеде дар осмон метобаду бас, мурѓаке њам намепарад, як абраки сафед тоб мехўраду тоб… Куљо биравем ману ту? Чї хел туро сер кунам ман? Ману туро тарк карданд њама, партофта рафтанд, падару модаратро овехтанду гўронданд. Охир, чаро љанг мехоњанд одамон, чаро бо байраќу наќорањо зидди њам мераванд, туи навзодро бадбахт карда, чї мехоњанд онон?!
  
   Ва боз, кўдаки гирён дар сари сина, дар дашт ба давутоз даромад ў; медавиду меандешид, ки бояд наистад, ќарор нагирад, ки аз доѓу дард зиндабазинда пора-пора мешавад… Лекин навзод инро намефањмид, аз гиря гулўгир шуда, њаќи худро талаб мекард, шири гарми модар мехост. Алтун навмедона сари санге нишаст, гирёну хашмї гиребони куртаашро дарид ва синањаки пажмурдаи дањони кўдак надидаашро ба лабони ў монд:
  
  - Мањ, бигир, мањ! Бовар кун! Шир дошта бошам, наход надињамат, охир, ятимаки бадбахт! Мањ, бубин, шояд боварат биёяду дигар љонбезорам накунї! Чї мегўям ман! Ба кї мегўям! Пистони хушкидаву гапњои бефоидаи ман ба ту чї даркор! Чї љазо буд, ки додиам, эй Осмон!
  
  Кўдак, пистонро гирифтан замон, ором шуд. Бо тамоми вуљуд ба он неъмати дилхоњ часпида, бо забону дандонљояш мемакид ва чашмакони аз хурсандї дурахшонашро гоњ мекушоду гоњ мепўшид.
  
  - Хайр, чї хел? – безардаву хастањол ширмакро надомат кард зан. – Бовар кардї акнун? Бовар кардї, ки бефоида мемакї? Њозир ту аз пештара њам сахттар ба гиря медарої. Он ваќт ман сарамро ба куљо мезанам дар ин дашти лаъин? Гумон мекунї, фиребат додаам, наход туро фиреб дињам ман? Тамоми умр канизам, лекин касеро фиреб надодаам; модарам дар кўдакиам мегуфт, ки дар мо, хитоињо, касе касеро намефиребад. Майлат, камтар ором шав, њаќиќати талхро њозир худат мефањмї…
  
  Њамин хел суханон мегуфту мегуфт Алтун-канизак, худро ба ќисмати ногузир омода карда, вале ногоњ дар тааљљуб монд, ки ширмак аз пистони пуч њељ дил канданї набуду баръакс, дар чењраякаш нури њаловат медурахшид…
  
  Алтун боэњтиёт сари синаашро аз дањани тифл гирифту њамоно оњиста фарёд зад – аз пистонаш љўяи шир равон буд. Моту мабњут гашта, синаашро ба дањани тифл монду лањзае пас берун овард ва боз дид, ки њамоно шир мешорад. Шир кардааст ў! Эњсос намуд зан, ки ќувваи ноаёне ба тамоми вуљудаш љорї мешавад.
  
  - Худоё! – Беихтиёр нидо кард Алтун-канизак. – Пистонам шир кардааст! Шири њаќиќї! Мешунавї, майдањаки ман, модарат хоњам буд ман! Акнун ту њалок намешавї! Осмон ба додамон расид, љигаргўшаи манї ту акнун! Номат Ќунан аст, чунин номида будандат волидон, падару модарат, ки ба якдигар дил доданд, то туро ба дунё биёранду дар ин роњ бимиранд! Шукри оне бикун, эй тифл, ки ин муъљиза – шири маро барои ту падид овардааст…
  
  Алтун, моту мабњути ин воќеа, сукут кард. Саропояш таспиду дар пешониаш ќатрањои араќ пайдо шуд. Ба чор сўи он пањнои бекарон нигариста, касеву чизе надид ў, фаќат офтоб шўълапошї мекарду абраки сафеди танњое болои сарашон чарх мезад.